Gần đây các chính phủ của đủ loại quốc gia đang tìm cách ve vãn Hà Nội, với hy vọng chính sách “ngoại giao cây tre” của Việt Nam – cân bằng quan hệ với các cường quốc thế giới và khu vực trong khi vẫn thu hút được đầu tư nước ngoài – sẽ uốn về phía mình.
Hồi tháng Bảy, Hoa Kỳ công bố một hiệp ước thương mại mới với chính phủ Việt Nam và Đảng Cộng sản cầm quyền ở quốc gia này. Tháng trước, Cao ủy Thương mại của Liên minh Châu Âu, ông Maroš Šefčovič đã tới thăm Hà Nội. Trong vài tháng tới, chắc EU sẽ thắt chặt quan hệ an ninh và thương mại với Việt Nam thông qua một “hiệp ước đối tác chiến lược toàn diện.”
Kể từ năm 2023, Việt Nam đã ký kết được thêm nhiều hiệp ước đối tác chiến lược toàn diện với Nhật Bản, Hoa Kỳ, Pháp, Malaysia, New Zealand, Indonesia, Singapore và Thái Lan. Trong hai năm qua, nguyên thủ các quốc gia Nga, Trung Quốc, Hoa Kỳ và Nhật Bản đều đã tới thăm Việt Nam.
Các nhà lãnh đạo thế giới đặc biệt quan tâm để không bị bỏ lỡ chuyến tàu tăng trưởng kinh tế rất ấn tượng của Việt Nam, khiến quốc gia này lột xác từ một trong những nước nghèo nhất Châu Á trở thành một trung tâm kinh tế khá nặng ký, đồng thời là đối tác thương mại lớn thứ tám của Hoa Kỳ. Vì Hoa Kỳ đang thể hiện là một đối tác thương mại kém tin cậy hơn, chính phủ các quốc gia khác đang hướng về Châu Á như một địa bàn tiềm năng chứa đựng của cải tương lai của thế giới.
Chính phủ các nước phương Tây cũng nhìn nhận Việt Nam như một tiền đồn quan trọng ngăn cản ảnh hưởng của Trung Quốc trong khu vực. Nhưng Trung Quốc cũng đã gia tăng đầu tư ở Việt Nam, xây dựng ở đây các nhà máy nhằm đa dạng hóa chuỗi cung ứng và vòng tránh các rào cản thương mại của phương Tây.
Chính phủ các quốc gia đang mở rộng quan hệ kinh tế với Việt Nam cần nhận thức được rằng Việt Nam là một trong những quốc gia có chính sách đàn áp nặng nề nhất Đông Nam Á. Phạm vi đàn áp của chính quyền Việt Nam đã vượt ra ngoài danh sách các blogger, nhà báo và nhà bảo vệ nhân quyền nổi tiếng, những người hiện đang bị giam cầm hay phải đi lưu vong hoặc lẩn trốn. Giờ đây bất cứ ai lên tiếng phê phán quan chức địa phương trên mạng xã hội cũng có nguy cơ bị trừng phạt.
Lấy ví dụ trường hợp của Đào Bá Cường, một người thợ sắt ở Việt Nam có con trai bị chết trong đồn công an hồi tháng Mười năm 2022. Công an tuyên bố là con trai ông tự tử, nhưng gia đình tin rằng cậu ta bị đánh chết. Gia đình sử dụng ngôi nhà mình làm điểm phản kháng, phát trực tiếp cuộc biểu tình tại gia trên Facebook và nộp đơn khiếu kiện với chính quyền địa phương. Thay vì đi tìm công lý, công an lại bắt giữ ông Đào Bá Cường và cáo buộc ông theo điều 331 của Bộ luật Hình sự về tội danh “lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích nhà nước.”
Tháng Mười hai năm 2023, ông Cường bị xử có tội và kết án hai năm tù. Vụ án của ông, cùng với nhiều vụ việc khác, đã được ghi nhận trong một bản Phúc trình của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền công bố hồi đầu năm nay sau khi nghiên cứu hàng chục hồ sơ tòa án, tư liệu báo chí (bao gồm cả báo chí nhà nước) và hàng trăm bài đăng và clip trên mạng xã hội.
Tính từ năm 2018, hơn 140 người đã bị truy tố theo điều 331 – một mức tăng đột xuất so với 28 vụ với cùng tội danh trong suốt sáu năm trước đó. Nhà cầm quyền Việt Nam ngày càng thiên về xu hướng coi các quan ngại về nhân quyền, tham nhũng và môi trường là mối nguy tới sự tồn tại của vị thế cầm quyền của Đảng Cộng sản.
Một tài xế xe tải người dân tộc Khmer bị kết án tù vì ca thán trên mạng xã hội về chính sách phân biệt trong đại dịch COVID-19. Một người thợ may bị kết tội vì cho phép bạn trai dùng máy tính xách tay của cô để bình luận về các vấn đề chính trị xã hội trên mạng xã hội. Một nhà hoạt động người dân tộc Êđê bị cầm tù vì vận động cho tự do tôn giáo. Một cựu sỹ quan công an bị đi tù vì tố cáo thủ trưởng của mình tham nhũng.
Các lãnh đạo nước ngoài đang tìm cách củng cố quan hệ kinh tế với Việt Nam cần đề cập tới những vụ việc này một cách trực tiếp với quan chức Việt Nam trong những chuyến thăm Việt Nam. Họ cần ưu tiên những trường hợp bị án tù dài hay đang cần được chăm sóc y tế gấp, như vụ của các nhà báo Phạm Đoan Trang và Phạm Chí Dũng.
Các nhà lãnh đạo nước ngoài cần nhắc giới lãnh đạo Việt Nam rằng tăng trưởng có thể bị đình trệ nếu không đi kèm với cải cách thực sự để bảo đảm một hệ thống kinh tế công bằng và minh bạch với sự tôn trọng pháp quyền và quy trình pháp lý thích hợp. Tăng trưởng bằng mọi giá cũng kéo theo nguy cơ phá vỡ quyền kinh tế, xã hội và văn hóa của người dân: Chuyên gia độc lập về nạn nghèo đói của Liên Hiệp Quốc mới đây đã ghi nhận rằng “phát triển không nên tính bằng mức gia tăng tổng sản phẩm quốc nội, mà bằng mức thịnh vượng xã hội và sinh thái được gia tăng.”
Các chính phủ và tập đoàn cũng cần nhấn mạnh vai trò quan trọng của các nhóm xã hội dân sự với tiềm năng góp phần giải quyết các vấn đề, cho dù các nhóm đó có thể có quan điểm phê phán chính quyền, và một thực tế là các nhóm đó có thể tác động để chính quyền sửa chữa các vấn đề - dù là nạn sử dụng nhục hình của công an, những cái chết trong khi giam giữ, ô nhiễm không khí, an toàn thực phẩm hay nạn tham nhũng.
EU cần buộc Việt Nam thực hiện cam kết trong quá khứ về việc thông qua Công ước số 87 của Tổ chức Lao động Thế giới về tự do lập hội và quyền thành lập công đoàn. Chính quyền Việt Nam cần cho phép thành lập các công đoàn độc lập thực sự. Hiện nay, lực lượng lao động tương đối rẻ và năng động của Việt Nam có rất ít sự bảo vệ về quyền của người lao động. Nhưng sự tăng trưởng kinh tế bền vững lâu dài không nên phụ thuộc vào chính sách đàn áp của chính quyền; các nghiệp đoàn lao động, công đoàn có thể là các phương tiện có sức mạnh để đảm bảo tiêu chuẩn thích hợp về an toàn lao động và phúc lợi cũng như mức lương hợp lý.
Một số nhà ngoại giao nước ngoài nói rằng đa số người dân Việt Nam hài lòng với sự phát triển kinh tế và đơn giản là không có đòi hỏi gì về nhân quyền của mình. Nhưng đó là bởi vì những người không như thế đã bị vào tù hết rồi. Như một số người Việt Nam từng nói, “chính quyền cho phép tự do ngôn luận – chỉ tước đi tự do sau khi cất tiếng ngôn luận.”
Về phần ông Cường, ông đã được phóng thích vào mùa xuân năm nay sau khi thi hành hơn 20 tháng tù trong bản án. Nếu có thể đọc thấy gì từ trang Facebook của ông, thì tù đày chưa làm nhụt sự kiên định của ông: “Gia đình tôi đang tìm kiếm công lý. Luật pháp và nhân quyền ở đâu trên đất nước Việt Nam?”
Chính sách đàn áp nhân quyền của Việt Nam không làm cho nhu cầu về các quyền này biến mất – và các lãnh đạo nước ngoài cần ủng hộ các nhu cầu này. Vì lợi ích chiến lược lâu dài của chính mình, Việt Nam không chỉ cần mở rộng sự bao dung đối với các quan điểm không vừa ý mình, mà còn cần lắng nghe người dân và tìm cách giải quyết các mối quan ngại và bức xúc của họ.
