(بیروت) – دیده‌بان حقوق بشر امروز گفت نیروهای امنیتی ایران با به کار بستن نیروی قهریه کشنده غیرقانونی در روز ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۲ ده‌ها معترض را کشته و زخمی کردند، و بالاترین رقم کشته‌شدگان در یک روز در این «جمعه خونین» ثبت کردند. هیأت حقیقت‌یاب سازمان ملل درباره ایران که اخیراً تشکیل شده‌است باید توجه ویژه‌ای به جنایات نیروهای امنیتی در مناطق با اکثریت اقلیت‌ها مثل زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان معطوف کند که اکثریتی بلوچ دارد.
دیده‌بان حقوق بشر با تأیید صحت ۵۲ ویدیو و عکس منتشر شده توسط حال‌وش، یک گروه حقوق بشری ایرانی، پژوهش متن باز، و مصاحبه با ۱۳ شاهد و خانواده کشته‌شدگان در ۳۰ سپتامبر و اکتبر، شلیک به معترضان و ناظران را مستند کرده است. دیده‌بان حقوق بشر با تحلیل عکس‌ها و ویدیوها به این نتیجه رسید که در روز ۳۰ سپتامبر حداقل ۱۲ نفر، از جمله یک پسر، کشته شده و ۳۰ نفر در زاهدان زخمی شده‌اند، گرچه عدد واقعی احتمالاً بسیار بالاتر است. منابع بااطلاع در مصاحبه‌هایشان با دیده‌بان حقوق بشر حداقل ۸نفر از قربانیان که از تاریخ۳۰ سپتامبر کشته شده اند را شناسایی کردند. در میان آنها حداقل سه کودک کشته‌شده بر اثر اصابت گلوله در اعتراضات ۳۰ سپتامبر و ۲۸ اکتبر به چشم می‌خورند.
تارا سپهری‌فر، پژوهشگر ارشد ایران در دیده‌بان حقوق بشر گفت «تعداد معترضان و ناظران هدف گرفته‌شده به دست نیروهای امنیتی ایران در روز «جمعه خونین» بالاترین عدد کشته‌شدگان در یک روز در این سال است اما هیچ فرد مسئولی دستگیر نشده است». او اضافه کرد «بی‌رحمی بی حد و حصر حکومت رنج های جوامع عمدتاً به حاشیه رانده شده مثل زاهدان را به مرکز اعتراض‌ها آورده است».
اطلاعات موجود نشان میدهند که در روز ۳۰ سپتامبر مأموران اطلاعاتی و پلیس از بام‌های اطراف مصلای بزرگ و مسجد مکی، مسجد اصلی اهل سنت در زاهدان، به سمت معترضان آتش گشودند. نیروهای امنیتی به ماشینی شلیک کردند که افراد مجروح را به بیمارستان منتقل می‌کرد. معترضان عمدتاً تهدیدی جدی متوجه نیروهای امنیتی کاملاً مسلح نمی‌کردند.
یک شاهد به دیده‌بان حقوق بشر گفت «[از مصلی که] بیرون آمدم تا دنبال برادرم بگردم، جسدها را روی زمین دیدم، بیشتر جوان». او اضافه کرد «اول حتی نفهمیدم که پلیس دارد شلیک می‌کند اما بعد متوجه شدم که آنها دارند از ساختمان‌ها تیر می‌زنند».
گروه‌های حقوق بشری بلوچی نام ۸۵ تا ۹۷ نفر از جمله ۹ کودک را جمع‌آوری کرده‌اند که بین ۳۰ سپتامبر و ۵ اکتبر در زاهدان کشته شده‌اند. مقامات ایران به جای انجام تحقیقات شفاف و بیطرف و بازخواست افراد مسئول این کشتار، به اعتراضات بعدی نیز با نیروی قهریه غیرقانونی پاسخ دادند.
در روز ۳۰ سپتامبر در حوالی ظهر مردم در حال خروج از صحن نماز مصلای بزرگ زاهدان بودند که نیروهای امنیتی به سمت گروهی از ده‌ها معترض جوان در حال راهپیمایی به سمت کلانتری ۱۶ زاهدان گاز اشک‌آور و گلوله شلیک کردند. کلانتری در فاصله کمتر از ۱۰۰ متری شمال شرقی مصلی قرار دارد. بنا به گفته‌های شاهدان و مدارک ویدیویی، پرسنل نیروهای امنیتی مستقر در ساختمان‌های بلند اطراف به سمت معترضانی شلیک کردند که آغاز به پرتاب سنگ و سر دادن شعارهای اعتراضی کردند، و چندین معترض و رهگذر را کشته یا مجروح کردند.
در ادامه روز، ساکنان، که بعضی از آنها اقدام به پرتاب سنگ و کوکتل مولوتف کردند، با پلیس و دیگر نیروهای امنیتی درگیر شدند. شاهدان گفتند که نیروهای امنیتی در حوالی مسجد مکی به دهه‌ها نفر دیگر از جمله کودکان شلیک کردند، و در طول بعد از ظهر و غروب بسیاری از ساکنان محلی کشته‌شدگان و مجروحان را جابه‌جا کردند. اعتراضات برای چندین روز ادامه پیدا کرد.
اسماعیل شه بخش، عموی فرزاد شه بخش ۲۷ ساله، در مصاحبه‌ای از پیش ضبط شده که در اختیار دیده‌بان حقوق بشر قرار گرفت می‌گوید که در روز ۳۰ سپتامبر در بیمارستان خاتم به دنبال او گشته است.
او گفت «[وقتی به] قسمت اورژانس [رسیدیم] با صحنه خیلی و اصلاً غیرقابل توصیف مواجه شدیم. سرامیک‌های کف...همه قرمز رنگ بودند...سه برگه با ۱۰-۱۵ اسم بود...همه را نگاه کردیم و اسم فرزاد آنجا نبود. لیست زخمی‌ها بود...بعد خانمی آمد پنج یا شش برگه داشت که تقریباً در هر برگه ۱۸ یا ۲۰ اسم بود...گفت فرزاد در قسمت فوتی‌ها است».
بلافاصله پس از رخدادهای ۳۰ سپتامبر، خبرگزاری تسنیم نزدیک به نهادهای اطلاعاتی ایران اعلام کرد که یک گروه مسلح اپوزیسیون، جیش العدل، مسئولیت «حمله تروریستی» زاهدان را بر عهده گرفته است. این رسانه خبری ادعا کرد که شورشیان مسلح به سه کلانتری حمله و به کلانتری ۱۶ شلیک کرده‌اند. این گروه مسلح این ادعا را تکذیب کرد.
مولانا عبدالحمید اسماعیل‌زهی، برجسته‌ترین امام جمعه زاهدان، بیانیه‌ای ویدیویی منتشر، و ادعاهای وب‌سایت‌های حامی حکومت درباره این اتفاق را رد کرد.
او گفت «نیروهای یگان ویژه که ظاهرا از قبل در کلانتری مذکور مستقر شده بودند، اقدام به شلیک گلوله جنگی به سمت مردم میکنند و در این بین نه‌تنها به سمت جوانانی که در مقابل کلانتری تجمع کرده بودند، بلکه از روی ساختمان کلانتری به داخل محوطه مصلا و به سمت کسانی که در حال ادای نماز بوده‌اند شلیک میکنند و در قسمت مردان و زنان گاز اشک‌آور پرتاب میکنند، به‌طوری‌که یکی از زنان نمازگزار نیز به شهادت می‌رسد».
بررسی ویدیوها و عکس‌های ۳۰ سپتامبر به دست دیده‌بان حقوق بشر نشان می‌دهد که معترضان به دفعات سنگ به سمت کلانتری پرتاب کردند و در دو مورد هم اقدام به پرتاب کوکتل مولوتف کردند. معترضان به سمت نیروهای امنیتی شلیک نکردند و سلاح گرم قابل مشاهده حمل نمی‌کردند. در یک مورد در حوالی ساعت ۵ عصر در نزدیکی مسجد مکی گزارش شده که یک معترض به سمت دو ماشین شلیک کرد که افراد سوار بر آنها به معترضان شلیک می‌کردند، و چهار عضو سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درآن کشته شدند.
از ۳۰ سپتامبر، مشخصاً بعد از نمازهای جمعه، اعتراضات علیه حکومت در زاهدان و دیگر شهرهای استان ادامه یافته‌اند.
در ۲۸ اکتبر شورای تأمین استان سیستان و بلوچستان، به ریاست استاندار، بیانیه‌ای صادر کرد و گفت درگیری‌ها منجر به مرگ شش عضو نیروهای امنیتی و ۳۵ نفر دیگر شده‌اند. این شورا گفت که «قصور» منجر به مرگ نمازگزاران شده است و فرمانده کلانتری ۱۶ و فرمانده انتظامی شهرستان زاهدان را عزل کرد، اما اشاره‌ای به تحقیقات بیشتر درباره استفاده از نیروی قهریه غیرقانونی علیه معترضان نکرد.
دو منبع آشنا با قربانیان گفتند که در همان روز در جریان اعتراضات پس از نماز جمعه، نیروهای امنیتی حداقل دو کودک، عادل بریچی کوچک‌زایی ۱۳ ساله و امید نارویی ۱۶ ساله، را هدف گلوله قرار داده و به قتل رساندند. منابع گفتند که هر دو در گردن و صورت هدف گلوله قرار گرفته بودند.
دیده‌بان حقوق بشر از ابتدای اعتراضات گسترده در ایران در روز ۱۶ سپتامبر استفاده نیروهای امنیتی از نیروی قهریه بیش از حد و کشنده و نقض قانون بین‌المللی حقوق بشر را مستند کرده است. آنها در طی تظاهرات عمدتاً مسالمت‌آمیز و غالباً پرجمعیت در حداقل ۱۳ شهر در سراسر کشور از هفت‌تیر، شات‌گان، و تفنگ‌های جنگی علیه معترضان استفاده کرده‌اند. تا روز ۹ دسامبر هرانا مرگ ۲۵۵ نفر در جریان اعتراضات را تأیید کرده و در حال بررسی ۲۲۶ مورد دیگر بود. بیش از ۲۰۰ گزارش مرگ از مناطق اقلیت‌نشین کرد و بلوچ هستند.
حکومت ایران باید به اصول پایه‌ای سازمان ملل درباره استفاده نیروی انتظامی از نیروی قهریه و سلاح گرم پایبند باشد، که می‌گوید نیروهای امنیتی باید پیش از کاربرد نیروی قهریه از ابزارهای غیرخشونت‌بار استفاده کنند. هر گاه کاربرد قانونی نیروی قهریه غیرقابل اجتناب باشد، مأموران انتظامی باید خویشتن‌داری به خرج دهند و متناسب با جدیت جرایم و دسترسی به هدف مشروع دست به اقدام بزنند. آنها باید جراحت را به حداقل برسانند، و به جان انسان احترام بگذارند. علاوه بر این، استفاده کشنده تعمدی از سلاح گرم باید تنها در صورتی انجام شود که برای حفاظت از حیات مطلقاً اجتناب‌ناپذیر باشد. اضافه بر این، اصول پایه‌ای می‌گویند «در موارد مرگ و جراحت جدی یا دیگر پیامدهای بزرگ، گزارشی مفصل باید فوراً به مقامات صاحب صلاحیت ارسال شود».
مقامات هزاران نفر از معترضان و صدها مدافع حقوق بشر را دستگیر کرده‌اند. دادگاه‌ها احکامی غالباً سنگین را در محاکمه‌هایی صادر کرده‌اند که با معیارهای بین‌المللی فاصله دارند. در ۲ نوامبر علی مصطفوی‌نیا، رییس کل دادگستری سیستان و بلوچستان به رسانه‌ها گفت ۶۲۰ نفر در جریان اعتراضات زاهدان دستگیر و ۴۵ کیفرخواست در ارتباط با اعتراضات صادر شده‌اند.
سپهری‌فر گفت «کارنامه قساوتمندانه حکومت ایران در نقض حقوق بازداشت‌شدگان نشانگر ضرورت فشار آوردن برای پایان دادن به محاکمات به شدت نامنصفانه و رهایی فوری معترضانی است که به شیوه غیرقانونی بازداشت شده‌اند».
برای جزییات بیشتر به قسمت پایین مراجعه کنید.
استفاده نیروهای امنیتی از نیروی قهریه کشنده
شلیک‌‌های ۳۰ سپتامبر، اوایل بعد از ظهر
چندین نفر گفتند که در روز ۳۰ سپتامبر در حالی که در صحن نماز مصلای بزرگ زاهدان حضور داشته‌اند در اواخر نماز جمعه، بین ساعت ۱۲:۳۰ تا یک ظهر صدای شلیک از بیرون شنیده‌اند. آنها گفتند که خبری از اعتراضی در شهر نداشتند اما با توجه به رخدادهای سراسر کشور وقوع اعتراض برای آنها غیرمنتظره نبود. در طول نماز، مولوی عبدالحمید اسماعیل‌زهی، امام جمعه، درباره اعتراضات در جریان در کشور و اتهام تجاوز به یک دختر ۱۵ ساله بلوچی در شهر چابهار توسط یکی از مقامات امنیتی صحبت کرد، و خواهان تحقیقات بیطرف و عدالت شد.
یک نفر گفت:
من [در صحن نماز] آماده شروع نماز سنت بودم که صدای گلوله را شنیدم...بیرون آمدم تا دنبال برادرم بگردم، جسدها را روی زمین دیدم، بیشتر جوان. اول حتی نفهمیدم که پلیس دارد شلیک می‌کند اما بعد متوجه شدم که آنها دارند از ساختمان‌ها تیر می‌زنند. مأمورها را بالای ساختمان‌های بلند اطراف مصلی دیدم. فقط از کلانتری شلیک نمی‌شد، از این ساختمان‌ها هم بود».
دو نفر از افرادی که در نماز جمعه شرکت کرده بودند گفتند که گروه کوچکی از معترضان جوان ذر حال ترک صحن نماز شروع به شعار دادن کرده و به سمت کلانتری ۱۶ حرکت کردند که کمتر از ۱۰۰ متر فاصله دارد، و نیروهای امنیتی آغاز به شلیک به سمت آنها کردند. آنها گفتند که تیراندازی از کلانتری و ساختمان‌های اطراف مصلی انجام می‌شد. یک نفر دیگر که در زمان آغاز تیراندازی در محل حضور داشته است گفت ساکنان محلی مسلح نبودند و در حال شعار دادن و حرکت به سمت کلانتری بودند. بعضی از معترضان به سمت کلانتری سنگ پرتاب می‌کردند. او گفت «من چهار نفر را بر بام کلانتری در حال شلیک به سمت مردم دیدم». او اضافه کرد «آنها از کلانتری شروع به شلیک گلوله و گاز اشک‌آور به سمت معترضان و داخل ساختمان مصلی کردند که مردم در آن در حال نماز خواندن بودند. وضعیت خیلی وخیم شد. بعد مردم شروع به پرتاب سنگ به پلیس کردند».
منابع مطلع گفتند که عبدالله نارویی، میوه‌فروش ۳۰ ساله، و عبدالرحمن بلوچ‌خواه، کارگر ۲۸ ساله، بعد از این که از مصلی خارج شدند تا ببینند چه اتفاقی در حال وقوع است با شلیک گلوله در نزدیکی مجموعه کشته شدند.
دیده‌بان حقوق بشر صحت ویدیویی را تأیید کرد که در ساعت ۳:۰۴ بعد از ظهر ۳۰ سپتامبر در تلگرام منتشر شد و زمان آغاز تیراندازی را تأیید می‌کند. ویدیو، که زیر سایه‌بان‌های مصلی ضبط شده است، نشان می‌دهد در حالی که صدای گلوله از فاصله شنیده می‌شود مردم برمی‌خیزند و شروع به ترک مصلی میکنند. زاویه اشعه‌های نور خورشید که از شکاف‌های سایه‌بان‌ها به ستون‌های کمکی می‌تابد نشان می‌دهد که ویدیو بین ظهر و ساعت ۱۲:۴۰ ضبط شده است.
دیده‌بان حقوق بشر نتوانسته است وضعیتی را تعیین کند که در آن نیروهای امنیتی آتش گشوده‌اند. با وجود این، پلیس و مأموران امنیتی مرتباً از نیروی قهریه کشنده در نزدیکی کلانتری ۱۶ استفاده کرده‌اند، در حالی که دیده‌بان حقوق بشر مدرکی مبنی بر استفاده معترضان از سلاح گرم در آن زمان پیدا نکرده است. هشت ویدیوی ضبط شده بین ۱۲:۳۰ و ۱:۴۵ بعد از ظهر که در تلگرام منتشر شده بودند و توسط دیده‌بان حقوق بشر راستی‌آزمایی شده‌اند نشان میدهند که در حالی که صدای گلوله می‌آید مردم اقدام به پرتاب سنگ به سمت کلانتری میکنند. ویدیویی ضبط شده در حدود ۱۲:۳۰ ظاهراً نشان‌دهنده مرحله آغازین اعتراض است. عده کمی در گوشه جنوب غربی کلانتری جمع شده‌اند و سنگ‌های بسیار کمتری از ویدیوهای ضبط شده در ادامه ماجرا پرتاب می‌شوند.
پنجاه ثانیه بعد از شروع ویدیو مردی سفیدپوش دیده می‌شود که روی بام کلانتری خم شده است و چیزی شبیه به سلاح در دست دارد. تقریباً در همان زمان صدای شلیک گلوله که از سمت کلانتری می‌آید متناوب‌تر می‌شود و جمعیت معترضان بیشتر می‌شود و مردم آغاز به پرتاب سنگ‌های بیشتر میکنند. یک فرد مطلع مردی را که در این ویدیو در حال حمل سجاده نماز دیده می‌شود به عنوان عبدالله نارویی شناسایی کرد، که طبق گزارش‌ها کمی بعد از ضبط این ویدیو توسط نیروهای امنیتی با شلیک گلوله کشته شد.
دیده‌بان حقوق بشر ویدیوی دیگری منتشر شده در تلگرام را راستی‌آزمایی کرد که نشان می‌دهد مردی سفیدپوش ظاهراً با شات‌گان به سمت مصلای بزرگ هدف‌گیری و شلیک می‌کند. سه مرد دیگر، از جمله دو نفر با یونیفرم، روی بام دیده می‌شوند.دیده‌بان حقوق بشر همچنین ویدیویی را تحلیل کرد که دریافت کرده بود و ظاهراً لوله تفنگی را بعد از ساعت یک بعد از ظهر نشان می‌دهد که از بام ساختمانی در حدود ۵۰ متری کلانتری بیرون زده است.
دو ویدیوی آپلود شده در توییتر و تلگرام و راستی‌آزمایی شده به دست دیده‌بان حقوق بشر نوجوانی را نشان میدهند که در کنار کلانتری ۱۶ هدف گلوله قرار گرفته و کشته می‌شود. ویدیوی اول، که حدود یک بعد از ظهر ضبط شده است معترضان را در حال قدم زدن ۶۰ متر در جنوب در کلانتری نشان می‌دهد. شش ثانیه پس از آغاز ویدیو صدای شلیک یک گلوله می‌آید و چهار ثانیه بعد پسری که تعیین هویت شده است نشان داده می‌شود که روی زمین افتاده است و رد خون کوچکی از پشت سرش بر زمین مانده است. صدای گلوله‌های بیشتری می‌آید و معترضان وادار به فرار به سمت جنوب می‌شوند.
ویدیوی دوم او را در همین مکان نشان می‌دهد و حالا او بدون حرکت به پشت خوابیده است و اطرافش حوضچه خون تشکیل شده است. چندین ویدیوی دیگر تأیید کردند که به پسر شلیک شده است. افراد محلی نیز عکسی به دیده‌بان حقوق بشر فرستادند که خون خشک‌شده بالای شقیقه راست پسر را نشان می‌دهد.
دیده‌بان حقوق بشر ۱۱ ویدیو و یک عکس گرفته‌شده درون یا نزدیک مصلای بزرگ را راستی‌آزمایی کرد که حداقل ۲۶ نفر را نشان میدهند که پس از ساعت ۱۲:۳۰ بعد از ظهر ۳۰ سپتامبر زخمی یا کشته شده‌اند. نه نفر ظاهراً فوت کرده‌اند- چهار نفر با زخم‌های آشکار سر و سه نفر دیگر با خون بر سینه یا شکمشان. هشت نفر از ۲۶ نفر در پاها، پنج نفر در سینه یا شکم، پنج نفر در سر یا گردن، و یک نفر در بازو خونریزی داشتند. دیده‌بان حقوق بشر نتوانست تأیید کند هفت نفر دیگر در چه قسمتی مجروح شده‌اند زیرا در پتو پیچیده شده بودند یا لباس‌هایی خونین داشتند و جراحتشان به وضوح قابل مشاهده نبود.
سه ویدیوی دیگر در تلگرام که توسط دیده‌بان حقوق بشر مورد راستی‌آزمایی قرار گرفته‌اند و حدود ساعت ۲ بعد از ظهر ضبط شده‌اند حداقل ۱۴ نفر دیگر را در حال درمان جراحات در بیمارستان خاتم در زاهدان نشان میدهند. دیده‌بان حقوق بشر نتوانست تعیین کند که افرادی که در این ویدیوها مرده به نظر می‌رسند فوت کرده‌اند یا خیر.
نزدیکی غروب ۳۰ سپتامبر
شاهدان عینی گفتند که پس از تیراندازی‌های ابتدایی در نزدیکی کلانتری، از ۱:۳۰ تا ۲ بعد از ظهر، معترضان شروع به راهپیمایی کرده و افراد کشته یا مجروح را به سمت درمانگاه مسجد مکی، در فاصله نیم کیلومتری، منتقل کردند. دو شاهد که اجساد را روی زمین دیده بودند گفتند گلوله به گردن یا سینه آنها اصابت کرده بود.
ویدیویی که در ۲ اکتبر در توییتر منتشر شد حداقل هفت جسد را روی زمین در محلی نشان می‌دهد که یک منبع بومی تأیید کرد درمانگاه مسجد مکی است. بیشتر جسدها کاملاً با پتو یا لباس پوشیده شده‌اند. دیده‌بان حقوق بشر در میان جنازه‌ها سه نفر را شناسایی کرد که در روز ۳۰ سپتامبر در نزدیکی کلانتری کشته شده‌بودند.
در مصاحبه‌ای که قابل دسترسی عمومی است، حبیب الرحمن ریگی، مهندسی که بعداً به مسجد مکی زاهدان رفت تا به مجروحان کمک کند. لحظاتی «وحشتناک» را توصیف کرد که چند نفر با شلیک گلوله به سر و گردنشان کشته شدند و ساکنان محلی به آنها کمک می‌کردند. او گفت پس از رسیدن به مسجد او اول کمک کرده است تا یک موتورسوار را به درمانگاه مسجد مکی برساند که به پایش تیر خورده بود. با توجه به کمبود تجهیزات پزشکی او تصمیم گرفته بود سه فرد مجروح را به بیمارستان برساند. او گفت مأموران امنیتی در یونیفرم و لباس شخصی در سراسر خیابان خیام نزدیک مسجد ایستاده بودند. پس از این که او لباسی سفید را تکان داد یکی از مأموران امنیتی به او اجازه داد که از آنجا عبور کند و به بیمارستان برود.
در طی بعد از ظهر، اعتراضات به چند محله نزدیک به مسجد مکی، مخصوصاً در طول خیابان خیام، گسترش پیدا کرد. چندین نفر گفتند که نیروهای امنیتی به جای یونیفرم پلیس لباس‌های محلی بلوچی به تن داشتند.
یک مرد ۲۸ ساله که در نماز شرکت کرده بود گفت که در ساعت ۳ بعد از ظهر او فرزاد شه‌بخش را لحظاتی پس از آن دیده است که در خیابان خیام از پشت به او شلیک شده بود. شه‌بخش پشت سر او راه می‌رفته بود. او گفت «من صدای گلوله‌ها را شنیدم و بعد او را روی زمین دیدم. آنها از پشت به او شلیک کرده بودند. من او را وقتی دیدم که تیر خورده بود. آدم‌هایی که اطراف او صحبت می‌کردند گفتند که از پشت به او شلیک شده بود».
در مصاحبه‌ای که قابل دسترس عمومی است، اسماعیل شه‌بخش، عموی فرزاد، گفت که به خانواده او اطلاع داده شد که فرزاد مجروح و به بیمارستان خاتم منتقل شده است. آنها به بیمارستان رفته و جسد او را در سردخانه پیدا کردند. «از پشت به او شلیک شده بود و [اطراف] قلبش در حال خونریزی بود». او اضافه کرد «او با یک گلوله کشته شده بود».
ویدیویی ضبط شده در حوالی ۴:۱۰ بعد از ظهر که مورد راستی‌آزمایی دیده‌بان حقوق بشر قرار گرفته است ساکنان محلی را نشان می‌دهد که به خاطر تیراندازی پشت ماشین‌ها، دیوارها، و دیگر اشیاء موجود در خیابان خیام، در جنوب غربی مسجد مکی پناه می‌گیرند. صدای تیراندازی ظاهراً از سمت غرب می‌آید. یک ثانیه پس از شروع ویدیو یک مرد ظاهراً یک کوکتل مولوتف را به سمت منبع تیراندازی پرتاب می‌کند. با شروع صدای گلوله‌ها، یک نفر در فاصله کمتر از ده متر از مرکز جراحی نبوت، جنب مسجد مکی، بی حرکت و در محاصره معترضان دیگر روی زمین می‌افتد.
ریگی، داوطلب، گفت او طی بعد از ظهر به انتقال افراد از مسجد به بیمارستان ادامه داد. او گفت دو نفر با جراحات شدید از ترس انتقام‌جویی از رفتن به بیمارستان خودداری کردند.
در حدود ساعت ۶ بعد از ظهر وقتی ده‌ها نفر پیش از نماز مغرب درون مسجد مکی جمع شده بودند دو ماشین با پلاک نامشخص در خیابان خیام به سمت مسجد به حرکت در آمده و مسافران آن به سمت افراد در خیابان شلیک کردند. دو ساکن زاهدان گفتند که یک نفر به سمت ماشین‌ها تیراندازی کرد و چهار نفر را کشتند که بعداً به عنوان مقامات امنیتی تعیین هویت شدند. سید علی موسوی، فرمانده اطلاعات سپاه پاسداران در استان یکی از این افراد بود. آنها گفتند که مأموران امنیتی سپس فرد تیرانداز را کشتند. یک ساکن محلی گفت:
من برای نماز مغرب حدود ساعت ۵ یا ۵:۱۵ بعد از ظهر به مسجد مکی رفتم. مسجد دو طبقه است و من توانستم دو ماشینی را ببینم که وارد خیابان شدند و نیروها راه می‌رفتند و به همه شلیک می‌کردند. مردم در خیابان روی زمین می‌افتادند و به درمانگاه کوچکی برده می‌شدند که داخل مسجد است. من از پنجره‌ای که شکسته بودیم صداهایی را می‌شنیدم. شنیدم نیروها گفتند که به موسوی شلیک کرده‌اند. بعداً از [اعلامیه دولتی] متوجه شدم که فرمانده نیروها بوده است که تیر خورده است. و آنها سپاهی بودند. ما نمی‌دانستیم چه کسانی هستند چون لباس بلوچی پوشیده بودند. ما فکر می‌کردیم پلیس به ما شلیک می‌کند.
منبعی با شناخت نزدیک از وضعیت گفت که حداقل ۱۵ نفر در این حادثه زخمی شده‌اند.
در مصاحبه‌ای که قابل دسترسی عمومی است، ابراهیم پرنیان، پدر امیرحسین پرنیان ۱۹ ساله، گفت پسرش بین ۶:۴۰ و ۶:۵۰ در گوشه شرقی مسجد مکی ایستاده بوده است. ریگی در ویدیوی خود گفت که او پس از نماز و غروب آفتاب آماده ترک مسجد می‌شده است که مردم مرد جوانی را می‌آورند که در پتو پیچیده شده بود و بعداً به عنوان امیرحسین پرنیان شناسایی شد. همراهان پرنیان به ریگی گفتند که او در نزدیکی مسجد از چشم هدف گلوله قرار گرفته است. ریگی از کسی می‌خواهد سر پرنیان را در آغوش بگیرد که خون باعث خفگی او نشود و او پرنیان را به بیمارستان برساند. با وجود نشان دادن لباس سفید و فریاد زدن این که او در حال انتقال فردی مجروح است اما این بار نیروهای امنیتی از هر دو طرف خیابان به ماشین او شلیک کردند و ریگی را از پا زخمی کردند.
دو منبع که در نزدیکی مسجد بودند گفتند که در آن منطقه تا شب صدای گلوله به گوش می‌رسید.
ویدیویی که توسط یکی از ساکنان در اختیار دیده‌بان حقوق بشر قرار گرفته است و بعد از ۵:۳۰ بعد از ظهر روز ۳۰ سپتامبر ضبط شده است گروهی از افراد را در حال راه رفتن در قسمت شمال شرقی مسجد نشان می‌دهد، در حالی که صدای تیراندازی از دور قابل شنیدن است.
بعضی افراد از وندالیسم و تخریب اموال در همان روز خبر دادند. دیده‌بان حقوق بشر ویدیویی منتشر شده در فیس‌بوک در ۱ اکتبر را راستی‌آزمایی کرد که نشان می‌دهد پس از متفرق شدن اعتراضات در نزدیکی مسجد مکی، مرکز جراحی نبوت به آتش کشیده شده است.
تیراندازی‌ها در نقاط دیگر زاهدان در ۳۰ سپتامبر
گزارش‌های شاهدان و ویدیوهای تأییدشده توسط دیده‌بان حقوق بشر نشان میدهند که اعتراضات در ۳۰ سپتامبر به مناطق دیگر زاهدان کشیده شد و نیروهای امنیتی از نیروی قهریه کشنده غیرقانونی در محله شیرآباد شهر استفاده کردند.
چهار ویدیوی آپلود شده در تلگرام و راستی‌آزمایی‌شده توسط دیده‌بان حقوق بشر نشان می‌دهد معترضانی در ۳.۶ کیلومتری شمال، ۲.۵ کیلومتری شمال غربی، و ۲ کیلومتری شرق کلانتری ۱۶ به ماشین پلیس آتش‌گرفته‌ای سنگ می‌زنند، به یک پایگاه بسیج کوکتل مولوتف پرتاب میکنند، و کنار سوپرمارکتی به آتش کشیده‌شده تظاهرات میکنند. چهار نفر گفتند که آنها هلی‌کوپترهایی را دیدند که در مناطق مختلف شهر پرواز می‌کردند. یک نفر توصیف کرد که کسی از هلی‌کوپتری استتار شده در منطقه‌ای نزدیک به مسجد تیراندازی کرده بود.
دیده‌بان حقوق بشر نتوانست شلیک به معترضان در این مناطق را تأیید کند.
اما یک منبع مطلق گفت که او حدود ساعت ۲ بعد از ظهر جسد امید سارانی، ۱۳ ساله، و مردی ۲۱ ساله را در یکی از گوشه‌های میدان کارگر، حدود ۲.۵ کیلومتری شمال شرقی کلانتری ۱۶ در محله شیرآباد دیده است. میدان حدود ۲۰۰ متر جنوب کلانتری ۱۳ قرار دارد.
دیده‌بان حقوق بشر دو ویدیوی منتشر شده در تلگرام در اول اکتبر و ضبط شده در شیرآباد بین ساعت‌های ۴:۲۰ و ۵:۲۰ بعد از ظهر در ۳۰ سپتامبر را راستی‌آزمایی کرد که کشته‌شدن یک پسر کنار میدان کارگر را نشان میدهند. ویدوی اول، که هشتاد متر در شمال کلانتری ۱۳ ضبط شده است، گروهی از معترضان را نشان می‌دهد که در خیابان کنار آتش ایستاده‌اند و همزمان با بلند شدن صدای تیراندازی اشیایی را به سمت کلانتری پرتاب میکنند. حداقل سه کودک در میان این معترضان دیده می‌شوند- دو نفر از آنها که به کلانتری نزدیک‌تر هستند کنار هم ایستاده‌اند و یکی سراپا سفید پوشیده است و دیگر سراپا آبی کمرنگ پوشیده است.
ویدیوی دوم، که لحظاتی پس از اولی و در همان مکان ضبط شده است، نشان می‌دهد معترضان برای حمل کودک با پوشش آبی کمرگ می‌دوند و پسر سفیدپوش با خون پاشیده‌شده روی پاچه راست شلوارش فرار می‌کند. جمعیت پسر آبی‌پوش را از کلانتری دور میکنند و جسدش را در خیابان می‌گذارند و جراحتی بزرگ را بر گونه راستش دیده می‌شود. خون زیادی از پسر می‌رود و در ویدیو تحرکی از او دیده نمی‌شود.
ویدیویی که توسط منبعی محلی در اختیار دیده‌بان حقوق بشر قرار گرفت پسر را نشان می‌دهد که با چشمان باز روی زمین است و صدایی می‌گوید که تاریخ ۳۰ سپتامبر است و پسر کشته‌شده ۱۱ سال سن داشته است.
تیراندازی‌ها در اول و دوم اکتبر
اعتراضات در زاهدان در روزهای پسین ادامه یافت. یک شاهد گفت که در اول اکتبر مردان مسلحی که به نظر می‌آمد نیروهای امنیتی از مسجدی در محله شیرآباد باشند به سمت شش مرد جوان شلیک کردند که از نزدیکی مسجد عبور می‌کردند و خدانور لجه‌ای را مجروح کردند. نیروهای امنیتی سپس با ماشینی که از پارکینگ مسجد خارج شود محل را ترک کردند. لجه‌ای حدود ساعت ۱۰ شب روز بعد در بیمارستانی در زاهدان فوت کرد.
منبعی مطلع گفت که در روز دوم اکتبر حدود ساعت ۸ شب در خیابان کشاورز ۱۰ زاهدان گلوله‌ای مرگبار به گردن سلیمان عرب برخورد کرد که سوار بر موتورسیکلت بوده است. ساکنان محل معتقدند سلاح استفاده‌شده تفنگ جنگی به سبک کلاشنیکف بوده است که از بام ساختمانی سه طبقه در خیابان و توسط اعضای نیروهای امنیتی شلیک شده است. پس از تیراندازی، ساکنان، عرب را به بیمارستان محلی منتقل کردند.
تیراندازی‌ها در ۲۸ اکتبر
تصاویر ویدیویی نشان میدهند که پس از نماز جمعه ۲۸ اکتبر گروهی از معترضان در خیابان‌های نزدیک به مسجد مکی و دیگر محله‌های شهر جمع شدند. حال‌وش گزارش داد که مقامات از نیروی قهریه کشنده برای متفرق کردن افرادی استفاده کردند که در حال پرتاب سنگ بودند. گروه‌های محلی نام ۳۵ نفر مجروح‌شده در اعتراضات آن روز و دو کودک، عادل بریچی کوچک‌زایی ۱۳ ساله و امید نارویی ۱۶ ساله را ارائه کردند که در اطراف میدان کوثر هدف گلوله قرار گرفته و کشته شدند.
یک منبع آگاه گفت که کوچک‌زایی بعد از ساعت ۲ بعد از ظهر در حال رفتن به خانه پدربزرگش بوده است که در پارک و زمین فوتبال نزدیک میدان کوثر از ناحیه گردن هدف گلوله قرار می‌گیرد. این منبع گفت «مردم اول جسد عادل بریچی را برای ۱۰ متر حمل میکنند و سپس به خاطر تیراندازی مجبور به فرار می‌شوند». او اضافه کرد «۱۵ دقیقه طول می‌کشد تا تیراندازی نیروهای امنیتی کم شود و مردم بتوانند جسد عادل بریچی را از میدان به خیابان مکران ببرند و آنجا او را در ماشین شخصی بگذارند تا به درمانگاه مسجد مکی منتقلش کنند».
پزشکان در مسجد کوچک‌زایی را فوت کرده تشخیص دادند اما او و ۱۲ فرد مجروح دیگر را به بیمارستان خاتم انتقال دادند. پلیس و دادستانی به اعضای خانواده گفته‌اند که آنها نیازمند تصاویر ویدیویی این تیراندازی هستند تا مرگ او را مورد تحقیق قرار دهند و مدعی هستند که رویه مناسب مراجعه به پلیس برای بازرسی رعایت نشده است.
منبع آگاه گفت امید نارویی ۱۶ ساله منزلش را ترک کرد تا نان بخرد و بین ۱:۱۵ و ۱:۳۰ در نزدیکی بازار میدان کوثر هدف سه گلوله قرار گرفت. گلوله‌ها به صورت او کنار چشم‌ها و گوش‌هایش اصابت کردند. این منبع گفت که حوالی ۵ یا ۶ بعد از ظهر مرگ او به خانواده‌اش اطلاع داده شده است.
دیده‌بان حقوق بشر پنج ویدیوی منتشر شده در تلگرام و توییتر را راستی‌آزمایی کرد که در ۲۸ اکتبر بین ظهر و ۱:۳۰ بعد از ظهر ضبط شده‌اند و شلیک سلاح و گاز اشک‌آور توسط مأموران پلیس به سمت معترضان در خیابان خیام در شرق مسجد مکی را نشان میدهند. دو ویدیوی ضبط شده نزدیک‌تر به ظهر- یکی از بامی در نزدیکی و دیگری از سطح زمین – معترضان را در حال حرکت از میدان خیام به سمت شرق همزمان با صدای تیراندازی نشان میدهند. سه ویدیوی دیگر معترضان را در حال حرکت به سمت چهار ماشین امنیتی مستقر شده در ۳۵۰ متری شرق میدان و خطی از حدود ۳۵ مأمور امنیتی نشان می‌دهد که حداقل هفت نفرشان کنار موتورهایی ایستاده یا روی آنها نشسته‌اند. در ویدیوهای اخیرتر، معترضان کنار آتشی در تقاطع خیابان‌های خیام و مدرس جمع شده‌اند و شعار میدهند و اقدام به پرتاب سنگ میکنند در حالی که صدای تیراندازی می‌آید و یک قوطی که دود سفید بیرون می‌دهد در نزدیکی مورد استفاده قرار گرفته است.
