OKB: Kompensoni viktimat e helmimit nga plumbi në Kosovë

Click to expand Image

(Nju Jork, 7 shtator 2017) – Dështimi nga ana e Kombeve të Bashkuara për të kompensuar viktimat e shumta të helmimit nga plumbi në kampet e administruara nga OKB-ja në Kosovë, i ka lënë familjet e prekura në dorë të fatit në përpjekjet e tyre për t’u kujdesur për të afërmit e infektuar, tha sot Human Rights Watch.

Rreth 8,000 njerëz të pakicave rom, ashkali dhe egjiptiane u shpërngulën me forcë nga shtëpitë e tyre në qytetin e Mitrovicës mbas luftës së Kosovës në vitet 1998-1999. Gjatë më shumë se një dekade, Kombet e Bashkuara – qeveria de facto e Kosovës në atë periudhë – zhvendosi rreth 600 prej tyre në kampe të kontaminuara prej plumbit për shkak të një miniere industriale në afërsi. Në vitin 2016, një panel këshillimor i OKB-së, zbuloi se UNMIK-u ka shkelur të drejtat për jetë dhe shëndet të njerëzve të prekur nga helmimi. Komisioni tha se edhe pse UNMIK-u “ishte lajmëruar për rreziqet e shëndetit me të cilat [banorët e kampit] përballeshin që prej nëntorit të vitit 2000,” ata nuk bënë hapa për t’i zhvendosur ata në një ambient të sigurt deri sa kaluan më shumë se 10 vjetë, si dhe rekomandoi që UNMIK-u të kërkojë falje dhe të paguajë dëmshpërblim individual. 

Me gjithë rekomandimet e panelit për të Drejtat e Njeriut, OKB-ja shpalli në maj 2017 se do të krijonte vetëm një fond mirëbesimi vullnetar për projekte asistence të komunitetit, për t’i dhënë dorë “më gjerësisht komuniteteve rom, ashkali dhe egjiptiane” - duke iu shmangur kështu si kërkimit të faljes publike, ashtu dhe marrjes së përgjegjësisë.

“OKB-ja nuk duhet të vazhdojë të injorojë këshillat e vlefshme të ekspertëve të saj dhe duhet të dëmshpërblejë njerëzit që janë duke përjetuar dëme dhe vështirësi afatgjata, për shkak të mangësive të OKB-së,” tha Katharina Rall, studiuese mjedisore pranë Human Rights Watch. “Si mund të presë OKB-ja që të jetë efektive kur ushtron presion që qeveri të ndryshme të marrin përgjegjësi për abuzimet e tyre, nëse nuk bën gjënë e duhur për dëmet që ka shkaktuar vetë?” 

Në qershor, Human Rights Watch intervistoi 19 viktima të helmimit nga plumbi dhe anëtarë familjesh që kanë banuar në kampet e administruara nga OKB-ja, si dhe personel mjekësor, avokatë, e organizata që po mbështesin komunitetet e prekura.

Human Rights Watch zbuloi se shumë prej të prekurve, përfshirë fëmijë, janë duke u përballur me një mori problemesh shëndetësore, ndër të cilat kriza epileptike, sëmundje të veshkave, dhe humbje kujtese – të gjitha këto efekte afatgjata që hasen rëndom nga helmimi i plumbit. Plumbi është jashtëzakonisht toksik dhe mund të dëmtojë funksionet neurologjike, biologjike, dhe konjitive të trupit. Gratë dhe fëmijët janë veçanërisht të rrezikuar. Një grua 33 vjeçare, e cila kishte banuar në një kamp të kontaminuar, dhe që u zhvendos më vonë në lagjen rome të qytetit të Mitrovicës, tha se është e shqetësuar për djalin e saj 16 vjeçar, testi i të cilit, që kur ishte 9 muajsh, rezultoi pozitiv për helmim nga plumbi. “Deri sa u bë 7 vjeç, ka pasur kriza epileptike rregullisht. Sot…ka shumë vështirësi në shkollë. Është shpesh-herë i acaruar dhe ka vështirësi t’i kujtojë gjërat. Si nënë, e kam shumë të vështirë të shoh fëmijën tim në këto kushte dhe të mos jem në gjendje ta ndihmoj.” 

Paneli këshillimor për të Drejtat e Njeriut i Kombeve të Bashkuara hetoi disa ankesa për shkelje të të drejtave të njeriut nga UNMIK-u, i cili qeverisi Kosovën pas vitit 1999. Paneli zbuloi shkelje të disa të drejtave të njeriut, përfshirë të drejtën për jetën, shëndetin, dhe për liri nga diskriminimi. Deklarata e zyrës së shtypit e Sekretarit të Kombeve të Bashkuara Antonio Guterres në maj, se Kombet e Bashkuara do të krijonin një fond mirëbesimi në vend që të kompensojnë viktimat individualisht, do të thotë se nuk do të ndërmerret asnjë veprim deri sa shtete të ndryshme anëtare të OKB-së të zgjedhin të kontribuojnë për fondin në fjalë, duke e bërë kështu dëmshpërblimin në kohë për viktimat tepër të pasigurt.

Në korrik 2017, Guterres u bëri thirrje shteteve anëtare të mbështesin fondin e mirëbesimit në mënyrë që t’i përgjigjemi “nevojave më imediate të komuniteteve të prekura”. Ndërsa OKB-ja tha se “është duke bërë çdo përpjekje për të mobilizuar resurse“, ajo nuk ka ofruar informacion nëse ndonjë qeveri ka premtuar para për fondin.

Në 2016, OKB-ja vendosi të krijojë një fond mirëbesimi të tillë për Haitin, për të mbledhur 400 milione USD për “asistencë materiale”, dhe për të trajtuar dhe eliminuar kolerën – që shkaktoi vdekjen e më shumë se 9,000 haitianëve dhe sëmuri 800,000 të tjerë. Burimi i epidemisë u zbulua se ishin disa paqeruajtës të OKB-së që mbërritën në vend pas tërmetit shkatërrues të 2010-ës. Por, deri tani, fondi në fjalë ka siguruar vetëm 2.7 milionë USD, më pak se 1% të synimit të tij.

“Të krijosh një fond mirëbesimi të pafinancuar për të kompensuar viktimat, është si t´i japësh dikujt një llogari bankare bosh për ndërtuar jetën e tij,” tha Rall. “Këtu, njësoj si në Haiti, janë viktimat e neglizhencës së OKB-së ato që ngecin me faturë në dorë, dhe që nuk kanë as akses në drejtësi, as dëmshpërblim.”

Sipas ligjit ndërkombëtar për të drejtat e njeriut, e drejta për dëmshpërblim nënkupton kompensim individual të viktimave për dëm material dhe moral. OKB-ja vazhdimisht është angazhuar në sigurimin e këtyre kompensimeve në traktate, rezoluta të Asamblesë së Përgjithshme, dhe raporte të Sekretarit të Përgjithshëm. Kurse në Kosovë, UNMIK-u ka miratuar ligje përmes të cilave përpiqet të sigurojë imunitet prej ankesave për shkelje ligjore apo të të drejtave të njeriut, edhe pse ka qenë qeveria de facto e Kosovës.

Deklarata e majit e Sekretarit të Përgjithshëm, që premton vetëm projekte asistence për komunitetin, do të thotë se, në rastin më të mirë, paratë që mund të derdhen në këtë fond do të ofrojnë shërbime të përgjithshme, por nuk do të përkthehen në përfitim individual për personat e prekur nga helmimi i plumbit apo në zbutje të drejtpërdrejtë të dëmit të shkaktuar. Vendimi i OKB-së për të ngritur një fond mirëbesimi në vend që t’u paguajë dëmshpërblim individëve të prekur nga helmimi i plumbit dhe të pranojë përgjegjësinë e vet për pasojat afatgjata të tij, lë shumë familje në dorë të fatit për sa i përket përkujdeses për afërmit e prekur nga kontaminimi. “Askush nuk do t’ia dijë për 12-13 vitet që kemi hequr nëpër kampe,” tha ish-udhëheqësi i një kampi në Çesmin Lug. “Askush nuk pyet, ‘Si është e ke fëmijën? Të është shëruar? A ka ndonjë problem, ndonjë dëmtim?’”

Shumë nga familjet rome, ashkali dhe egjiptiane të intervistuara në Kosovën e Veriut kanë nevojë për mbështetje financiare dhe sociale. Disa prindër thanë se nuk mund ta përballojnë të blejnë ilaçe apo ushqime të shëndetshme për fëmijët e tyre të sëmurë. Të tjera familje shprehën dëshpërim përballë mungesës së shërbimeve në ndihmë të fëmijëve me probleme shkollore dhe vështirësi në të mësuar të shkaktuara nga kontaminimi me plumb. 

Click to expand Image

Samir H., babai 40 vjeçar i nëntë fëmijëve, ish-banor në kampe të kontaminuara në Žitkovac dhe Osterode tha: “Fëmija im i dytë u dërgua në Serbi për kurim në një spital sepse nivelet e plumbit i kishte kaq të larta...Më pas na thanë se duhet të merrte ilaçe për të trajtuar krizat epileptike. Na u desh të paguajmë me paratë tona, dhe ishte vështirë. Sot ai është prapë shumë i acaruar. Nuk është nxënës i mirë sepse nuk arrin të mbajë mend. Na duhet të kujdesemi vetë për të sepse nuk ka asnjë mbështetje nga shkolla.”

Ekspertët mjekësorë të intervistuar shprehin shqetësimin e tyre për mungesën e testimit të vazhdueshëm të plumbit dhe mungesën e mbështetjes për komunitetet e prekura. Me sa Human Rights Watch ka arritur të përcaktojë, analizat dhe trajtimet mjekësore më të fundit, të financuara nga Këshilli Danez i Refugjatëve, kishin shtrirje të kufizuar, dhe u ndërprenë në maj të 2017-ës për shkak mungese të mjeteve për analiza.

OKB duhet t’u paguajë dëmshpërblim individual personave të kontaminuar me plumb në mënyrë që t’u mundësojë atyre të trajtojnë efektet afatgjata të ekspozimit ndaj plumbit. Prindërit gjithashtu i kërkuan OKB-së të sigurojë shërbime mjekësore dhe arsim cilësor për të gjithë fëmijët e kontaminuar, shërbime bazë këto që u mungojnë shumë prej fëmijëve viktima. OKB-ja gjithashtu duhet të punojë me qeverinë e Kosovës dhe aktivistët e viktimave për të siguruar që të gjithë njerëzit e prekur të marrin kujdes mjekësor të përshtatshëm, dhe që fëmijët të marrin mbështejten e nevojshme për të përmbushur të drejtën e tyre për arsimim.

“Kosova, dikur e drejtuar nga OKB-ja, është një prej vendeve ku kjo mund të bëjë ndryshim të madh,” tha Rall. “OKB-ja duhet të ndjekë rekomandimet e ekspertëve të vet, dhe t’u japë viktimave dhe familjeve të tyre kompensimet që u takojnë më të drejta të plota“.