Chính quyền Việt Nam tiếp tục hạn chế gắt gao các quyền dân sự và chính trị cơ bản, trong đó có quyền tự do ngôn luận, nhóm họp, lập hội và quyền tự do thực hành tín ngưỡng và tôn giáo. Bất kể một tổ chức hay nhóm nào bị coi là có nguy cơ đối với sự độc tôn quyền lực của Đảng Cộng sản đều bị chính quyền cấm thành lập và hoạt động. Nhà cầm quyền chặn đường truy cập tới các trang mạng và yêu cầu các công ty viễn thông và mạng xã hội phải gỡ bỏ các nội dung bị coi là nhạy cảm về chính trị. Những người lên tiếng phê phán chế độ độc đảng, bao gồm cả việc phê phán trên mạng xã hội, phải đối mặt với nguy cơ bị công an đe dọa, sách nhiễu, cản trở việc đi lại, bị hành hung thân thể, câu lưu, bắt giữ tùy tiện và tù giam. Công an giam giữ các nhà hoạt động chính trị hàng tháng trời mà không cho tiếp xúc với luật sư và thẩm vấn họ thô bạo. Các tòa án do đảng kiểm soát kết tội các nhà hoạt động và blogger dựa trên các cáo buộc ngụy tạo về an ninh quốc gia, và tuyên những án tù dài hạn.
Bất chấp các mối quan ngại đã được cộng đồng quốc tế bày tỏ, kể cả của phát ngôn viên EU, của phái đoàn EU tại Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc và của Nghị viện Châu Âu, chính quyền Việt Nam tiếp tục gia tăng đàn áp với các làn sóng bắt bớ mới nhằm vào các nhà hoạt động và những người phê phán chính quyền.
EU từng phát biểu rằng một khi Hiệp định Thương mại Tự do EU-Việt Nam (EVFTA) có hiệu lực, sẽ mang lại đòn bẩy mạnh hơn để ngăn ngừa và phản ứng đối với các hành vi vi phạm nhân quyền nghiêm trọng của nhà cầm quyền Việt Nam, nhưng giờ đây, hoặc là đòn bẩy đó chưa được dùng tới hoặc là nó chưa tác động một cách hiệu quả vào làn sóng đàn áp đang gia tăng ở Việt Nam.
Tháng Mười một năm 2019, nhà báo độc lập Phạm Chí Dũng bị bắt, nhiều khả năng liên quan tới nỗ lực vận động với Nghị viện Châu Âu của ông nhằm kêu gọi cải thiện về nhân quyền để hiệp ước được ký kết sau khi có các cải thiện về nhân quyền – phù hợp với lời kêu gọi của hàng chục nhóm nhân quyền, trong đó có Tổ chức Theo dõi Nhân quyền. Tháng Bảy năm 2021, nhà cầm quyền Việt Nam bắt giữ nhà báo Mai Phan Lợi và luật sư Đặng Đình Bách với các cáo buộc ngụy tạo khi họ đang tìn cách tăng cường sự tham gia của các nhóm dân sự xã hội độc lập vào Nhóm Tư vấn Trong nước (DAG) như đã được quy định trong EVFTA. Tháng Giêng năm 2022, các tòa án khác nhau đã xử và kết án Mai Phan Lợi bốn năm tù, và Đặng Đình Bách năm năm tù giam. Cũng trong tháng Giêng, công an bắt giữ nhà hoạt động môi trường nổi tiếng Ngụy Thị Khanh, người có dự án E-Enhance từ năm 2017-2021 được EU tài trợ, cũng với cáo buộc trốn thuế.
Những chỉ dấu trên và nhiều diễn biến đáng lo ngại khác nữa đặt ra một câu hỏi thích đáng về mức độ mong đợi của EU trong lĩnh vực cải thiện nhân quyền mà EVFTA có thể mang lại, và kêu gọi phải nghiêm túc xem xét lại cách tiếp cận của EU đối với việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền ở Việt Nam.
Tổ chức Theo dõi Nhân quyền khuyến nghị rằng, xét hiện trạng nhân quyền tồi tệ ở Việt Nam, trong đợt đối thoại này EU nên tập trung vào ba lĩnh vực cần ưu tiên như sau: 1) những người đang bị tù hoặc tạm giam vì lý do chính trị; 2) tình trạng hạn chế quyền tự do đi lại; và 3) tình trạng đàn áp quyền tự do thực hành tôn giáo và tín ngưỡng. Chúng tôi mong EU sẽ yêu cầu phải có các chỉ dấu rõ ràng, cụ thể và dễ đánh giá hoặc các kết quả thực tế đánh dấu tiến bộ trong các lĩnh vực nói trên, và đặt ra các hậu quả đối với quan hệ song phương nếu các vi phạm nêu trên vẫn tiếp tục xảy ra, có tính đến các hướng dẫn của EU mới được sửa đổi về đối thoại nhân quyền với các đối tác/quốc gia thứ ba.
1. Những người đang bị tù hoặc tạm giam vì lý do chính trị
Việt Nam thường sử dụng các điều khoản có ngôn ngữ mơ hồ và có thể diễn giải tùy tiện trong bộ luật hình sự và các luật khác để truy tố và xử tù các nhà hoạt động chính trị và tôn giáo. Các điều khoản đó bao gồm “hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân” (điều 109); “phá hoại khối đoàn kết dân tộc” (điều 116); “làm, tàng trữ, phát tán hoặc tuyên truyền thông tin, tài liệu, vật phẩm nhằm chống Nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam” (điều 117)/ hoặc “tuyên truyền chống nhà nước” (điều 88 của bộ luật hình sự 1999), và “phá rối an ninh” (điều 118). Việt Nam cũng sử dụng các điều khoản khác trong bộ luật hình sự để đối phó với những người vận động nhân quyền, như “lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân” (điều 331) và “gây rối trật tự công cộng” (điều 318).
Việt Nam hiện đang giam giữ ít nhất là 153 tù nhân chính trị. Chri trong năm 2021, các tòa án đã xử có tội ít nhất là 38 người vì họ đã lên tiếng phê phán chính phủ, và kết án họ nhiều năm tù giam.
Tháng Giêng năm 2021, một tòa án ở Thành phố Hồ Chí Minh đưa ba thành viên của Hội Nhà báo Việt Nam Độc lập – Phạm Chí Dũng, Nguyễn Tường Thụy và Lê Hữu Minh Tuấn ra xét xử. Họ bị xử có tội và bị kết án từ 11 đến 15 năm tù. Tháng Năm, một tòa án ở tỉnh Hòa Bình xử nhà hoạt động vì quyền lợi đất đai Cấn Thị Thêu và con trai bà, Trịnh Bá Tư, mỗi người tám năm tù. Tháng Bảy, một tòa án ở Hà Nội xử nhà văn Phạm Chí Thành năm năm rưỡi tù giam. Tháng Mười, một tòa án ở Cần Thơ kết tội và xử án năm thành viên Báo Sạch – Trương Châu Hữu Danh, Đoàn Kiên Giang, Lê Thế Thắng, Nguyễn Phước Trung Bảo và Nguyễn Thanh Nhã – từ hai đến bốn năm rưỡi tù giam. Vào tháng Mười hai, các tòa án xử blogger nổi tiếng Phạm Đoan Trang chín năm tù giam, các nhà hoạt động vì quyền lợi đất đai Trịnh Bá Phương 10 năm tù giam và Nguyễn Thị Tâm sáu năm tù giam, nhà vận động dân chủ Đỗ Nam Trung 10 năm tù giam, và ứng cử viên chính trị độc lập Lê Trọng Hùng năm năm tù giam. Tất cả những người này đều bị cáo buộc tội tuyên truyền chống nhà nước theo điều 117 (hoặc điều 88), hoặc tội lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích nhà nước theo điều 331 của bộ luật hình sự.
Công an cũng bắt giữ ít nhất là 25 người khác với các cáo buộc chính trị, bao gồm nhà bảo vệ nhân quyền nổi tiếng Nguyễn Thúy Hạnh. Vào tháng Ba năm 2022, một tòa án ở Hà Nội xử nhà báo công dân Lê Văn Dũng (còn gọi là Lê Dũng Vova) năm năm tù giam vì vi phạm điều 88 của bộ luật hình sự 1999.
Bộ luật Tố tụng Hình sự Việt Nam có quy định rằng viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao có thể quyết định tạm giam nghi can phạm các tội về an ninh quốc gia cho đến khi kết thúc điều tra (điều 173, khoản 5), và có thể không cho can phạm tiếp xúc với người bào chữa cho đến khi kết thúc điều tra (điều 74). Trên thực tế, điều này có nghĩa là những người bị tình nghi phạm các tội về an ninh quốc gia trong bộ luật hình sự thường xuyên bị công an giam giữ mà không được tiếp xúc với luật sư với thời hạn tùy ý chính quyền.
EU cần, cả khi họp riêng và công khai, kêu gọi chính quyền Việt Nam:
- Ngay lập tức phóng thích toàn bộ những người đang bị giam, giữ vì lý do chính trị, bao gồm những người bị giam, giữ vì đã thực thi các quyền dân sự và chính trị cơ bản.
- Hủy bỏ hoặc sửa đổi các điều 109, 116, 117, 118 và 331 của Bộ luật Hình sự cho phù hợp với các nghĩa vụ theo Công ước Quốc tế về Các Quyền Dân sự và Chính trị (ICCPR)
- Hủy bỏ hoặc sửa đổi các điều 74 và 173 của Bộ luật Tố tụng Hình sự và cho phép tất cả những người bị tạm giam vì bất cứ hành vi gì bị tình nghi, kể cả các tội danh về an ninh quốc gia, được lập tức tiếp xúc với nguồn trợ giúp pháp lý ngay khi bị bắt.
2. Tình trạng hạn chế quyền tự do đi lại
Nhà cầm quyền Việt Nam thường xuyên vi phạm quyền tự do đi lại và các quyền cơ bản khác bằng cách buộc các nhà hoạt động, các nhà bất đồng chính kiến, những người bảo vệ nhân quyền và những người khác phải chịu quản thúc tại gia vô thời hạn, sách nhiễu và nhiều hình thức câu lưu khác. Chính quyền thường câu lưu các nhà hoạt động trong thời gian vừa đủ lâu để ngăn họ không tham dự được các cuộc biểu tình, các phiên tòa hình sự xử các nhà hoạt động bạn bè, các cuộc gặp với các nhà ngoại giao nước ngoài, và các sự kiện khác liên quan đến nhân quyền.
Nhà cầm quyền quản thúc người dân tại gia bằng cách cho nhân viên an ninh mặc thường phục đóng chốt ngoài tư gia, khóa cửa ra vào bằng khóa ổ, dựng rào chắn và các chướng ngại vật khác để ngăn cản việc người trong nhà đi ra và người khác tới nhà, huy động côn đồ địa phương đe dọa người dân phải ở nhà, và thậm chí đổ keo đa năng vào các ổ khóa.
Chính quyền Việt Nam cũng ngăn cản một cách có hệ thống các nhà hoạt động, các blogger, các nhà bất đồng chính kiến và cả người thân của họ đi lại trong nước hay xuất cảnh đi nước ngoài, trong đó có các vụ chặn giữ tại sân bay hoặc cửa khẩu, và từ chối cấp hộ chiếu hay các giấy tờ khác theo quy định để họ đủ điều kiện xuất cảnh hoặc trở về Việt Nam.
Tháng Hai năm 2022, Tổ chức Theo dõi Nhân quyền công bố phúc trình, “Nhốt chúng tôi ở trong nhà: Hạn chế tự do đi lại của các nhà hoạt động nhân quyền ở Việt Nam,” ghi nhận việc Việt Nam hạn chế gắt gao và có hệ thống quyền tự do đi lại trong khoảng thời gian từ năm 2004-2021.
Tháng Ba năm 2022, nhân viên an ninh đã ngăn cản tám người ủng hộ dân chủ không thể tham gia một sự kiện ủng hộ Ukraine ở Hà Nội.
Cũng trong tháng Ba năm 2022, nhà thơ Thái Hạo rời nhà riêng ở Thanh Hóa để ra sân bay. Ông dự định đi máy bay vào Thành phố Hồ Chí Minh để nhận một giải thưởng về thơ tại một buổi lễ thân mật của Văn Việt, một nhóm văn chương không được chính quyền chuẩn thuận. Thái Hạo kể lại rằng trước chuyến đi, an ninh tới nhà riêng và “khuyên” ông đừng đi. Ông vẫn quyết định đi, nhưng chưa đi được bao xa thì bị công an mặc sắc phục chặn xe ông giữa đường. Rồi hai người mặc thường phục từ bên kia đường vượt qua đường để tấn công ông, đấm thẳng vào mặt ông. Thoạt tiên công an mặc sắc phục không hề can thiệp. Chỉ đến khi Thái Hạo kêu cứu nhiều lần thì công an có mặt ở đó mới bảo hai người thôi không đánh ông nữa. Công an xử phạt Thái Hạo vì vi phạm luật giao thông và đưa ông về đồn, giữ ông ở đó trong ba tiếng đồng hồ. Thái Hạo bị nhỡ chuyến bay và phải trở về nhà. Đây là một trường hợp điển hình cho hành xử của nhà cầm quyền mà chúng tôi nêu trong phúc trình.
EU cần, cả khi họp riêng và công khai, kêu gọi chính quyền Việt Nam:
Lập tức chấm dứt việc tùy tiện hạn chế quyền tự do đi lại đối với các nhà hoạt động và những người phê phán chính quyền, bao gồm quản thúc tại gia, câu lưu, sách nhiễu, theo dõi, cấm đi lại trong nước và xuất nhập cảnh.
- Lập tức chấm dứt hành xử đưa người dân vào danh sách cấm xuất nhập cảnh. Bất cứ ai bị đưa vào danh sách cấm xuất nhập cảnh một cách hợp pháp cần được thông báo ngay lập tức và thỏa đáng, được biết lý do tại sao bị cấm xuất nhập cảnh, và có khả năng khiếu nại quyết định cấm trước một tòa án độc lập và vô tư.
- Cần hủy bỏ hoặc sửa đổi điều 14 (khoản 2) và điều 15 (khoản 4) của Hiến pháp, có nội dung cho phép hạn chế nhân quyền vì các lý do an ninh quốc gia, vượt quá giới hạn cho phép của công pháp quốc tế về nhân quyền.
- Cần hủy bỏ hoặc sửa đổi các điều trong Luật Xuất Nhập Cảnh có nội dung cho phép nhà cầm quyền tùy tiện cấm công dân Việt Nam ra nước ngoài hoặc trở về Việt Nam nhân danh các điều luật có nội dung mơ hồ về an ninh quốc gia.
3. Tình trạng đàn áp quyền tự do thực hành tôn giáo và tín ngưỡng
Chính quyền Việt Nam hạn chế các hoạt động thực hành tôn giáo bằng các quy phạm pháp luật, các quy định về đăng ký, sách nhiễu và theo dõi. Các tổ chức tôn giáo bị quy định phải được sự phê chuẩn và đăng ký với chính quyền, đồng thời phải hoạt động dưới các ban trị sự do nhà nước kiểm soát. Dù nhà cầm quyền cho phép nhiều nhà thờ, chùa chiền trong hệ thống kiểm soát của nhà nước được tổ chức thờ phượng, cúng lễ nhưng vẫn cấm các hoạt động tôn giáo bị họ tùy tiện cho là đi ngược với “lợi ích quốc gia,” “trật tự xã hội,” hay “khối đoàn kết dân tộc.” Chính quyền dán nhãn “tà đạo” đối với Tin lành Đề Ga, Công giáo Hà Mòn, Pháp Luân Công và vài nhóm tôn giáo khác.
Công an giám sát, và đôi khi dùng vũ lực đàn áp đối với các nhóm tôn giáo hoạt động bên ngoài hệ thống do nhà nước kiểm soát. Các nhóm tôn giáo không được công nhận phải liên tục đối mặt với việc bị theo dõi, bị sách nhiễu và đe dọa và các tín đồ của họ có thể bị đấu tố trước đông người, bị buộc từ bỏ đạo, bị giam giữ, thẩm vấn, tra tấn và bỏ tù.
Tháng Giêng năm 2022, nhà cầm quyền địa phương ở tỉnh Lào Cai tuyên bố rằng bằng sự “kiên trì,” họ thuyết phục “nhiều gia đình đã tự nguyện ký cam kết từ bỏ tà đạo, quay lại sinh hoạt theo tôn giáo được pháp luật cho phép; chấp hành nghiêm đường lối, chủ trương của Ðảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về tôn giáo.”
Tháng Tám năm 2021, công an huyện Chu Prong ở tỉnh Gia Lai tổ chức buổi kiểm điểm trước đông người cho “21 đối tượng” theo Tin Lành Đề Ga. Tại buổi kiểm điểm tập thể này, “các đối tượng đã nhận rõ sai trái, ký cam kết từ bỏ nhóm họp ‘Tin lành – Đề ga’.”
Những người Thượng ở Tây Nguyên bị theo dõi liên tục và chịu nhiều hình thức đe dọa, bị đấu tố trước đông người, bị bắt giữ tùy tiện và ngược đãi khi bị lực lượng an ninh giam giữ. Trong lúc bị bắt giữ, họ bị nhà cầm quyền chất vấn về các hoạt động tôn giáo và chính trị, và việc liệu họ có kế hoạch trốn khỏi Việt Nam hay không.
Tháng Tám năm 2021, một tòa án ở Gia Lai đưa Rah Lan Rah, Siu Chõn và Rơ Mah Thêm ra xử vì tham gia một nhóm tôn giáo độc lập không được chính quyền phê chuẩn, và kết án họ từ năm năm rưỡi đến sáu năm tù.
EU cần, cả khi họp riêng và công khai, kêu gọi chính quyền Việt Nam:
- Cho phép tất cả các tổ chức tôn giáo độc lâp được tự do tiến hành các hoạt động tôn giáo và tự quản lý. Các cơ sở thờ tự, dòng tu không muốn gia nhập một tổ chức tôn giáo được chính thức công nhận với các ban trị sự do chính quyền phê chuẩn cần được cho phép hoạt động độc lập.
- Chấm dứt việc sách nhiễu, bắt buộc từ bỏ tín ngưỡng, bắt bớ, truy tố, bỏ tù và ngược đãi người dân vì họ là tín đồ của các tôn giáo không vừa ý nhà nước, và phóng thích tất cả những người đang bị giam giữ vì đã ôn hòa thực thi quyền tự do tôn giáo, tín ngưỡng, biểu đạt, nhóm họp và lập hội.
- Chấm dứt mọi đối sách ngăn chặn người Thượng và những công dân Việt Nam khác rời khỏi đất nước và không trừng phạt những người hồi hương.
- Bảo đảm rằng mọi quy phạm pháp luật quốc gia liên quan tới tôn giáo được ban hành sao cho phù hợp với công pháp quốc tế về nhân quyền, trong đó có Công ước Quốc tế về các Quyền Dân sự và Chính trị (ICCPR) mà Việt Nam đã tham gia. Sửa đổi mọi điều luật trong nước có nội dung xâm phạm quyền tự do tôn giáo và tín ngưỡng, biểu đạt, lập hội và nhóm họp ôn hòa, trái với ICCPR.
- Cho phép những quan sát viên bên ngoài, bao gồm đại diện các cơ quan của Liên hiệp quốc, các tổ chức phi chính phủ quan tâm tới nhân quyền, và các nhà ngoại giao nước ngoài, được đi lại không bị cản trở hay kèm cặp tới Tây Nguyên, bao gồm cụ thể việc được tới các thôn xã có người Thượng mới đi tị nạn nước ngoài. Bảo đảm rằng những người nói chuyện hoặc tiếp xúc với những quan sát viên bên ngoài đó không bị trả đũa hay trừng phạt dưới bất kỳ hình thức nào.
