- Yurtdışındaki Türkmen vatandaşlarının pasaportlarını diplomatik temsilcilikleri aracılığıyla yenilemeyi reddeden Türkmenistan makamları, vatandaşlarına Türkmenistan'a dönmeleri için baskı uyguluyor.
- Bu politika, Türkmenistan hükümetinin vatandaşlarının hareket özgürlüğüne müdahale etmek ve vatandaşlarını kendi toprakları dışında da kontrol altında tutmak amacıyla kullandığı çok sayıda yöntemden biri. Geçerli bir pasaportu olmayan Türkmen göçmenler kaçak durumuna düşüyor ve birçok sosyal ve ekonomik zorlukla karşı karşıya kalıyor.
- Türkmenistan, dünya çapındaki konsoloslukları ve diplomatik temsilcilikleri aracılığıyla Türkmen vatandaşlarına pasaport vermelidir. Türkiye ve Türkmen göçmenlere ev sahipliği yapan diğer ülkeler, zulüm veya işkence riskiyle karşı karşıya kalacak hiç kimseyi zorla Türkmenistan'a geri göndermemeli ve sırf Türkmen yetkililer pasaportlarını yurtdışında yenilemeyi reddediyor diye Türkmen göçmenleri ekonomik ve sosyal haklarından mahrum bırakmamalıdır.
(Berlin, 11 Kasım 2024) - Türkmenistan Helsinki Vakfı (THV) ve İnsan Hakları İzleme Örgütü bugün yayınladıkları bir raporda, yurtdışındaki vatandaşlarının pasaportlarını yenilemeyi reddeden Türkmenistan makamlarının, vatandaşlarının seyahat özgürlüğü hakkına müdahale ettiğini ve onları ciddi güçlükler yaşamak zorunda bıraktığını belirtti. Pasaport yenileme, yurtdışında geçici veya daimi olarak yaşayan birçok Türkmen vatandaşı için son yıllarda ciddi bir sorun haline geldi.
“‘Sanki Kafeste Yaşıyorum’: Türkmen Yetkililerin Türkiye'deki Türkmen Vatandaşlarına Pasaport Vermeme Uygulaması” başlıklı 70 sayfalık raporda, Türkmenistan'ın ülke dışında pasaport yenilememe uygulaması, hükümetin kurduğu geniş baskı düzeni kapsamında hareket özgürlüğünü de ciddi şekilde kısıtlamaya yönelik çabalarının bir parçası olarak tanımlanıyor. İki örgüt, Türkiye 'deki Türkmen göçmenlerin, Türkmen yetkililerin pasaport yenileme hizmetini vermeyi reddetmesi nedeniyle kaçak duruma düştüklerinde günlük yaşamlarında ne tür zorluklarla karşılaştıklarını ve haklarını kullanmalarının nasıl engellendiğini belgeliyor. Türkmen hükümetini alenen eleştiren veya geçmişte eleştirmiş olanların Türkmenistan'a sınır dışı edilmesi ciddi bir risk; bu kişiler Türkmenistan'da ağır baskı görebilir, keyfi olarak tutuklanabilir, hapse atılabilir ve işkenceye uğrayabilirler.
İnsan Hakları İzleme Örgütü Avrupa ve Orta Asya direktör yardımcısı Rachel Denber, “Türkmen yetkililer, yurtdışında yaşayan vatandaşlarına kasıtlı olarak ciddi ekonomik ve sosyal zorluklar yaşatarak, Türkmenistan'a geri dönmeleri için baskı uyguluyor," dedi. Denber, “Türkmenistan bu uygulamaya derhal son vermeli ve insanların seyahat özgürlüğü hakkına saygı göstermelidir,” şeklinde konuştu.
İnsan Hakları İzleme Örgütü Türkiye'de daimi veya geçici olarak yaşayan 17 Türkmen vatandaşıyla görüştü. THV, Türkiye'de yaşayan Türkmen göçmenlerle yaptığı 40 görüşmeden elde ettiği bilgileri İnsan Hakları İzleme Örgütü ile paylaştı. İnsan Hakları İzleme Örgütü ayrıca, Türkmenistan ve Türkiye hükümetleri tarafından yayınlanan resmi veri ve açıklamaların yanı sıra, son derece baskıcı bir hükümete sahip olan ve yurtdışındaki Türkmen göçmenlerin durumu hakkında konular ile bağımsız insan hakları denetiminin çoğu biçimine kapalı olan Türkmenistan'daki gelişmeler ve yurtdışındaki Türkmen göçmenlerin durumu hakkında düzenli ve güvenilir haberler yapan bağımsız haber sitelerinin yayınlarını da inceledi.
İnsan Hakları İzleme Örgütü ve THF, Türkmen yetkililer tarafından pasaportlarının yenilenmesi reddedilen göçmenlerin, ev sahibi ülkelerde yasal statü kazanma konusunda sıkıntı yaşadıklarını, iş bulma ve uygun koşullarda çalışma, barınma imkanlarına ve sağlık hizmetlerine erişim, çocuklarının eğitimi ve aile bağlantılarını sürdürme gibi konularda fiili engellerle karşılaştıklarını tespit etti.
Pasaport yenileme başvurusunda bulunmaya çalışan Türkmen vatandaşlarına, Türkmenistan konsolosluk yetkilileri tarafından yeni pasaportların yalnızca Türkmenistan'da ikamet ettikleri yerlerden verilebileceği söyleniyor, ancak taleplerinin bu şekilde reddedilmesinin yasal dayanağı gösterilmiyor. Belgelenen vakalardan üçünde, Türkiye'de doğan çocuklarına doğum belgesi almak isteyen Türkmen vatandaşlarının bu talepleri reddedilmiş ve benzer şekilde Türkmenistan'a dönmeleri ve orada başvuru yapmaları söylenmiş.
Türkmenistan, Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi başta olmak olmak üzere, seyahat özgürlüğü (madde 12) ile ilgili diğer hakları güvence altına alan çeşitli insan hakları anlaşmalarına taraftır.
Sözleşmenin yorumlanması konusunda uzman organ olan Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi, şu iki husus hakkında net bir tavır ortaya koymuştur: Seyahat özgürlüğü hakkı “gerekli seyahat belgelerini edinme hakkını da içerir” ve bir hükümet “vatandaşının pasaport olmadan da ülkesine geri dönebileceğini” söyleyerek “yurtdışında ikamet eden vatandaşlarına pasaport vermeyi veya bunların geçerlilik süresini uzatmayı" reddedemez. Komite, Türkmenistan yetkilileri tarafından alınan türden kararların sözleşmenin ihlali anlamına geldiğini tespit etmiştir.
Pasaportların ve yaşamsal önemdeki diğer belgelerin yurtdışında yenilenmesinin reddedilmesi uygulaması, insanlara Türkmenistan'a dönmeleri için baskı yapma amacı ile birlikte bir tür sınır ötesi baskı niteliği taşıyor. Türkmenistan hükümeti muhalefete hoşgörüyle yaklaşmıyor. Aktivizm yapmaya yurtdışında başlamış olan veya hükümeti alenen eleştiren Türkmenlerin, ülkeye döndüklerinde tutuklanmakla tehdit edilmek, hapsedilmek, işkence görmek ve başka insan hakları ihlallerine maruz kalmak gibi misillemelerle karşılaşacakları neredeyse kesin. Diğerleri ise gönüllü olarak geri döndüklerinde keyfi seyahat yasaklarıyla karşı karşıya kalıyorlar.
Türkiye'deki bir aktivist, “Türkmenistan'a geri dönmedim, çünkü ... oraya geri dönersem ülkeden çıkışımın yasaklanacağından korkuyorum,” diyor ve ekliyor: “Amcam 2012'de Türkmenistan'a geri döndü. Göç idaresi onlara [amcaya ve eşine] yeni pasaportlar vermişti. Ancak Türkiye'ye dönmek için Türkmenistan'dan ayrılmaya çalıştıklarında, çıkmalarına izin verilmedi.”
İnsan Hakları İzleme Örgütü ve THV'ye göre, Türkmenistan hükümetinin yurtdışında yaşayan Türkmen vatandaşlarının Türkmenistan'a dönmeden pasaport yenileme hizmetlerine erişebilmelerini sağlaması gerekir. Yetkili makamlar keyfi koşullar koymaktan veya gereksiz kısıtlamalar getirmekten kaçınmalı, dünya çapındaki ilgili diplomatik yetkilileler vasıtasıyla pasaport yenileme işlemlerine başlamalıdır.
Türkiye ve Türkmen göçmenlere ev sahipliği yapan diğer ülkeler, geri döndüklerinde zulüm görme, işkenceye uğrama veya başka biçimde zarar görme riski altında olan hiç kimseyi sınır dışı ederek veya başka bir şekilde Türkmenistan'a geri göndermemeli ve bundan korktuklarını ifade eden kişilerin sığınma başvurusunda bulunmasına olanak tanımalıdırlar. Ayrıca, pasaportlarının yurtdışında yenilenmesi Türkmenistan makamları tarafından reddedilmiş Türkmen göçmenlerin, ekonomik ve sosyal haklara erişimlerini bu sebeple engellememelidirler.
Türkmenistan Helsinki Vakfı Başkanı Tacigül Begmedova, “Tüm Türkmenlerin pasaport alma, yurt dışında yenileme ve ev sahibi ülkelerde sosyal ve ekonomik haklarından yararlanma hakkı vardır” şeklinde konuştu. Begmedova, “Türkmen hükümeti bu haklara saygı gösterilmesini sağlamalı ve Türkmen vatandaşlarının pasaport ve diğer önemli belge taleplerini yurt dışındaki konsolosluklar aracılığıyla karşılamaya derhal başlamalıdır," dedi.
