(بیروت) – سازمان دیدهبان حقوق بشر امروز اعلام کرد که سه زن در زندان قرچک، زندان ویژه زنان در تهران که به دلیل شرایط بسیار اسفناکش شهرت یافته، در طی ۱۶ تا ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۵ (۲۵ شهریور تا ۳ مهر ۱۴۰۴) به دلیل محرومیت از دریافت خدمات درمانی جان خود را از دست دادهاند.
مرگ سودابه اسدی، جمیله عزیزی، و زندانی سیاسی ۴۲ ساله به نام سمیه رشیدی، نقض حق حیات زندانیان از سوی مقامات ایرانی را برجسته میکند؛ زیرا این مقامات با خودداری از ارائه مراقبتهای پزشکی، سبب مرگ آنان شده و یا در آن نقش داشتهاند. این موارد نشانگر سیاست دیرینه مقامات ایرانی در محرومسازی زندانیان از خدمات درمانی بوده و بخشی از رفتار خشونتآمیزی است که جان زندانیان ایرانی را در معرض خطر قرار میدهد.
مایکل پیج، معاون بخش خاورمیانه سازمان دیدهبان حقوق بشر گفت: «زندانهای ایران، بهویژه زندان قرچک، به مکانهایی برای شکنجه و مرگ تبدیل شدهاند؛ جایی که کرامت و حقوق اساسی زندانیان بهطور نظاممند نادیده گرفته میشود. در طول دههها، مقامات نهتنها هیچ اقدامی برای بهبود شرایط انجام ندادهاند، بلکه عامدانه از محرومسازی زندانیان از ابتداییترین حقوق، از جمله دسترسی به خدمات درمانی، بهعنوان ابزاری برای سرکوب و مجازات آنان استفاده کردهاند.»
قواعد حداقل استاندارد سازمان ملل متحد برای رفتار با زندانیان (معروف به «قواعد ماندلا») دولتها را موظف میکند که دسترسی زندانیان به مراقبتهای پزشکی مناسب را تضمین کنند.
زندان شهر ری، که به نام قرچک نیز شناخته میشود، به دلیل شرایط غیرانسانی از جمله سطح بسیار پایین بهداشت، ازدحام شدید و نبودن دسترسی کافی به امکانات اولیه و خدمات درمانی، معروف است. شرایط در این زندان چنان وخیم است که شمار زیادی از زندانیان در اعتراض به آن دست به اعتصاب غذا زدهاند؛ قرچک به نماد آشکار تداوم نقض حقوق بشر زندانیان از سوی دولت ایران تبدیل شده است.
سالهاست که سازمانهای حقوق بشری، فعالان مدنی و کارشناسان و نهادهای سازمان ملل بارها نسبت به وضعیت این زندان و محرومسازی زندانیان از مراقبتهای درمانی توسط مقامات، هشدار دادهاند. در اوت ۲۰۲۵ (مرداد ۱۴۰۴)، سازمان دیدهبان حقوق بشر بار دیگر نسبت به وضعیت وخیم زنان زندانی سیاسی، از جمله زندانیان بیمار که پس از حمله اسرائیل به زندان اوین در ۲۳ ژوئن به بخش قرنطینه قرچک منتقل شده بودند، هشدار داد.
بر اساس گزارش سازمان «فعالان حقوق بشر در ایران» (هرانا HARANA) مستقر در ایالات متحده، از جمله افرادی که در ماه ژوئن (خرداد ۱۴۰۴) منتقل شدند، سمیه رشیدی بود که در آوریل ۲۰۲۵ (فروردین ۱۴۰۴) به دلیل نوشتن شعارهای اعتراضی در تهران بازداشت شده بود. به گزارش هرانا، رشیدی در ۲۵ سپتامبر (۳ مهر ۱۴۰۴)، ده روز پس از انتقال به بیمارستان مفتح ورامین بهدنبال یک حمله تشنجی در زندان، در بیمارستان جان باخت. در همان روز، میزان، خبرگزاری رسمی قوه قضاییه، مرگ یک زندانی با نام اختصاری «س.ر.» را تأیید کرد.
یک منبع مطلع به هرانا (HRANA)گفته است که پزشکان، تأخیر در انتقال سمیه رشیدی به بیمارستان را علت اصلی وخامت غیرقابل بازگشت وضعیت جسمانی او دانستهاند. بنا بر گزارش هرانا، رشیدی در دوران حبس به دلیل مشکلات جسمی گاه توان راه رفتن یا مراقبت از خود را نداشت. با وجود آنکه مقامات قضایی، مسئولان زندان و کارکنان پزشکی همگی از وضعیت او آگاه بودند، مقامات از ارائه مراقبتهای درمانی مناسب و بهموقع به وی خودداری کردند و بهجای آن، داروهای آرامبخش و داروهای روانپزشکی تجویز کردند که وضعیتش را وخیمتر ساخت. به گفته منابعی که با سازمان دیدهبان حقوق بشر گفتوگو کردهاند، هنگامی که وضعیت جسمانی رشیدی در ۱۵ سپتامبر (۲۴ شهریور ۱۴۰۴) به حدی وخیم شد که سایر زندانیان ناچار شدند او را به درمانگاه حمل کنند، مسئولان زندان حتی او را به «تمارض» متهم کردند.
در ادامه الگوی دیرینه انکار، تحریف و طفرهرفتن از مسئولیت، قوه قضاییه تنها چند روز پس از مرگ رشیدی مدعی شد که وی سابقه مصرف مواد مخدر و اختلالات عصبی داشته و در زندان نیز تحت درمان مناسب قرار گرفته است.
مرگ سمیه رشیدی در دوران بازداشت پس از جانباختن دو زن زندانی دیگر رخ داد. به گزارش هرانا، اسدی که به اتهامات مالی در زندان قرچک نگهداری میشد، در ۱۶ سپتامبر (۲۵ شهریور ۱۴۰۴) پس از آنکه مقامات از ارائه مراقبتهای درمانی به او خودداری کرده و انتقالش به بیمارستان را به تأخیر انداختند، جان خود را از دست داد. در ۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور ۱۴۰۴)، زندانی دیگری به نام عزیزی، که سازمان دیدهبان حقوق بشر از اتهاماتش اطلاع ندارد، با علائم حمله قلبی به درمانگاه زندان منتقل شد. یک منبع به هرانا (HRANA) گفته است که پزشکان پس از معاینه به او گفتند مشکلی وجود ندارد و باید به بند بازگردد؛ و او مدت کوتاهی پس از بازگشت جان باخت.
یکی از زنان مدافع حقوق بشر که پیشتر در زندان قرچک بازداشت بوده است، به سازمان دیدهبان حقوق بشر گفت که مسئولان درمانگاه زندان با وجود درد شدید قفسه سینه، بدون انجام هیچگونه آزمایشی او را به بند بازگرداندند و با وجود وخامت وضعیت جسمانیاش، عامدانه انتقالش به بیمارستان خارج از زندان را به تأخیر انداختند. وی گفت: «آنها [مقامات] همه ما [زندانیان] را در معرض مرگ قرار میدهند.»
مرگ این سه زن تازهترین نمونه از سیاست مستند و دیرینه مقامات جمهوری اسلامی در محرومسازی زندانیان از دسترسی به خدمات درمانی است؛ سیاستی که گاه بهمنظور مجازات و خاموش کردن صدای معترضان به کار میرود. سازمان عفو بینالملل در گزارشی در آوریل ۲۰۲۲ (فروردین ۱۴۰۱) جزئیات مربوط به مرگ دهها زن و مرد در ۳۰ زندان سراسر کشور را از سال ۲۰۱۰ تاکنون در نتیجه محرومیت از مراقبتهای پزشکی تشریح کرده است. بسیاری از موارد محرومیت از خدمات درمانی و مرگ در دوران بازداشت – بهویژه در مورد زندانیان متهم به جرائم عادی و افراد متعلق به جوامع به حاشیه راندهشده – هیچگاه گزارش نمیشوند. همچنین، ترس جدی و موجه خانوادهها از اقدامات تلافیجویانه مقامات، تلاش بسیاری از آنان برای دفاع از حقوق عزیزان خود را بهشدت محدود میکند.
در ۹ اکتبر (۱۷ مهر ۱۴۰۴)، مقامات زنان زندانی سیاسی را از زندان قرچک به بند شش زندان اوین منتقل کردند. فعالان و سازمانهای حقوق بشری گزارش دادهاند که این زندانیان در شرایط نامناسب و بدون دسترسی به نیازهای اولیه نگهداری میشوند. وضعیت زندانیانی که به اوین بازگردانده شدهاند نگرانکننده است، چرا که حملات هوایی اسرائیل در ۲۳ ژوئن (۳ تیر ۱۴۰۴) خسارات گستردهای به بخشهای حیاتی این زندان از جمله درمانگاه و سالن ملاقات وارد کرده است.
مقامات همچنان از ارائه مراقبتهای درمانی کافی به زندانیان سیاسی در هر دو زندان قرچک و اوین خودداری میکنند. منابعی به سازمان دیدهبان حقوق بشر گفتهاند که مریم اکبری منفرد، ۴۸ ساله، برای انجام جراحی ضروری ستون فقرات و دریافت درمانهای تخصصی لازم به هیچ مرکز درمانی خارج از زندان منتقل نشده است؛ و این امر در صورت تداوم، او را در معرض خطر فلجشدن قرار میدهد. با وجود انتقال گروهی از زنان زندانی سیاسی به زندان اوین، مقامات بهطور آشکار برای مجازات مریم اکبری منفرد، او را در زندان قرچک نگه داشتهاند. اکبری منفرد ۱۵ سال است که به اتهام کلی و مبهم «محاربه» بدون حتی یک روز مرخصی در زندان به سر میبرد.
یک منبع به سازمان دیدهبان حقوق بشر اطلاع داد که وریشه مرادی، فعال کرد محکوم به اعدام در زندان اوین، نیز به دلیل ابتلا به چندین بیماری به مراقبتهای فوری پزشکی نیاز دارد.
دهها زندانی بیمار دیگر، از جمله زنان زندانی سیاسی مانند زینب جلالیان، فعال کرد، همچنان در زندانهای سراسر کشور از دریافت خدمات درمانی محروم هستند.
بر اساس حقوق بینالملل، دولتها موظفند در خصوص مرگهایی که ممکن است به طور غیر قانونی صورت گرفته باشند، از جمله مواردی که در دوران بازداشت رخ میدهند، تحقیقات مستقل، بیطرفانه، شفاف، مؤثر و جامع انجام دهند. با این حال، در ادامه الگوی تاریخی مصونیت از مجازات، مقامات جمهوری اسلامی ایران بهطور نظاممند از انجام چنین تحقیقاتی در خصوص مرگهای دوران بازداشت، از جمله مرگ زندانیان، خودداری کردهاند. در بسیاری از موارد، و گاهی ظرف چند ساعت پس از وقوع مرگ، آنان اتهامات مربوط به محرومسازی عمدی زندانیان از مراقبتهای درمانی را بهطور کامل رد کردهاند، یا علت را «خودکشی» یا مصرف مواد مخدر اعلام کردهاند.
سازمان دیدهبان حقوق بشر اعلام کرد که مقامات جمهوری اسلامی ایران باید فوراً دسترسی همه زندانیان به خدمات درمانی مناسب و بهموقع، از جمله درمانهای تخصصی خارج از زندان را تضمین کنند.
مایکل پیج گفت: «جامعه بینالمللی باید بدون هیچگونه تسامحی فشار خود را بر مقامات ایران افزایش دهد تا آنان به وضعیت وخیم زندانیان در سراسر کشور، از جمله در زندان قرچک، رسیدگی کنند و از ارائه مراقبتهای درمانی مناسب به تمامی بازداشتشدگان اطمینان حاصل کنند.»
