Một cuộc đấu đá quyền lực nội bộ khốc liệt đã loại đi năm thành viên Bộ Chính trị, với Tô Lâm, nguyên thủ trưởng của Bộ Công an đầy tai tiếng, rốt cuộc đã giành được vị trí cao nhất là tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam hồi tháng Bảy. Dưới thời Tô Lâm làm lãnh đạo trong gần suốt một thập niên, công an Việt Nam đã bắt giam hàng loạt những người lên tiếng phê phán chính quyền, hủy hoại xã hội dân sự đang phôi thai ở Việt Nam. Chính sách đàn áp này vẫn tiếp tục được duy trì trong suốt năm 2024, nhằm vào các nhà báo, nhà hoạt động vì quyền lợi người lao động và các nhà bảo vệ nhân quyền.
Chính quyền Việt Nam đè nén các quyền tự do cơ bản của người dân, như tự do biểu đạt, tự do lập hội, nhóm họp ôn hòa, tự do đi lại và tự do tôn giáo. Các công đoàn, tổ chức nhân quyền, báo chí độc lập và các đảng phái chính trị vẫn bị cấm thành lập và hoạt động. Ngành tư pháp không được độc lập, và các tòa án thường xuyên phủ nhận quyền được xét xử công bằng và đúng trình tự của các bị cáo. Công an rà soát mạng internet và bắt giữ những người họ cho là mối nguy đối với vị thế độc tôn quyền lực của Đảng Cộng sản.
Với tư cách thành viên đương nhiệm của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc trong nhiệm kỳ 2023-2025, hồi tháng Hai năm nay Việt Nam đã công bố ý định tái ứng cử thêm một nhiệm kỳ nữa. Trong đợt Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát vòng bốn của Liên Hiệp Quốc, Việt Nam đã bác bỏ 49 điểm khuyến nghị về bảo đảm các quyền dân sự và chính trị cơ bản, và từ chối sửa đổi các nội dung luật pháp có vấn đề.
Các Tù nhân và Bị can Chính trị
Các tòa án do Đảng kiểm soát đã xử những người vận động cho tự do ngôn luận trên mạng và các nhà hoạt động xã hội dân sự các bản án tù nhiều năm với các cáo buộc ngụy tạo như “tuyên truyền chống” hay “xâm phạm lợi ích” nhà nước. Trong năm 2024, các tòa án Việt Nam đã xử có tội ít nhất là 43 nhà vận động và kết án họ các bản án tù nhiều năm, trong đó có nhà bảo vệ nhân quyền Nguyễn Chí Tuyến, Nguyễn Vũ Bình và Phan Vân Bách, và nhà hoạt động môi trường Ngô Thị Tố Nhiên.
Một số chuyên gia Liên Hiệp Quốc đã kêu gọi chính phủ Việt Nam chấm dứt việc truy tố và giam giữ trong điều kiện khắc nghiệt đối với các nhà bảo vệ nhân quyền.
Tại thời điểm soạn thảo bản phúc trình này, công an Việt Nam đang giam giữ ít nhất là 19 người bất đồng chính kiến khác để điều tra trước khi xét xử với các cáo buộc mang động cơ chính trị, trong đó có blogger Trương Huy San và luật sư nhân quyền Trần Đình Triển. Tính đến cuối năm 2024, có hơn 170 nhà hoạt động nhân quyền và blogger đang phải thụ án tù.
Quyền Tự do Lập hội và Nhóm họp
Việt Nam không cho phép việc thành lập công đoàn độc lập. Các lãnh đạo của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam (TLĐLĐ) do chính quyền bổ nhiệm. Người lao động không được chọn người lãnh đạo hay đại diện cho quyền lợi của họ để thương lượng nhằm đạt được mức lương thỏa thuận. Mỗi khi TLĐLĐ thương lượng với ban quản lý hay ở quy mô toàn quốc, tổ chức này bảo vệ lợi ích của chính phủ và Đảng Cộng sản Việt Nam chứ không đại diện cho người lao động hay với tư cách đại diện cho người lao động.
Tháng Tư, công an đã bắt giữ ông Nguyễn Văn Bình và Vũ Minh Tiến, các quan chức cấp cao của Bộ Lao động và TLĐLĐ Việt Nam, những người từng vận động cho cải cách hữu hiệu hơn về lao động. Tháng Tám, Hoa Kỳ bác bỏ yêu cầu của Việt Nam về việc được xếp hạng lại là một nền kinh tế thị trường, một phần do không bảo đảm được quyền của người lao động.
Quyền được Xét xử Công bằng
Nhà cầm quyền Việt Nam áp dụng tiêu chuẩn kép khi đối xử với các bị can hình sự, tùy theo tội trạng của họ có bị coi là mang tính chính trị hay không. Nhưng đối với cả hai loại án chính trị và phi chính trị, thì công an, viện kiểm sát và tòa án đều vi phạm nguyên tắc pháp lý cơ bản nằm trong quyền được xét xử công bằng: được suy đoán vô tội cho tới khi chứng minh được hành vi phạm tội.
Trong các vụ án liên quan đến cái bị chính quyền coi là “các hành vi có động cơ chính trị” thì chính quyền tước đoạt nhiều quyền của bị can qua việc không cho họ tiếp xúc với luật sư hay gia đình thăm nuôi trong thời gian điều tra chờ xét xử; và ngăn cản gia đình, bạn bè hay các nhà hoạt động không cho tham dự phiên xử. Ngày mồng một tháng Sáu năm 2024, công an bắt giữ nhà báo độc lập Trương Huy San. Ông không được tiếp xúc với luật sư trong suốt hơn ba tháng.
Với các vụ án hình sự phi chính trị, khi chính quyền muốn gửi thông điệp tới các cộng đồng địa phương, viện kiểm soát và tòa án sẽ dàn dựng các phiên xử mở cho đông người để nêu danh và bêu xấu các bị cáo (và gián tiếp, là gia đình họ), đồng thời “giáo dục” quần chúng. Các sự kiện gọi là “phiên tòa xét xử lưu động” đó sử dụng các không gian công cộng được chuyển đổi tạm thời thành nơi xử án, như các sân vận động, không gian cộng đồng cơ sở, nhà trường và đại học, hay trụ sở chính quyền để xử các bị cáo hình sự. Hầu như trong tất cả các vụ như vậy, tòa án đã xác định các bị cáo có tội ngay từ trước khi các phiên xử mang tính trình diễn cho đông người xem được mở màn.
Trong tháng Giêng, một tòa án ở Đắk Lắk mở một phiên tòa lưu động xét xử 100 bị cáo – một số bị xử vắng mặt – bị cáo buộc về tội “khủng bố” sau một cuộc tấn công vào các trụ sở chính quyền khiến chín người bị chết hồi tháng Sáu năm 2023. Sau ba ngày, tòa án kết luận có tội và xử tù tất cả 100 người với các mức án từ chín tháng đến chung thân, với thời gian luận tội và bào chữa cho mỗi bị cáo chỉ tối đa là 15 phút.
Quyền Tự do Đi lại
Chính quyền Việt Nam cản trở một cách có hệ thống các nhà hoạt động nhân quyền, các blogger, các nhà bất đồng chính kiến và gia đình họ đi lại trong và ngoài nước, kể cả việc chặn tại sân bay và cửa khẩu, và từ chối cấp hộ chiếu hay các giấy tờ thông hành khác để họ có thể xuất cảnh hoặc nhập cảnh. Các nhà hoạt động thường xuyên bị quản chế tại gia trong dịp có các sự kiện mà chính quyền coi là nhạy cảm về chính trị.
Tháng Ba và tháng Tư, chính quyền địa phương ở tỉnh An Giang chặn đường và quản chế tại gia các tín đồ Phật Giáo Hòa Hảo để ngăn không cho họ tưởng niệm ngày giỗ Huỳnh Phú Sổ, người sáng lập Phật Giáo Hòa Hảo. Tháng Tư, công an cửa khẩu Mộc Bài thuộc tỉnh Tây Ninh cấm bà Phạm Thị Lân, vợ tù nhân chính trị Nguyễn Tường Thụy, xuất cảnh vì việc riêng đi Cambodia, lấy cớ vì lý do “an ninh.” Tháng Sáu, công an sân bay Tân Sơn Nhất không cho nhà hoạt động Nguyễn Thị Bích Hạnh và các con trai nhập cảnh Việt Nam để thăm mẹ đang bị ốm. Có tin bà Hạnh và các con bị hành hung và câu lưu, rồi buộc lên máy bay về Mỹ qua đường Seoul sau đó hai ngày. Tháng Bảy, chính quyền từ chối cấp hộ chiếu cho cựu tù nhân chính trị Huỳnh Thục Vy, cũng viện lý do “an ninh quốc gia.” Tháng Chín, công an sân bay quốc tế Nội Bài ở Hà Nội không cho blogger Bùi Thanh Hiếu (bút danh Người Buôn Gió) nhập cảnh Việt Nam để thăm mẹ ốm.
Tự do Tôn giáo và Tín ngưỡng
Chính quyền Việt Nam hạn chế các hoạt động thực hành tôn giáo bằng các quy phạm pháp luật, các quy định về đăng ký, và theo dõi. Các tổ chức tôn giáo bị quy định phải được sự phê chuẩn và đăng ký với chính quyền, đồng thời phải hoạt động dưới các ban trị sự do nhà nước kiểm soát. Các nhóm tôn giáo không được chính quyền công nhận sẽ bị dán nhãn “tà đạo.” Trong hồ sơ Kiểm điểm Định kỳ Toàn cầu, Việt Nam bác bỏ một khuyến nghị về “ngay lập tức chấm dứt việc cưỡng ép từ bỏ tín ngưỡng đối với các thành viên các nhóm tôn giáo không được đăng ký.”
Công an giám sát, sách nhiễu và đôi khi dùng vũ lực đàn áp đối với các nhóm tôn giáo hoạt động bên ngoài hệ thống do nhà nước kiểm soát. Tín đồ của các nhóm tôn giáo độc lập này có thể bị sách nhiễu, đe dọa, theo dõi gắt gao, đấu tố trước đông người, bị buộc từ bỏ đạo, bị giam giữ, thẩm vấn, tra tấn và bỏ tù. Chùa Phước Bửu ở Bà Rịa – Vũng Tàu, thuộc Giáo hội Phật Giáo Thống nhất (không được chính quyền Việt Nam công nhận), liên tục bị phá phách mà không ai bị quy trách nhiệm.
Tháng Ba năm 2024, nhà cầm quyền tỉnh Đắk Lắk truy tố và kết án nhà hoạt động người Thượng Y Krếc Byả 13 năm tù, và bắt giữ nhà vận động nhân quyền người Thượng Y Pŏ Mlô vào tháng Tám. Cả hai người đều bị cáo buộc tội “phá hoại khối đoàn kết dân tộc” theo điều 116 của bộ luật hình sự. Điều 116 thường xuyên được chính quyền Việt Nam sử dụng để trừng phạt các nhà hoạt động dân tộc thiểu số có liên quan với các nhóm tôn giáo độc lập bị chính quyền cấm đoán.
Các chuyên gia Liên Hiệp Quốc đã lên tiếng cảnh báo về tình trạng lạm dụng luật chống khủng bố đối với những người Thượng Bản địa và các nhóm thiểu số Cơ đốc giáo ở vùng Tây Nguyên.