Özet

““Ali” 20’li yaşlarının ortasında bir erkek. Plastik geri dönüşümü işinde çalışmaya 13 yaşındayken, Adana’da başlamış. Bir geri dönüşüm tesisinde, günde 13 saat çalışarak plastikleri tasnif ediyor, parçalıyor ve eriterek minik topaklar haline getiriyormuş. Ali, geri dönüşüm tesisindeki hava kirliliğine bağlı olduğunu düşündüğü bir sebebten dolayı nefes almakta güçlük çekmeye başlayınca, beş yıl önce işinden ayrılmış. Bu durumu “güçlü bir gaz kokusu vardı” sözleriyle açıklıyor.

Ali'nin öyküsü türünün tek örneği değil. Plastik geri dönüşümü genellikle olumlu, çevre dostu bir uygulama olarak sunulsa da, insan hakları ve çevre açısından önemli tehditler oluşturabiliyor. Plastik ürünler ciddi sağlık sorunlarına yol açabilen zehirli kimyasal katkı maddeleri içeriyor. Plastik geri dönüşümü bu toksinleri yerel çevreye salarak sektörde çalışanların ve geri dönüşüm tesislerinin yakınlarında yaşayanların sağlığını tehdit edebiliyor.

Bu raporda, plastik geri dönüşümünün, Avrupa Birliği'nin plastik atıkları için önemli bir varış noktası olan Adana ve İstanbul’daki geri dönüşüm tesislerinin çalışanlarının ve bu tesislerin yakınında yaşayanların sağlığı üzerindeki etkileri belgelenmektedir. Bir çok Küresel Kuzey ülkesi (Global North )plastik atıklarını geri dönüştürülmek üzere, onlarca yıldır Çin'e ihraç ediyordu. Ancak Çin hükümetinin plastik atık ithalatını 2018 yılında yasaklamasıyla birlikte, ihracatçı ülkeler atıkları için yeni varış noktaları aramak zorunda kaldılar. Türkiye, Avrupa Birliği'ne (AB) coğrafi yakınlığı, AB ile güçlü ticari ilişkileri bulunması ve bir OECD  ülkesi olması gibi sebeplerle, Çin hükümetinin getirdiği yasaktan beri AB'nin plastik atık ihraç ettiği kilit önemdeki hedef ülkelerden biri haline gedi ve 2020 yılında yaklaşık 450.000 ton ithalatla AB'nin en büyük plastik alıcısı oldu. AB'den yapılan plastik atık ithalatında son dönemde yaşanan artış, Türkiye'de plastik geri dönüşüm sektörünün büyümesine de yol açtı.

İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün araştırması, plastik geri dönüşüm tesisi çalışanlarının ve bu tesislerin yakınlarında yaşayanların, geri dönüşüm işlemi sırasında yayılan zehirli toz ve dumanları soluduklarında zararlı kimyasallara maruz kalabildiklerini, bunun da onların sağlıklı bir yaşam sürme haklarını tehdit ettiğini ortaya koyuyor. Hava kirliliğine maruz kalmak, geri dönüşüm tesislerinin çalışanlarını ve bölge sakinlerini kanser ve üreme sistemi sistemi bozuklukları da dahil olmak üzere yaşam boyu sürecek önemli sağlık sorunları geliştirme riskiyle karşı karşıya bırakıyor.

Plastik endüstrisi, ürünlerinden kaynaklanan atıkları yönetme sorununun çaresi olarak geri dönüşümü savunuyor, ancak ürünlerindeki plastik miktarını en aza indirmek veya kolayca geri dönüştürülebilecek yeni ürünler tasarlamak için çok az çaba harcıyor. Birçok plastik ürün sadece bir kez kullanılmak üzere tasarlanıyor, güçlükle geri dönüştürülebiliyor ve onlarca, hatta yüzlerce yıl boyu çevrede kalabiliyor.

Plastik üretiminin, kullanımının ve bertarafının insan sağlığı ve çevre için zararlı etkileri var. Hükümetlerin insan hakları alanında üstlendikleri yükümlülükler, bu zararlı etkileri ele almalarını ve sağlık hakkı ile birlikte sağlıklı bir çevre hakkını da korumalarını gerektiriyor. Plastikler petrol ve gazdan üretiliyor, daha sonra kimyasal katkı maddeleri ile karıştırılıyor. Fosil yakıtlar ve kimyasal katkı maddeleri plastik üretimi sürecinde plastiğe dönüştürülüyor ve bu süreçte insan sağlığına zararlı toksik kimyasallar açığa çıkıyor. Çöpe atma, düzenli depolama ve yakma gibi plastik geri dönüşümü ve bertarafı faaliyetlerinin de sağlık ve çevre üzerindeki olumsuz etkilerle ilişkisi bulunuyor ve bu faaliyetler de sera gazları yayabiliyorlar. Tarihsel olarak, şimdiye kadar üretilmiş tüm plastiğin sadece yüzde dokuzunun geri dönüştürülmüş olduğu tahmin edilirken, plastik atıkların çoğu çöplüklerde, çöp toplama alanlarında ve doğal çevrede birikiyor, yakıldıklarında ise zararlı toksinler ve sera gazları salınıyor.

Plastikler yaşam döngüleri boyunca iklim değişikliğine de katkıda bulunuyor. Plastiklerin yüzde doksan dokuzu petrol ve gaz gibi fosil yakıtlardan üretiliyor. 2019 yılında, plastiğin küresel üretimi, bertarafı ve yakılması 850 milyon metrik ton sera gazı (CO2e) yaymış ki bu da yaklaşık 190 orta ölçekli kömür santralinin neden olduğu sera gazı emisyonuna eşit bir değer. Plastik kullanımı mevcut büyüme seyrini sürdürürse, 2050 yılına kadar üretim ve yakmadan kaynaklanan sera gazı emisyonları küresel karbon bütçesinin yüzde 15'ine ulaşacak ve küresel iklim hedeflerine ulaşmayı imkansız olmasa da çok zor hale getirecek.

Bir geri dönüşüm tesisine ulaşabilen plastik atıklar, ki bu toplam içinde çok küçük bir yüzdeye tekabül eder, söz konusu tesiste çalışan işçilerin ve yakınlarda yaşayan insan topluluklarının haklarına önemli tehditler oluşturabilir. Kullanılmış plastiğin geri dönüştürülebilmesi için tasnif edilmesi, küçük parçalara ayrılması, eritilmesi ve son olarak da, yeni ürünler yapmak için kullanılabilecek peletler, yani küçük topaklar halinde yeniden biçim verilmesi gerekir. Bu süreç, işçilerin ve tesislerin yakınında yaşayan insanların sağlığı açısından ciddi sonuçlar doğurabilir.

Bilimsel çalışmalar, plastik parçalama ve eritme sırasında ortaya çıkan yerelleşmiş hava kirliliğinin ve toksin salınımının insan sağlığı için risk oluşturduğunu ortaya koymuştur. İnce partiküllere, dioksinlere, uçucu organik bileşiklere ve plastiklerdeki diğer zararlı kimyasal katkı maddelerine maruz kalınması bu riskler arasındadır ki bunların astım, solunum yolu hastalıkları, kanser ve üreme sistemi bozuklukları ile ilişkili olduğu bilinmektedir.

İki milyon nüfuslu Adana, Türkiye'nin plastik atık ithalatının yaklaşık yüzde 50'sinin gerçekleştirildiği Akdeniz’deki liman kenti Mersin'e yakın bir şehir. Adana'nın resmi sanayi bölgesiyle birlikte Seyhan ilçesindeki Şakirpaşa, Ova, Onur ve Uçak mahalleleri de on yıllardır ülkedeki plastik geri dönüşümünün merkezi konumunda. Resmi rakamlara göre 2022 Nisanı itibariyle Adana'da 167, İstanbul'da ise 232 ruhsatlı plastik geri dönüşüm tesisi bulunuyor ve bunların çoğu konutların, sağlık ocaklarının, okulların ve parkların yakınında yer alıyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü Aralık 2021'den Mart 2022'ye kadar iki düzineden fazla plastik geri dönüşüm tesisi işçisiyle görüştü. Görüşülenler genellikle çocuk işçiler, mülteciler ve belgesiz göçmenler gibi, Türkiye'deki en savunmasız ve ötekileştirilmiş kesimlerden geliyordu.

Türkiye'de bazı plastik geri dönüşüm tesisi çalışanları ile bazı çevre sakinleri, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne solunum sorunları, şiddetli baş ağrıları, cilt rahatsızlıkları yaşadıklarını, koruyucu ekipman olmadan çalıştıklarını ve meslek hastalıkları söz konusu olduğunda sağlık hizmetlerine erişimlerinin çok az olduğunu veya hiç olmadığını anlattılar. İnsan Hakları İzleme Örgütü, Adana ve İstanbul'daki ruhsatlı tesislerin, geri dönüşüm tesislerinin konut, okul ve hastane gibi yerleşim yerlerinden “sağlıklı” bir mesafede bulunmasını ve bu bölgelerde yaşayan insanların sağlık ve yaşam kalitesine zarar vermemesini öngören yasal yönetmelik hükümlerine aykırı olarak, genellikle konutların tehlikeli ölçüde yakınında bulunduğunu tespit etti. Geri dönüşüm tesislerinin konutlara yakınlığı, civarda yaşayanların sağlığını tehdit ediyor. Çevre sakinleri, plastik geri dönüşümünden kaynaklanan yoğun koku ve kirliliğin, sağlık sorunlarının yanı sıra, uyumalarını, pencerelerini açmalarını ve dışarıda vakit geçirmelerini engellediğini anlatıyor.

Türkiye’de çocukların tehlikeli koşullarda çalıştırılmalarını yasaklayan koruyucu yasa hükümleri bulunmasına rağmen, Türkiye'deki plastik geri dönüşüm tesislerinde, 9 yaşındaki küçük çocuklar bile çalıştırılabilmektedir. Hem uluslararası hukuk, hem de Türkiye hukuku, çocukların, sağlıklarına zarar verme ihtimali olan işlerde çalıştırılmasını, tehlikeli çocuk işçiliği olarak kabul eder ve yasaklar. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 26 işçiden dokuzu geri dönüşüm tesislerinde çalışmaya çocuk yaşta başlamış kişilerdi; bunlardan beşi ise görüşme sırasında çocuk yaştaydı. Plastik geri dönüşüm işinde çalışan, Türkiye'nin her yanından işçiler İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Türkiye'deki asgari ücretin çok altında ücretler aldıklarını ve haftada altı gün, günde ortalama 12 saat çalıştıklarını anlattılar. İşçiler, kişisel koruyucu ekipmana erişimleri olmadan çalışmak başta olmak üzere, zararlı çalışma koşullarıyla ilgili endişelerini, işlerini kaybetmekten korktukları için, işverenlerine iletmekten çekiniyorlar. Bazı tesisler, Türkiye’de geçerli olan yasal zorunluluğa rağmen çalışanlarını kamunun sağllık hizmetlerinden yararlanmalarına olanak verecek sosyal güvenlik sistemine kaydettirmiyorlar, bazı geri dönüşüm tesisi çalışanları ise işyerinde hastalanmaları veya yaralanmaları durumunda herhangi bir sağlık hizmetine erişim imkanlarının bulunmadığını anlatıyorlar.

Çevre sakinleri, mevcut ve eski geri dönüşüm tesisi çalışanları, sağlık hizmeti sağlayıcıları ve tesis sahipleri, geri dönüşüm tesislerinden kaynaklanan toksik maddelere maruz kalmanın içerdiği riskler veya bu risklerin nasıl azaltılacağı hakkında bilgi sahibi olmadıklarını söylüyorlar. Resmi devlet kaynaklarının ve işverenlerin hava kirliliği ve toksik maddelere maruz kalmanın etkileri hakkındaki bilgileri paylaşmalarını zorunlu kılan yasal düzenlemeler olmasına rağmen, işçiler ve çevre sakinleri plastik geri dönüşümünün sağlıkları üzerindeki etkileri ve bunlardan kendilerini nasıl koruyabilecekleri konusunda bilgi sahibi olmadıklarını belirtiyorlar.

Yasalara uyulmasının zorlayıcı yaptırımlarla yeterince sağlanamaması, durumu daha da kötüleştiriyor. Adana'da ve İstanbul'un Bayrampaşa ilçesindeki bazı plastik geri dönüşüm tesisleri, ilgili makamlardan alınmış, daha yüksek çevre standartlarına uyulmasını gerektiren ruhsatları olmadan faaliyet gösteriyor. Plastik geri dönüşüm tesisi çalışanları İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çevre, iş sağlığı ve iş denetimlerinin genellikle düzenli yapılmadığını veya denetçilerin çevre ve sağlık koşullarını yeterince denetlemediklerini anlattılar.

Türkiye hükümetinin plastik geri dönüşümünün sağlık ve çevre üzerindeki etkilerine yönelik yaptırımlarının etkisiz kalması ve hava kalitesini yeterli düzeyde izlememesi,  sağlık ve sağlıklı bir çevrede yaşama hakkı haklarına saygı gösterme ve bu hakları koruma görevi başta olmak üzere, Türkiye'nin hem iç hukukundan, hem de uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülüklerinin ihlali niteliğindedir.

İklim değişikliği ve çevre kirliliğinin etkilerinin giderek kötüleştiği bir dönemde, yeni ürünler üretmek için gereken hammadde ve enerji tüketimini azaltmak amacıyla, ürünlerin atılmak yerine yeniden kullanıldığı, onarıldığı ve yenilendiği daha döngüsel bir ekonomiye duyulan ihtiyaç da artmaktadır. Geri dönüşümü, plastik kullanımının ana çözümü olarak görmek yanıltıcı bir çaredir.

Döngüsel ekonomide esas olan, daha ziyade, yeni ürünlerin, örneğin plastiklerin üretiminin azaltılmasıdır. Üretilen plastik miktarı azaltılmazsa, fosil yakıtlardan plastik üretmek, insan hakları için küresel bir tehdit oluşturan iklim krizini daha da kötüleştirmeye devam edecektir. Plastik kullanımı öngörüldüğü gibi artmaya devam ederse, 2050 yılına kadar plastik üretimi ve yakılmasından kaynaklanan sera gazı emisyonları küresel karbon bütçesinin yüzde 15'ine ulaşacaktır.

Türkiye hükümeti, Türkiye'de plastik geri dönüşüm işiyle bağlantılı insan hakları ihlalleri sorununa eğilmek amacıyla, ruhsatsız plastik tesislerinin faaliyetlerinin, Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği ve ilgili diğer kanun ve yönetmelikler uyarınca durdurularak, bu tesisler adına derhal ruhsat başvurusunda bulunulmasını sağlamalıdır. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, çevre yönetmeliklerine uyulmasını sağlamak amacıyla, geri dönüşüm tesislerine yönelik olarak, önceden haber vermeksizin etkin ve düzenli denetimler gerçekleştirmeli; yasalara aykırı olarak evlerin ve okulların yakınında bulunan tesisleri kapatmalı veya yerlerini değiştirmeli; ve hava kirliliğinden kaynaklanan risklerle ilgili bilgileri hazır ve erişilebilir kılmalıdır. Sağlık Bakanlığı, plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınındaki mahallelerde sağlık etki değerlendirme çalışmaları yürütmeli; toplum sağlığı verilerini erişilebilir ve kullanılabilir hale getirmelidir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçiler için düzenli ve kapsamlı iş sağlığı kontrolleri gerçekleştirmeli, işverenler tarafından yeterli koruyucu ekipman temin edilmesini ve çocuk işçi çalıştırma yasağına uyulmasını etkin bir şekilde sağlamalıdır.

Türkiye Hükümeti, geri dönüşüm tesisi çalışanlarının ve çevrede yaşayanların sağlık hakkını korumak ve plastik geri dönüşüm endüstrisinden kaynaklanan insan hakları ihlallerini önlemek amacıyla mevcut yasa ve yönetmelikleri uygulamalıdır. Başta AB üyeleri olmak üzere ihracatçı ülkeler, atıklarını başka ülkelere göndermek yerine kendi ülkeleri içinde yönetmek için adımlar atmalıdır. Plastik üretimindeki ve tüketimindeki artış oranları insan hakları ihlallerine yol açmaya devam edeceğinden, tüm ülkeler, gelecekte yaşanabilecek insan hakları ihlallerini engellemek amacıyla, plastik ürünlerin üretimini ve tüketimini azaltmalıdır.

Başta AB üyeleri olmak üzere, Türkiye'ye plastik atık ihraç eden ülkeler, ihraç ettikleri plastik atıkların Türkiye'de ve diğer ithalatçı ülkelerde insan hakları ihlallerine yol açmadığından emin olmak için gerekli adımları atmalıdır. Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi, revize edilmek amacıyla yürütülen görüşmelerin halen sürdüğü Atık Sevkiyat Yönetmeliğinde, Avrupa Birliği veya Avrupa Serbest Ticaret Birliği üyesi olmayan ülkelere plastik atık ihraç edilmesine son verilmesini sağlamalı ve koruma mekanizmalarını OECD statüsüne bakılmaksızın tüm ülkeleri kapsayacak şekilde genişletmelidir.

Plastiklerin çoğu fosil yakıtlardan üretildiği, biyolojik olarak parçalanmadığı ve çözülmesi yüzyıllar alabildiği için, Türkiye hükümetinin bu raporun tavsiyelerinde belirtilen acil adımları atması şarttır. Bugün yaratılan plastik, gelecek nesiller için de bir sorun olmaya devam edecek ve plastik krizini gelecek kuşakları  da etkileyen önemli bir tehdit haline getirecektir.

 

Tavsiyeler

Türkiye Hükümeti’ne

• Geri dönüşümün insan sağlığı üzerindeki etkilerini en aza indirmek ve tek kullanımlık plastik tüketimini azaltmak amacıyla yasaları ve yönetmelikleri güçlendirin.
• Plastik atık geri dönüşümünün insanlar ve çevre üzerindeki etkilerini en aza indirmek amacıyla alınacak önlemlerin uygulanması, planlanması, izlenmesi ve bunlara ilişkin verilerin toplanmasında, ilgili bakanlıklardaki ve belediyelerdeki yetkililerin, yerel topluluklar, sivil toplum örgütleri ve üniversitelerle etkin bir şekilde işbirliği yapmasını sağlayın.
• Türkiye'nin 2053 net sıfır hedefi doğrultusunda, Türkiye'nin güncellenmiş Paris Anlaşması'na Ulusal Katkı Beyanı’nda plastik geri dönüşüm tesisleri için emisyon azaltım senaryoları geliştirmek başta olmak üzere, yerli plastik sektörünün iklim üzerindeki etkilerini dikkate alın.
• Ürünlerdeki kimyasal katkı maddeleri hakkında şeffaflığı artıran ve plastik ürünlere zararlı kimyasal katkı maddelerinin eklenmesini sınırlandıran politika ve uygulamalar geliştirin.

Türkiye Cumhuriyeti Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'na

• Sağlık ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle, Türkiye'ye plastik atık ithal edilmesine yönelik yasağı yeniden yürürlüğe sokun.
• Sağlık Bakanlığı ile koordineli bir çalışma ile plastik geri dönüşüm tesisleri ile yerleşim yerleri, konutlar, okullar, parklar ve sağlık klinikleri arasında olması gereken sağlıklı ve uygun mesafenin tespitinin yapılmasını sağlayın. Konutlara, okullara, parklara veya sağlık tesislerine oldukça yakın tesisler hakkında, son değişiklikleri ile yeniden düzenlenmiş 25902 Sayılı Resmi Gazete numaralı İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik kapsamında gerekli değerlendirme çalışmalarını gerçekleştirin, çevre ve toplum sağlığına ve esenliğine zarar verecek kadar yakın mesafede bulunan tesisleri kapatın veya bu tesislerin yerlerini değiştirin.
• İstanbul ve Adana Büyükşehir Belediyelerinin sınırları içerisindeki tüm ruhsatsız plastik geri dönüşüm tesislerinin faaliyetlerini durdurmalarını ve Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği ve ilgli diğer yönetmelikler uyarınca ruhsat başvurusunda bulunmalarını zorunlu kılın.
• Ruhsatsız plastik geri dönüşüm tesislerinin Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği ve ilgili diğer yönetmelikler uyarınca derhal ruhsat başvurusunda bulunmasını sağlayın.
• Çevre Denetimleri Yönetmeliği ve yürürlükteki ilgili tüm yasal düzenlemelere eksiksiz uyulmasını sağlamak amacıyla önceden haber vermeksizin, düzenli ve bağımsız denetimler gerçekleştirin.
• Plastik geri dönüşüm tesislerinin denetimine ilişkin şeffaflığı artırın, bu amaçla  hava ve su kalitesine ilişkin bilgiler başta olmak üzere, denetim raporlarını kamuoyuna açık ve erişilebilir kılın.
• Sanayi bölgelerinde ve yakın mahallelerde hava ve su kalitesini izlemeye yönelik faaliyetleri artırın ve verileri kamuoyuna açık ve erişilebilir kılın.
• İthal edilen plastiğin miktarı, menşei, giriş noktası ve gümrük denetimleri başta olmak üzere plastik atık ithalatına ilişkin verilerin güncel ve kamuoyuna açık olmasını sağlayın.
• Tek kullanımlık plastik tüketimini azaltmak için yasa ve yönetmelikleri güçlendirin.
• PM2.5'in (2.5 mikron ve daha küçük parçacık maddelerin) sağlık üzerindeki önemli etkileri nedeniyle, AB yıllık genel sınır değeri olan metreküp başına 2.5 mikrogram ile uyumlu bir PM2.5 sınır standardı benimseyin.

Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı'na

• Plastik atık ithalatının sağlık ve çevresel zararlara katkıda bulunmasını engellemek için Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile işbirliği yapın.
• Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından belirlenen yüzde bir bulaşıklık eşiğini aşan plastik atıklar başta olmak üzere, geri dönüştürülemeyen ithal plastiği tespit etmek için gümrük görevlilerinin kapasitelerini artırın.

Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı'na

• Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile koordineli olarak, revize edilen İşyeri Açma ve Çalıştırma Ruhsatları Hakkında Yönetmelik`e (Resmi Gazete Numarası: 25902) uygun olarak, faaliyette olan veya faaliyet ruhsat başvurusunda bulunan plastik geri dönüşüm tesislerinin konutlar, okullar, sağlık tesisleri gibi yerleşim yerlerine uygun uzaklıkta “sağlıklı mesafe” (sağlık koruma bandı) standardının tespit edilmesi amacıyla risk değerlendirme çalışması yapın.
• Çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin bulunduğu yerlerde, bu tesislerin yakınında yaşayan toplulukların sağlığının olumsuz etkilenmemesi için revize edilen İşyeri Açma ve Çalıştırma Ruhsatları Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete Numarasi:25902) düzenlemelerini de gözeten kapsamlı bir strateji geliştirin ve uygulayın.
• Plastik geri dönüşümünü, Çalışma Gücü Ve Meslekte Kazanma Kaybı Oranları Tespit Yönetmeliği'nde tanımlandığı şekliyle meslek hastalıklarına yol açabilecek bir çalışma biçimi olarak sınıflandırın ve Adana başta olmak üzere plastik geri dönüşüm tesislerinin yoğun olduğu şehirlerdeki kamu hastanelerine meslek hastalığı teşhisi koyma yetkisi verin.
• Adana ve İstanbul`da faaliyet gösterenler dahil olmak üzere plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınındaki mahallelerde sağlık etki değerlendirmesi çalışmaları yürütün.
• Kirliliğe maruz kalma ile bağlantılı hastalık oranlarına ilişkin mahalle düzeyindeki bilgiler başta olmak üzere toplum sağlığı verilerini mevcut ve erişilebilir hale getirin.
• Sağlık hizmeti sağlayıcılarını, hastaların kirleticilere maruz kalmalarını azaltmak için atmalarını önerebilecekleri adımlar başta olmak üzere, hava ve su kirliliğinin sağlık üzerindeki etkileri konusunda eğitin.
• Hava ve su kirliliği ile toksik maddelerin sağlık üzerindeki etkileri ve bu risklerin  en aza nasıl indirilebileceği konusundaki halka yönelik eğitimleri iyileştirin.
• Göçmenlik statüsüne bakılmaksızın Türkiye'deki göçmen ve mültecilerin sağlık hizmetlerine erişimini artırın.

Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı'na

• Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği ile Sağlık Bakanlıklarıyla eşgüdüm içinde, plastiklerin, hava kirliliğinin ve toksik maddelere maruz kalmanın çevre ve sağlık üzerindeki etkileri konusunda farkındalık yaratmayı, okul müfredatlarına dahil edin.
• Tesislerin okullardan güvenli bir mesafede bulunmasını sağlamak için Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ve yerel belediyeler nezdinde girişimlerde bulunun.
• Öğrencileri, geri dönüşüm tesislerinden ve diğer endüstriyel kaynaklardan kaynaklanan kirlilikler başta olmak üzere, hava ve su kirliliğine maruz kalmayı azaltmak için atabilecekleri adımlar konusunda eğitin.
• Öğrencilerin okulda bulundukları sırada tehlikeli hava kirliliğine maruz kalmalarını azaltmak amacıyla hava filtreleme sistemleri kurmak ve yüz maskeleri temin etmek gibi önlemler almaları için okullara rehberlik edin.

 

Türkiye Cumhuriyeti Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na

• İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu'nu uyarınca, yürürlükteki yasal düzenlemelere tam olarak uyulmasını sağlamak amacıyla, önceden haber vermeksizin, düzenli, bağımsız ve kapsamlı denetimler gerçekleştirin.
• Habersiz denetimler de dahil olmak üzere düzenli denetimler gerçekleştirerek plastik geri dönüşüm tesislerinde çocuk işçi çalıştırma yasağına uyulmasını sağlayın.
• Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı başta olmak üzere, çocuk işçiliği denetimlerinden sorumlu kurumların yeterli sayıda eğitimli iş müfettişine sahip olmasını ve bu müfettişlerin anlamlı denetimler gerçekleştirebilecek kaynaklardan yararlanmasını sağlayın.
• İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu uyarınca, işverenlerin plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışanlara maske, gözlük, eldiven ve üniforma gibi kişisel koruyucu ekipman sağlama zorunluluğuna uymalarını sağlayın.
• İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu uyarınca plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışanlara yönelik düzenli ve kapsamlı sağlık denetimleri gerçekleştirin.
• İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği uyarınca işverenlerin çalışanlara toksik maddelere maruz kalınması, kişisel koruyucu ekipmanların zorunlu kullanımı ve iş sağlığı konularında eksiksiz bir eğitim vermelerini zorunlu kılın.

Sınırları İçinde Yüksek Sayıda Plastik Geri Dönüşüm Tesisi Bulunan Belediyelere

• 5393 sayılı Belediye Kanunu uyarınca vatandaş şikayetlerine derhal yanıt verme zorunluluğuna uyun.
• Ruhsatsız tüm plastik geri dönüşüm tesislerinin faaliyetlerini durdurmasını ve  belediyeden ruhsat almak için başvuruda bulunmasını zorunlu kılın.
• Ruhsatları mevzuatın gerektirdiği şekilde onaylamadan önce, plastik geri dönüşüm tesislerinin evlerden, okullardan, parklardan ve hastanelerden güvenli bir mesafede bulunduğundan emin olun.

Türkiye'deki Plastik Geri Dönüşüm Şirketlerine

• Geri dönüşüm tesislerinde hava sirkülasyonunu ve hava filtreleme sistemlerini iyileştirmek başta olmak üzere hava kirliliğine ve toksinlere maruz kalmayı azaltmak için adımlar atın.
• Çalışanların maske, eldiven, üniforma ve gözlük gibi koruyucu ekipmanlara erişebildiğinden ve bunları nasıl kullanacakları konusunda eğitim aldıklarından emin olun.

Avrupa Birliği'ne ve AB Üyesi Devletlere

• Revize edilmek amacıyla yürütülen görüşmelerin halen sürdüğü Atık Sevkiyat Yönetmeliğinde, Avrupa Birliği veya Avrupa Serbest Ticaret Birliği üyesi olmayan ülkelere plastik atık ihraç edilmesine son verilmesini sağlayın ve koruma mekanizmaları OECD statüsüne bakılmaksızın tüm ülkeleri kapsayacak şekilde genişletin.
• Avrupa Komisyonu, Avrupa Sahtecilikle Mücadele Ofisi (OLAF) ve AB üyesi devletler aracılığıyla, AB'nin ihraç ettiği plastik atıkların Basel Sözleşmesi'nin öngördüğü üzere "neredeyse hiç kirlilik içermediğinden" emin olmak amacıyla denetimler yürütün, kirlilik içeren atıkların ihracatını önleyin.
• Ürünlerdeki kimyasal katkı maddeleri hakkında şeffaflığı artıran ve plastik ürünlere zararlı kimyasal katkı maddelerinin eklenmesini sınırlandıran politika ve uygulamalar geliştirin.
• AB Döngüsel Ekonomi Eylem Planı doğrultusunda plastik üretimini azaltmak ve atık yönetimi uygulamalarını iyileştirmek için adımlar atın.

 

Metodoloji

Bu raporda, plastik geri dönüşümünün Adana ve İstanbul'daki geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçilerin ve bu tesislerin yakınlarında yaşayanların sağlığı üzerindeki etkileri inceleniyor. Türkiye'nin başka şehirlerinde de plastik geri dönüşüm tesisleri bulunuyor, ancak İnsan Hakları İzleme Örgütü bunları ziyaret etmedi. Bu raporda, plastik geri dönüşümünün sağlık ve çevre üzerindeki zararlı etkileriyle birlikte, Türkiye hükümetinin insanların sağlık ve sağlıklı bir çevreye sahip olma haklarını bu tür zararlı etkilerden korumakta veya insanların bilgiye erişim hakkına saygı göstermekte ve bu hakkın gereklerini yerine getirmekte yetersiz kaldığı da belgeleniyor. Rapor, küçük ölçekli tesislerde plastiğin parçalanması, eritilmesi ve peletler yani küçük topaklar haline getirilmesine odaklanıyor. Küçük ölçekli plastik geri dönüşüm tesislerinde çoğu faaliyet fiziksel emek gerektirir, tipik olarak 20 veya daha az kişi çalışır ve plastiği parçalamak, eritmek ve peletlemek için bir veya birkaç makine bulunur. Genellikle, parçalama ve eritme de dahil olmak üzere plastik geri dönüşümünün her bir aşaması ayrı tesislerde yürütülür.

İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün bu araştırmayı Türkiye'de yapmayı seçmesinin sebebi, Türkiye’nin önemli bir plastik atık ithalatçısı olmasıdır. 1992'de yürürlüğe giren Birleşmiş Milletler’in Tehlikeli Atıkların Sınırötesi Taşınımının ve Bertarafının Kontrolüne İlişkin Basel Sözleşmesi ile AB’nin yeni Atık Sevkiyat Yönetmeliği tasarısı, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) üyesi olmayan plastik ithalatçısı ülkeler için koruma sağlayarak, daha az gelişmiş ülkeleri küresel atık ticaretinin çevreye ve insan sağlığına verdiği zararlardan korumayı hedefliyorlar. OECD üyesi olmayan ülkelere yönelik bu korumalar, OECD üyesi olan Türkiye için geçerli değil, bu da Türkiye'yi, yakınındaki Avrupa ülkelerinden gelen plastik atıklar için önemli bir varış noktası haline getiriyor. Türkiye’de plastik geri dönüşümünün araştırılmasının önemi de buradan kaynaklanıyor.

Bu rapor, Aralık 2021 ve Mart 2022 tarihlerinde Türkiye'de gerçekleştirilen saha araştırması sırasında toplanan bilgilere dayanıyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü temsilcileri, Adana ve İstanbul'da, çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin bulunduğu mahalleleri ziyaret etti. İnsan Hakları İzleme Örgütü bu araştırma kapsamında İzmir, Manisa Muradiye, Silivri ve Çorlu'yu da ziyaret etti, ancak buralarda ziyaret edilen plastik ayrıştırma tesisleri bu araştırmanın merkezinde yer almıyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü bu rapor için 64 kişiyle görüştü; bunların 26'sı geçmişte plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışmış veya halen çalışmakta olan, 21'i ise plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınlarında yaşayan kişilerdi. Türkçe veya Farsça yürütülen görüşmelerde, İnsan Hakları İzleme Örgütü personelinden, bir danışmandan ve/veya bir çevirmenden çeviri desteği alındı. Görüşülen 26 işçinin 16'sı Adana'da, 10'u ise İstanbul'daydı. 26 işçinin 22'si erkek, dördü kadındı. Üç kız ve iki erkek çocuk görüşme sırasında 18 yaşın altındaydı; bir kadın ve üç erkek ise plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışmaya çocuk yaşta başlamış yetişkinlerdi. Görüşülen 21 çevre sakininden 15'i Adana'da, ikisi İstanbul'da, dördü ise Manisa, Menemen ve Çorlu dahil olmak üzere Türkiye'nin diğer bölgelerinde yaşıyor.

Görüşülen tüm kişiler bilgilendirildi ve araştırmaya katılmak için rızaları sözlü olarak alındı. Görüşülen kişilere, görüşmeyi istedikleri noktada sonlandırabilecekleri veya istemedikleri sorulara yanıt vermeyi reddedebilecekleri konusunda güvence verildi. Misillemeye uğramaktan korkan bazı görüşmecilerin gizliliğini sağlamak amacıyla kimlik bilgileri saklandı, bunlar için takma isimler kullanıldı. Görüşme yapılan tüm çocuklar için de takma isimler kullanıldı.

İnsan Hakları İzleme Örgütü, işçiler ve çevre sakinlerinin yanı sıra, aralarında atık toplayıcıları, sağlık çalışanları, sivil toplum kuruluşu ve uluslararası örgüt çalışanları, akademik araştırmacılar, gazeteciler, seçilmiş yerel yöneticiler, devlet okulu yetkilileri ve belediye çalışanlarının da bulunduğu, Türkiye'de ve dünyada plastik geri dönüşüm sektörünü yakından tanıyan onlarca kişiyle de görüşmeler yaptı.

İnsan Hakları İzleme Örgütü Adana ve İstanbul'da yedi geri dönüşüm tesisi sahibiyle de görüştü. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın gerekli ruhsatları olmadan faaliyet gösteren plastik geri dönüşüm tesislerine karşı 2021 yılındaki harekete geçmiş olması, plastik geri dönüşüm tesisi sahiplerinin ve bazı işçilerin İnsan Hakları İzleme Örgütü ile konuşmakta tereddüt göstermelerine neden oldu.

İnsan Hakları İzleme Örgütü ayrıca, bölge sakinlerinden veya plastik geri dönüşüm tesisi çalışanlarından alınan bilgileri doğrulamak için akademik araştırmalar, proje raporları ve medya haberleri gibi ikincil kaynakları da inceledi. Aynı şekilde Türkiye'deki kanun ve yönetmelikler de incelendi.

İnsan Hakları İzleme Örgütü, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın internet sitesinde bulunan adres verilerini kullanarak Adana'nın Şakirpaşa, Ova ve Onur mahalleleri ile İstanbul'un Bayrampaşa ilçesindeki ruhsatlı plastik geri dönüşüm tesislerinin yerlerini haritalandırdı. Bu tesislerin yerlerini doğrulamak için açık kaynaklı çevrimiçi haritalar ve mevcut olduğunda son Google Street View verileri kullanıldı. İnsan Hakları İzleme Örgütü, lisanslı plastik geri dönüşüm tesislerine 250 metrelik yasal mesafenin içinde bulunan okulları, sağlık tesislerini, parkları ve yerleşim alanlarını tespit etmek amacıyla açık kaynaklı çevrimiçi haritaları kullandı. Geri dönüşüm tesislerinin, okulların, sağlık tesislerinin ve parkların konumlarına ilişkin verilere birden fazla kaynaktan erişildiği için sonuçlarımız yaklaşıktır ve kapsayıcı değildir.
 

Bu raporda ruhsatsız tesisler, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’ndan ve yerel belediyeden gerekli tüm ruhsat ve izinlere sahip olmayan tesisler şeklinde tanımlanıyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü, Mayıs 2022'de Türkiye'de faaliyet gösteren bir sivil toplum örgütü olan Yurttaşlık Derneği ile birlikte Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı, Adana Büyükşehir Belediyesi ve Adana Seyhan Belediyesi nezdinde farklı birimlere, bilgi edinmek amacıyla 22 başvuruda bulundu. Bu satırlar yazıldığı sırada söz konusu başvurulara, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın üç ayrı biriminden, Ticaret, Adana İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlıklarından, Adana Büyükşehir Belediyesi, Adana İl Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Müdürlüğü, Adana Sağlık İl Müdürlüğü, Seyhan Belediyesi’nin Ruhsat ve Denetim Müdürlüğü ile Çevre Koruma Müdürlüğü'nden olmak üzere, toplam on üç yanıt alınmıştı. İnsan Hakları İzleme Örgütü Haziran 2022'de, daha önce yaptığı bilgi edinme başvurularını takip etmek amacıyla, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği, Sağlık, Çalışma ve Sosyal Güvenlik ve Ticaret Bakanlıkları ile Türkiye plastik geri dönüşüm sektörünün ticaret grubuna (Türk Plastik Sanayicileri Araştırma Geliştirme ve Eğitim Vakfı Geri Dönüşüm İktisadi İşletmesi, PAGÇEV) yolladığı mektuplarla raporda belgelenen sorunlara yanıt verilmesini talep etti. Bu yazının yazıldığı sırada İnsan Hakları İzleme Örgütü sadece Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile PAGÇEV'den yanıt almıştı. Bu yazışmalara ek 2.’de yer verilmiştir.

I. Arka Plan

Plastik Nedir?

Sorunun Ölçeği

Dünya plastik içinde boğuluyor. Plastik yiyor, içiyor ve soluyoruz. İnsan kanında, akciğerlerinde ve plasentalarında bile plastik parçacıkları bulundu.[1] Everest Dağı'nın tepesinden Mariana Çukuru'nun dibine kadar,[2] Amerika Birleşik Devletleri'ndeki musluk suyunun yüzde 94'ünde ve Dünya'nın en ücra köşelerinden bazılarında havada asılı halde mikroplastikler veya çapı beş milimetreden küçük plastik parçacıklar bulunduğu, bilim insanları tarafından belgelendi.[3] Genellikle çevre kirliliği sorunu olarak görülseler de, plastiklerin yaşam döngüleri boyunca insan hakları üzerinde de önemli etkileri vardır ve bu sorun giderek artmaktadır.

Plastik tek bir malzeme değil, çeşitli doğal ve insan yapımı ürün ve kimyasallardan oluşan geniş bir plastik polimer grubunu tanımlayan bir terim. Çoğu plastik ürün termoplastiktir, yani kimyasal yapıları ısıtıldığında akışkandır, oda sıcaklığına soğutulduğunda ise katı hale gelir.[4] Çoğu plastik ambalaj, plastik türünü tanımlamak için bir plastik reçine tanımlama koduyla etiketlenir, bu da onların daha kolay tasnif edilmelerini sağlar.[5] Plastikler yedi reçine kodundan biri olarak sınıflandırılsa da, her biri kendi kimyasal bileşenlerine, yapısına ve malzeme özelliklerine sahip binlerce benzersiz plastik vardır.

Plastik, 1950'lerde daha az yaygın bir çoklu kullanım malzemesiyken, bugün modern ekipmanlarda, ambalajlarda, tekstil ürünlerinde ve yaygın olarak kullanılan diğer ürünlerde sıklıkla kullanılan, hemen heryerde karşımıza çıkan bir malzemeye dönüşmüş durumda. Küresel çapta yıllık plastik üretimi 1950'de iki milyon metrik tonken, bu miktar 2015'te 380 milyon metrik tona yükselmiştir ki bu 190 katlık bir artışa tekabül eder.[6]

Plastik kullanımının onlarca yıldır artmış olması yetmezmiş gibi, plastik üretiminin 2015'ten 2060'a kadar üç katına çıkacağı tahmin ediliyor.[7] Plastik sanayiini büyütme planlarının başını büyük ölçüde dünyanın en büyük petrol ve gaz üreticisi firmalarıyla birlikte hızlı tüketim malları şirketleri çekiyor.[8] Dünyanın dört bir yanındaki ülkeler iklim değişikliğinin en yıkıcı etkilerini önlemek amacıyla enerji olarak petrol ve gazdan vazgeçerken, fosil yakıt üreten şirketler de plastik ve petrokimya üretimine yönelik yatırımlarını ve plastik üretim kapasitelerini arttırıyorlar.[9] Plastiklerin çoğu fosil yakıtlardan üretiliyor, biyolojik olarak parçalanmıyor ve parçalanması yüzyıllar alabiliyor. Yani bugün üretilen plastik, gelecek nesiller için de sorun olmaya devam edecek ki bu da plastik krizinin çok sayıda kuşağı birden etkileyen önemli tehditlerden biri olduğu anlamına geliyor.  

Plastiğin Yaşam Döngüsü ve İnsan Hakları

Plastiklerin üretimi, kullanımı ve bertarafı, yaşam döngüleri boyunca, iklim değişikliğine katkıda bulunmak da dahil olmak üzere insan sağlığı ve çevre üzerinde zararlı etkiler yaratmaktadır. Sonuç olarak, bu zararları ele almak ve sağlık ile sağlıklı bir çevrede yaşama haklarını korumak, hükümetlerin yükümlülüğüdür. Plastiklerin yüzde doksan dokuzu petrol ve gaz dahil olmak üzere fosil yakıtlardan üretilmektedir.[10] 2019 yılında, plastiğin küresel üretimi, bertarafı ve/veya yakılması faaliyetlerinde yayılan sera gazı (CO2e) miktarı 850 milyon metrik tondur ki[11] ; bu da yaklaşık 190 orta ölçekli kömür santralinin çıktısına eşit bir değerdir.[12] Plastik kullanımı öngörüldüğü gibi artmaya devam ederse, 2050 yılına kadar plastiklerin üretiminden ve yakılmasından kaynaklanan sera gazı emisyonları küresel karbon bütçesinin yüzde 15'ine ulaşacak ve böylece küresel iklim hedeflerine ulaşılması, imkansız olmasa bile son derece zor hale gelecektir.[13]

Plastikler öncelikle petrol ve gazdan üretilir. Petrol ve gaz üretimi, sondaj faaliyetleri, mekanik ekipman, depolama tankları ve yakıtların taşınması yoluyla zehirli kimyasallar yayabilir.[14] Hidrolik kırma veya çatlatma fosil gaz rezervlerinin daha verimli bir şekilde üretilmesini sağlamak için yeraltı fosil yakıt rezervlerine çatlatma sıvıları pompalayan bir fosil gaz çıkarma yöntemidir.[15] Hidrolik kırma işlemi, plastik bir polimer olan etilene dönüştürülebilen ve üretimi ucuz bir gaz olan büyük miktarlarda etan üretir ki bu da söz konusu yöntemin plastik üretimi için özellikle uygun olduğu anlamına gelir.[16] Çatlatma sıvıları sondaj kuyularına pompalandıktan sonra, insanların içme ve tarım için bağımlı oldukları yeraltı ve yerüstü su kaynaklarını kirletebilir, bu da insanların su ve gıda haklarını tehdit edebilir.[17] Çatlatma sırasında güçlü bir sera gazı olan metan salınır.[18] Bir sivil toplum kuruluşu olan Beyond Plastics'e göre, plastik yapımında kullanılan gaz için hidrolik kırma işlemi sırasında sadece ABD'de salınan metan gazı, her yıl 36 milyon ton CO2e emisyonuna yol açar;[19] bu da Uruguay'ın bir yılda saldığı sera gazı emisyonuna yaklaşık olarak denk düşen bir değerdir.[20]

Plastik üretimi, fosil yakıtları ve kimyasal katkı maddelerini ambalaj ve tüketici ürünleri yapımında kullanılabilecek plastiğe dönüştürür.[21] Plastik ve petrokimya üretimi havaya ve suya zararlı kirletici unsurlar yayar. Daha da kötüsü, rafineriler ve plastik üretim tesisleri genellikle etnik azınlıkların veya dezavantajlı grupların çoğunlukta olduğu, düşük gelirli, ötekileştirilmiş mahallelerde yer alırlar. Nitekim bu çeşit toplulukların halihazırda kirlilik ve çevresel zararlardan daha fazla veya daha ciddi olumsuz etkiler yaşadığı belgelenmiştir.[22]

Tüketicilerin plastik ambalaj kullanması da bir sağlık sorunudur. Plastik yiyecek ve içecek ambalajlarındaki toksik katkı maddeleri, tüketiciler tarafından alınan gıdalara sızabilir.[23] Mikroplastiklerin ve kimyasal katkı maddelerinin yutulmasının insan sağlığı üzerindeki etkilerine ilişkin bilimsel araştırmalar henüz başlangıç aşamasında olsalar da, yapılan çalışmalarda plastik parçacıklarının yutulması, hücre fonksiyonu bozuklukları, kronik enflamasyon ve endokrin sistem bozuklukları ile ilişkilendirmiştir.[24] Halihazırda, plastik üreticilerinin ürünlerindeki kimyasal katkı maddelerini tanımlamaları ve açıkça belirtmeleri dünyanın hiç bir yerinde şart koşulmuş olmadığından, tüketiciler plastiklerin kimyasal yapısı ve sağlık üzerindeki potansiyel etkileri hakkındaki bilgilere erişememektedir.[25]

Son olarak, plastiğin bertaraf edilmesi de insanlara ve çevreye zarar verebilir. Üretilen plastiklerin çoğu ya çöpe atılır, ya depolanır, ya yakılır ya da çevreyi kirletir.[26] Bugüne dek üretilmiş tüm plastiklerin yüzde 79'u çöp sahalarında, gayri resmi çöplüklerde veya doğal ortamda birikmiş, yüzde 12'si yakılmış, yüzde 9'u ise geri dönüştürülmüştür.[27]

Plastikler çöpe atıldığında veya düzenli olarak depolandığında, çapı beş milimetreden daha küçük mikroplastiklere doğal olarak bölünerek, toprağı, suyu, havayı, vahşi yaşamı ve insan vücudunu kirletirler.[28] Plastik atıkları bertaraf etmekte kullanılan açık havada veya fırında yakma (insinierasyon) gibi yöntemler, zararlı kimyasalların ve partikül maddelerin havaya salınmasına neden olarak, kısa veya uzun vadede sağlığı etkilerler.[29]

Küresel Atık Akışı

ABD, Kanada, Japonya, İngiltere ve Avrupa Birliği ülkeleri başta olmak üzere Küresel Kuzey’de yer alan ülkeler, plastik atıklarını "geri dönüşüm" olarak, çevre mevzuatları zayıf veya hiç olmayan, işçilik maliyetleri düşük ve çevre ve işçi hakları ihlalleri konusunda hükümet denetimi yetersiz ülkelere düzenli olarak ihraç edegelmişlerdir.[30] İhraç edilen plastikler bir çok durumda ürün tasarımı veya ithalatçı ülkelerdeki geri dönüşüm kapasitesi eksikliği nedeniyle aslında geri dönüştürülebilir değildir ve ithalatçı  ülkelerde çevre kirliliğine yol açarlar.[31] Küresel Kuzey ülkelerinin birçoğunun atıklarını ihraç etmelerinin sebebi, bu atıkları geri dönüştürecek fiziksel altyapının kendi ülkelerinde halihazırda bulunmaması ve bu atıkların işlenmek üzere diğer ülkelerdeki firmalara satılmasından kar elde edilebilmesidir.[32] Ayrıca, Küresel Kuzey ülkeleri, tüketim seviyelerini azaltmak veya atık yönetimine yatırım yapmak yerine, atıklarını ihraç ettiklerinde, yüksek tüketime dayalı ekonomilerinin sağlık, çevre ve ekonomik maliyetlerini de dışsallaştırabilmektedirler.[33]

1992-2016 yılları arasında küresel plastik atıkların yaklaşık yüzde 45'ini ithal etmiş olan  Çin on yıllar boyunca dünyanın en büyük plastik atık ithalatçısı olmuştur.[34] Çin hükümeti, plastik atıkların yüksek çevresel etkileri nedeniyle Ocak 2018'de Ulusal Kılıç Politikası’nı uygulamaya koyarak çoğu plastik atığın ithalatını yasaklamıştır.[35] Bu yasağın yürürlüğe girmesinden bu yana ihracatçı ülkeler atıklarını gönderecek yeni yerler aramaya başladılar ve Malezya, Endonezya, Vietnam ve Türkiye son zamanlarda dünyanın plastik atık ihracatı için önemli varış noktaları haline geldi.[36] Özellikle Güneydoğu Asya'daki ülkeler Küresel Kuzey’den gelen plastik için yeni varış noktaları haline geldikçe, bu ülkelerin bir çoğu atık ithalatının niteliğine ilişkin yeni düzenlemeler getirirken, diğer ülkeler plastik atık ithalatını çevre ve insan sağlığı üzerindeki etkileri nedeniyle tamamen yasakladı.[37] Çin hükümeti ve diğer ülkeler tarafından son zamanlarda uygulanan plastic atık ithalatı yasakları, geri dönüştürülen plastik atık miktarının azalmasına yol açıyor. Örneğin, ABD'de 2018 yılında yüzde 8,7 olan plastik geri dönüşüm oranı, kısmen azalan atık ihracatı nedeniyle 2021 yılında yüzde beş ila altı arasına düştü.[38] İthalatçı ülkelerin daha sıkı düzenlemeler getirmesi nedeniyle plastik atık ihracatı 2017'den bu yana küresel olarak da azalıyor.[39]

Plastik nasıl geri dönüştürülür?

Plastiğin geri dönüşümü tüketici düzeyinde gerçekleşmez, daha ziyade çok adımlı bir süreç içerir. Plastik, geri dönüşüm için etiketlenmiş bir kutuya atıldığında, söz konusu plastik tasnif ediliyor demektir ki mekanik atık geri dönüşüm sürecinin ilk adımı da budur. Plastik atıkların diğer malzemelerden ayrıştırılması bireyler tarafından yapılabilse de, plastiğin asıl geri dönüşüm süreci endüstriyel tesislerde gerçekleşir.

Mekanik plastik geri dönüşüm sürecinin aşağıda yer alan tarifi, Türkiye'deki küçük plastik geri dönüşümcülerinin uyguladığı süreci detaylandırmaktadır. Mekanik geri dönüşüm tesis boyutundan bağımsız olarak aynı süreci takip etse de, aşağıdaki tarif daha büyük, depo tarzı tesislerdeki veya faaliyetlerinde büyük ölçüde modern teknolojiyi kullanan tesislerdeki uygulamaları kapsamamaktadır. Türkiye’de hem küçük ölçekli hem de daha büyük, modern geri dönüşüm tesisleri bulunmaktadır.

Türkiye'de geri dönüştürülebilir maddelerin çoğu atık toplayıcıların, belediye işçilerinin veya atık komisyoncularının atıkları karışık olarak getirdiği atık depolarında tasnif edilmektedir. Türkiye'de hane düzeyinde çok az atık ayrıştırıldığından, plastik geri dönüşüm tesislerinin çoğunda hurda metal, kâğıt, karton ve farklı plastik türleri gibi malzemeler işçiler tarafından elle tasnif edilir. Buna mukabil modern plastik geri dönüşüm tesislerinde plastik atıklar reçine kodlarına göre ayrıştırılır ve bu amaçla plastiği suyun kaldırma kuvvetine göre ayıran batan-yüzen ayrıştırma yöntemleri veya kızılötesi sensörler kullanarak plastiği tanımlayan ve ardından bir hava püskürtücüsü vasıtasıyla plastiği reçine koduna göre ayrıştıran hava sınıflandırıcıları kullanılır.[40] Plastik ürünler benzer özellik ve niteliklere sahip belirli reçine türlerine göre sınıflandırılmalıdır. Örneğin, siyah plastik torbalar, beyaz plastik kovalardan ve şeffaf polietilen tereftalat (PET) içecek şişelerinden ayrılır. Bu malzemelerin geri dönüşüm süreçleri, farklı kimyasal yapıları nedeniyle, birbirinden farklıdır. Toplanan ya da ithal edilen birçok plastik türü başka atıklarla kirlendiği, birden fazla malzemeden oluştuğu ya da düşük kalitede olduğu için geri dönüştürülemez. Geri dönüştürülemeyen malzemeler ya açık havada veya bir fırında yakılır, ya çöpe atılır ya da düzenli olarak depolanır.

Plastik ayrıştırıldıktan sonra parçalanmak ve yıkanmak üzere başka bir tesise satılır. Plastik malzemeler burada bir taşıyıcı bant üzerine kürekle dökülür. Plastik, bu bant ile santimetre ile ölçülen boyutlarda küçük parçalara ayrılacağı, büyük bir parçalama makinesine taşınır. Plastik torbalar ise daha da küçük parçalara ayrılır. Plastik parçalandıktan sonra, bu parçalar gıda zerreciklerini veya kimyasal kalıntılarını gidermek için yıkanır. Türkiye'deki plastik geri dönüşüm tesislerinin çoğu yalnızca bir veya iki parçalama makinesinin sığabileceği, küçük yerlerdir.

Parçalanmış plastik, daha sonra, ısıtıldığı, eritildiği ve küçük, mercimek büyüklüğünde peletler, yani topaklar şeklinde yeniden biçimlendirildiği ayrı bir tesise satılır ki, bu sürece ekstrüzyon adı da verilir. Bu süreçte plastik kurutulur ve malzemeler bir mıknatısın önünden geçirilerek üzerlerindeki metal zerreciklerinden arındırılır. Kurutulmuş plastik parçalar daha sonra 200 ila 275°C arasında değişen sıcaklıklarda eritilir, soğutulur ve topak haline getirilir.[41] Plastik filmlerin ve torbaların ısıtılması ve eritilmesi, plastiğin büyük, kazan benzeri bir makinede suyla ısıtıldığı aglomerasyon olarak bilinen biraz farklı bir süreçte gerçekleşir. Tüm geri dönüştürülmüş plastik türleri, eritildikten sonra soğutulur ve topak haline getirilir. Bazı durumlarda, geri dönüşümcüler plastik granülleri farklı renklere boyamak için lastik tozu, boya veya kalsit ekler. Son olarak, bu plastik granüller geri dönüştürülmüş bir plastik ürünün hammaddesi olarak kullanılmak üzere satılır.

Türkiye'de Atıkların Toplanması

Türkiye'de geri dönüştürülebilir malzemenin yüzde 80'i bireysel atık toplayıcıları tarafından toplanır.[42] Türkiye'de yaklaşık 500.000 serbest meslek sahibi atık toplayıcısı,[43] büyük çuvalları taşıyan arabaları çekerek veya bisikletle çekerek yeniden satılabilecek atıkları toplarlar. Atık toplayıcıları ağır çuvalları plastik, kağıt, hurda metal ve diğer malzemelerle doldurarak bu malzemelerin ayrıştırıldığı depolara satarlar. Atık toplayıcısı olarak çalışanlar arasında yasal istihdam için gerekli niteliklere sahip olmadıkları için bu işi yapan çok sayıda yeni göçmen de vardır. Atık toplayıcılarının bir çoğu da Türkiye’de geçici koruma statüsüne sahip Suriyeli mültecilerdir. Atık toplamak, Türkiye'de yürürlükte olan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında tehlikeli bir iş olarak sınıflandırılır.[44] Atık toplayıcıları zorlu hava şartlarına ve tehlikeli tıbbi atıklara, iğnelere ve cam kırıkları gibi fiziksel tehlikelere maruz kalırlar. Eylül ve Ekim 2021'de İstanbul’da Belediye zabıtalarının atık toplayıcılarına yönelik olarak düzenlediği operasyonlarda yüzlerce atık toplayıcısı kısa bir süre için gözaltına alınmış ve atık toplayıcısı olarak çalışan Afgan göçmenler, sınır dışı edilme riskiyle karşı karşıya kalmışlardı.[45]

Türkiye'de evsel atıkların ayrıştırılması konusundaki farkındalık giderek artıyor. 2017 yılında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın eşi Emine Erdoğan, atık üretiminin azaltılması ve atıkların yeniden kullanımı, geri dönüşümü ve geri kazanımının iyileştirilmesi yoluyla ülkedeki atıkları azaltmayı amaçlayan Türkiye Sıfır Atık Programını başlattı. Program, 2023 yılına kadar ülkenin tüm malzemeler için geri dönüşüm oranını yüzde 35'e çıkarmayı hedefliyor. Program kapsamında tüketicilerin tek kullanımlık plastik poşetler için ücret ödemesinin zorunlu kılınması tüketilen plastik poşet miktarını yüzde 65 oranında azalttı.[46] Türkiye'deki okullar, apartmanlar ve ofisler, artık geri dönüştürülebilir atıklar ve biyolojik olarak parçalanabilir atıkların kompostlanması için ayrı atık toplama kutuları bulundurmaya teşvik ediliyorlar.

Program, 2017'de yüzde 13 olan ülkedeki geri dönüştürülebilir malzemelerin geri dönüşüm oranını, 2021'de yüzde 25'e yükseltti.[47] Bu artışın plastiklerin mi yoksa metal ve kağıt gibi diğer malzemelerin mi geri dönüşümünün artmasından kaynaklandığı bilinmiyor. Bu durum olumlu bir gelişmeye işaret etmekle birlikte, Sıfır Atık Programı vasıtasıyla atık ayrıştırma ve toplamaya yapılan yatırımların artması, atık toplayıcılarını olumsuz etkiliyor. Adana'da atık toplayıcısı olarak çalışan Sadık, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne program, "benim gibi yoksul insanların işini elinden aldı"[48] dedi, zira toplayacak atık malzeme bulmak artık daha zor oluyormuş. Ayrıca, tek kullanımlık plastik poşet tüketimindeki azalmanın ötesinde, Sıfır Atık Programı'nın Türkiye'de ki atıkların azaltılmasına nasıl katkıda bulunduğu da belirsiz.

Plastik ve Sağlık

Plastik, küresel çapta her yerde bulunan bir malzeme olmasına rağmen, onu oluşturan kimyasalların çoğu zararlıdır ve sağlık için ciddi riskler oluşturabilir. Yeni kimyasalların insan sağlığı ve çevre üzerindeki etkileri hakkındaki küresel çaptaki bilimsel değerlendirme ve takip faaliyetleri epeyce sınırlıdır. Halen kullanımda olan 350.000 kimyasaldan sadece çok küçük bir kısmı güvenlik açısından tam olarak değerlendirilmiştir.[49] Kaldı ki, plastikteki ve yaygın olarak kullanılan diğer ürünlerdeki çok sayıdaki kimyasalın farklı karışımlarına maruz kalmanın etkileri üzerine yapılmış araştırmalar da sınırlıdır. Plastik ürünlerdeki kimyasal katkı maddeleri, özellikle de geri dönüşüm sürecinde plastiğin yapısı değiştirildiğinde, sağlık açısından önemli tehditler oluşturabilir.[50]

Plastik atıklar açık havada ve fırında yakıldığında (insinierasyon) havaya zararlı kimyasallar ve partikül maddeler salındığı için, bunun sağlık üzerinde hem kısa hem de uzun vadeli etkileri olabilir. Çocuklar, kadınlar, hamileler ve yaşlılar, hava kirliliğine ve toksinlere maruz kaldıklarında biyolojik faktörler nedeniyle bundan orantısız bir şekilde etkilenebilirler.[51] Partikül maddeler, sağlıklı bireylerde bile, solunum yollarında tahrişe, öksürüğe ve nefes alma güçlüklerine neden olabilir.[52] Önceden kardiyovasküler veya solunum rahatsızlıkları olan bireylerde, partikül maddeye kısa bir süre için bile maruz kalmak, astımı şiddetlendirebilir ve kalp krizlerine neden olabilir. Hava kirliliği, ki plastik yakıldığında yayılan partikül maddeler de buna dahildir, 2019 yılında 6,7 milyon insanın ölümüne yol açmıştır.[53] Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ve kanser gibi uzun vadeli sağlık sorunları ise, insanlar kirleticilere maruz kaldıktan yıllar sonra bile ortaya çıkabilir. Bu nedenle insanlar hastalanana dek, ki bu onlarca yıl alabilir, kirleticilere maruz kalmış olduklarının farkına varmayabilirler.[54] Dioksinler özellikle endişe vericidir.[55] Plastik ürünlerde yaygın olarak bulunan bu maddeler, plastik yakıldığında veya eritildiğinde hava kirletici olarak açığa çıkar ve bağışıklık, sinir, endokrin ve üreme sistemlerinde uzun vadeli hasarlara yol açabilir.[56] Dioksinler, insan sağlığı ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri nedeniyle kalıcı organik kirleticilere (KOK) ilişkin Stockholm Sözleşmesi tarafından ortadan kaldırılması hedeflenen maddelerdendir.[57]

Plastiklerdeki Toksik Kimyasal Katkı Maddeleri ve Bunların Sağlık Üzerindeki Etkileri

Plastik ürünler, insan sağlığına tehdit oluşturan ve plastik ürünlerin geri dönüşümünü zorlaştıran kimyasal katkı maddeleri içerir.[58] Kimyasal katkı maddeleri, plastik ürünün performansını, işlevselliğini veya diğer özelliklerini değiştirmek veya geliştirmek için üretim sırasında plastiklere eklenir ve şunları içerir: 1) stabilizatörler, yağlayıcılar ve biyositler gibi fonksiyonel katkı maddeleri; 2) pigmentler dahil renklendiriciler; 3) mika, kil ve talk gibi dolgu maddeleri; ve 4) karbon ve cam elyaflar dahil takviye maddeleri.[59]  Kimyasal katkı maddeleri plastik ürünlere onları kullanışlı kılan nitelikler kazandırırlar, ama aynı zamanda zehirli çevre kirleticileri de olabildiklerinden, insan sağlığına zarar verebilirler. Plastik üreticilerinin ürünlerinde kullanılan katkı maddelerini açıklamaları şart koşulmuş olmadığından, plastik ambalajlı ürünleri satın alan tüketicilerin ve plastik atıkları işleyen işçilerin sağlık açısından tehdit oluşturabilecek maddelere maruz kalıp kalmadıklarını öğrenmeleri mümkün değildir.[60]

Plastikte bulunan ve insan sağlığına zarar veren kimyasal katkı maddelerinden en yaygın olanları ftalatlar, bisfenol A (BPA) ve per- ve polifloroalkil maddelerdir (PFAS). Ftalatlar, boru, tel yalıtımı ve pencere çerçevesi yapımında kullanılan polivinil klorürde (PVC) yaygın olarak bulunan bir katkı maddesi grubudur. Ftalatlar, kadınlarda erken menopoz, doğum oranı düşüklüğü ve düşük oranı yüksekliği ile ilişkili, endokrin bozukluklarına yol açan kimyasallardır.[61] BPA, plastik elektronik cihazlarda, biberonlarda ve birçok gıda kabında bulunan bir katkı maddesidir. Bu maddeye maruz kalınması kanser, kardiyovasküler hastalık ve karaciğer bozuklukları riskinin artmasına neden olabilir.[62] PVC yakıldığında, I. Dünya Savaşı sırasında kimyasal silah olarak kullanılan boğucu bir gaz olan fosgen açığa çıkar.[63] AB, BPA'yı insan ve hayvanların endokrin sistemleri üzerindeki etkileri nedeniyle yüksek endişe kaynağı bir madde olarak sınıflandırmış ve AB'de BPA tedarik eden şirketlerin bu maddeyi etiketlemesini zorunlu kılmıştır.[64] Ayrıca BPA’nın bebek biberonlarında kullanımı AB'de ve ABD'de yasaklanmıştır.[65] PFAS, uzun ömürleri nedeniyle sonsuza kadar kalıcı kimyasallar olarak bilinen bir grup kalıcı kimyasaldır. Bazı plastik gıda ambalajlarında bulunabilen PFAS, zaman içinde insan vücudunda birikerek özellikle hamilelerin ve çocukların sağlığını ciddi bir şekilde etkileyebilir. PFAS'a maruz kalma, doğurganlığın azalması, bebeklerin düşük kilolu doğması, bağışıklık sisteminin zayıflaması, kanser riskinin artması ve gelişimsel gecikmelerle ilişkilendirilmiştir.[66] AB ve ABD'deki bazı yerel yönetimler yangın söndürme köpüklerinde PFAS'ı yasaklamak için bazı adımlar atmış olasalar da,[67] kimya endüstrisi lobileri PFAS'ın AB'de yaygın bir şekilde yasaklanmasına karşı çıkıyorlar.[68]

Plastik ürünlerdeki katkı maddeleri çevreye karışır ve plastiğin yaşam döngüsü boyunca insanları zararlı etkilerine maruz bırakır. Bazı tehlikeli kimyasallar plastik ambalajlardan insanlar tarafından tüketilen gıda ürünlerine sızabilir.[69] Plastiklerin açık havada veya fırınlarda yakılması insan sağlığını tehdit eden zehirli gazların ortaya çıkmasına neden olur.

Geri Dönüşüm ve Maruz Kalınan Toksinler

Mekanik geri dönüşüm süreci, katkı maddelerinin emisyonlar, salınımlar ve sızıntı yoluyla çevreye yayılmasını hızlandırır.[70] Özellikle parçalama ve ekstrüzyon aşamaları yerel çevreye sağlık açısından önemli riskler oluşturan toksinler yayarlar.

Plastik parçalandığında ortaya çıkan partikül maddeler solundukları takdirde solunum ve kardiyovasküler sağlığa kısa vadede zarar verebilir ve astım, hırıltılı solunum ve akciğer fonksiyonlarında azalma gibi sorunlara yol açabilir.[71] PM2.5, 2.5 mikrometre çapında, insan saç telinin yaklaşık 1/30'u inceliğinde bir partikül maddedir, solunduğunda akciğerlerin en derin kısımlarına kolayca nüfuz eder ve kan dolaşımına karışarak hem solunumu, hem de kardiyovasküler sağlığı etkiler.[72] Türkiye'de halihazırda bir PM2.5 standardı yoktur, ancak Avrupa Parlamentosu ile Konseyi'nin Avrupa Ortam Hava Kalitesi ve Temiz Hava Direktifi, azami PM2.5 değerini, halk sağlığı alanındaki en iyi uygulamalara paralel olarak, metreküp başına yıllık 25 mikrogram olarak belirler.[73] Plastik geri dönüşümü sırasında, alev geciktirici bir kimyasal grubu olan polibromlu difenil eterler (PBDE'ler) gibi endokrin sistemi için tehdit oluşturan ve kanserojen başka toksinler de açığa çıkabilir. Geri dönüşüm tesislerinin havasında ve tozunda yüksek seviyelerde PBDE'ler bulunmuştur.[74]

Plastik yüksek sıcaklıklarda ısıtılırken, eritilirken ve küçük topaklar haline getirilirken, havaya zehirli kimyasallar ve uçucu gazlarla birlikte, uçucu kül gibi partikül maddeler de yayar; bu da sağlık ve yerel çevre için tehdit oluşturur.[75] Plastik, ileride kullanılmak üzere topaklar halinde geri dönüştürüldüğünde toksik kimyasal katkı maddeleri, bunlardan yapılacak yeni ürünlere de taşınmış olur. Geri dönüştürülmüş plastik topaklara, genellikle işlenmemiş plastik ürünlerde bulunan ve geri dönüşüm sırasında filtrelenmemiş, dolayısıyla geri dönüştürülmüş plastiğe de aktarılmış, endokrin bozucular gibi zararlı kimyasallar bulaşmıştır.[76] Ayrıca, plastikler yeterince ısıtılmazsa geri dönüşüm sürecinde dioksin gibi yeni toksik kimyasallar da meydana gelebilir.[77] Plastik ekstrüzyonu ise iklim değişikliğine katkıda bulunan sera gazları yayar.

Plastik geri dönüşümü yerel çevre kirliliği ile de ilişkilidir. Geri dönüşüm tesislerinden çıkan arıtılmamış atık suya, insanlara ve biyolojik çeşitliliğe zarar verebilecek zehirli kirleticilerin bulaşmış olması muhtemeldir.[78] Plastik eritme tesisleri havaya uçucu organik bileşikler (UOB'lar), zararlı polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) ve koku veren maddeler yayarlar ki bu maddelerin geri dönüşüm tesislerinin rüzgârı altındaki yerleşim alanlarında bulunduğu bilinmektedir.[79] Kanserojen maddeler ve UOB’lar gibi zehirli kimyasallar hem tesislerin içinde hem de geri dönüşüm tesislerinin yakınındaki alanlarda havayı kirletirler.[80] Plastik geri dönüşümü dünya çapında benzer bir süreçle yürütüldüğünden, geri dönüşüm tesislerinden, faaliyet gösterilen ülkeden bağımsız olarak, benzer emisyon seviyeleri beklenebilir.

Sağlıkla İlgili Orantısız Sonuçlar

Toksik kimyasallara maruz kalan farklı gruplar, bundan farklı şekillerde etkilenirler. Toksiklere maruz kalmanın sağlık üzerindeki etkileri, tehlikeli sektörlerde istihdam edilme ve biyolojik faktörler gibi etkenlere bağlı olarak değişkenlik gösterebilir.

Çoğu yetişkin ev dışında en çok zamanı işyerinde geçirir.[81] Yetişkinlikte başlayan astımların yaklaşık yüzde 18'i mesleki etkenlere bağlıdır,[82] kanser vakalarının ise yüzde iki ila sekizi işyerinde maruz kalınan etkenlere bağlanabilir.[83] Plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçiler, yeterli koruyucu ekipman giymemeleri ve makinelerde etkili filtreleme sistemleri bulunmaması halinde, tehlikeli süreçlerin yakınında geçirdikleri uzun saatler nedeniyle, plastik geri dönüşümü sırasında yayılan zehirli kimyasallara yüksek oranda maruz kalırlar. Zehirli kimyasallara mesleki sebeplerle maruz kalındığında, hastalıkların ortaya çıkması yıllar ya da on yıllar alsa bile, çalışanların sağlık hakkı ihlal edilmiş demektir.[84]

Toksiklere maruz kalmak, kadınlarda ve hamilelerde ciddi, ömür boyu sürecek sağlık sorunlarına yol açabilir. Kadınlar genellikle daha yüksek oranda vücut yağına sahiptir, bu da lipofilik, toksik kimyasalların dokularında depolanmasını daha olası hale getirir.[85] BPA gibi endokrin bozucu kimyasallara maruz kalan kadınlarda polikistik over sendromu ve tekrarlayan düşük riski artmaktadır.[86] Hava, su, gıda ve kozmetik ürünlerindeki çevresel toksinler kadın kısırlığı ile ilişkilendirilmiştir.[87] Kız çocuklarının ve kadınların doğurganlık öncesinde ve sırasında endokrin bozucu kimyasallara maruz kalması, çocukların engelli doğma olasılığının artmasına neden olabilir ki bu da farklı nesilleri etkileyen önemli bir sorundur.[88] Hamilelerin hava kirliliğine maruz kalması, plasenta dokusuna kirletici nanopartiküllerin taşınmasına neden olabilir.[89] Endokrin bozucu ftalatların plasenta bariyerini kan ve amniyotik sıvı yoluyla aşarak fetüsü, erken doğum, engelli doğum ve çocuklukta engellilik gelişmesi gibi ihtimallari artıran toksinlere maruz bıraktığı tespit edilmiştir.[90]

Çocuklar, yetişkinlerle aynı seviyelerde hava kirliliğine maruz kaldıklarında, hızlı gelişimleri nedeniyle daha akut sağlık sorunları geliştirme riski altındadır. Bebekler anne sütü, bebek maması ve solunum yoluyla plastiklerdeki zararlı kimyasallara maruz kalabilir.[91] Çocuklar toksinlere maruz kalmaya karşı özellikle savunmasızdır çünkü kimyasallar beyin gelişimine, hormonların işlevine ve çocukların sağlıklı yetişkinlere dönüşmesi için gerekli diğer süreçlere müdahale eder.[92] Çocukların gelişmekte olan akciğerleri vardır, solunum hızları yüksektir ve genellikle ağızlarından nefes alırlar, bunlar da hava kirliliğine yetişkinlere göre daha fazla maruz kalmalarına yol açabilir.[93] Yüksek düzeyde endüstriyel hava kirliliğine sahip bölgelerde büyüyen okul çocuklarının akciğer fonksiyonlarının azalması muhtemeldir.[94] Plastiklerdeki birçok toksinin doğası gereği, bu kimyasallara maruz kalmak ergenlik veya yetişkinliğe kadar ortaya çıkmayan zararlı etkilere yol açabilir.[95] Ayrıca küçük çocukların metabolik sistemleri henüz gelişmekte olduğundan, vücutlarının toksik kirleticileri atması daha uzun sürer, bu da çocukların endokrin bozucu maddelere maruz kalma süresini uzatabilir.[96]

Yaşlılar da plastik geri dönüşüm sürecinde yayılan toksik kimyasalların zararlı etkilerinden orantısız bir şekilde etkilenmektedir. İnsan vücudu yaşlandıkça organ işleyişinde ortaya çıkan değişiklikler plastik geri dönüşümü sırasında yayılan toksinler gibi çevresel kirleticilerin işlenmesinde biyolojik güçlüklere yol açabilir.[97] Metabolizmanın

yavaşlaması, yaşamın erken dönemlerinde maruz kalınan toksinlerle birleşerek, kirleticilerin yaşlı insanların vücutlarında genç yetişkinlere kıyasla daha uzun süre kalmasına neden olabilir, bu da yaşlıların maruz kaldıkları etkileri artırır. Buna ek olarak, apne ve diğer kronik solunum yolu hastalıklarının yaşlılarda daha yüksek oranlarda görülmesi de, hava kirleticilerinin yaşlı insanların solunum sistemleri üzerindeki etkilerini artırabilir.[98]

 

II. Bulgular

Türkiye'deki Plastik Geri Dönüşüm Uygulamaları

Türkiye’deki plastik geri dönüşüm sektörünün kalbi Adana’dır. Adana’nın Mersin limanına yakınlığı, arazi fiyatlarının nispeten ucuz olması, su kaynaklarının bulunması, büyük bir işgücü ve göçmen nüfus barındırması ve bir sanayi merkezi olarak uzun bir geçmişe sahip olması,  plastik geri dönüşüm endüstrisinin burada gelişmesine olanak sağlamıştır. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın (ÇŞB) verilerine göre, Adana’da 25 Nisan 2022 itibariyle, 167 plastik geri dönüşüm tesisi bulunuyor ki bu sayı ülkedeki 1.831 plastik geri dönüşüm tesisinin yüzde 9,1'ine tekabül ediyor.[99] Adana'da faaliyet gösteren ruhsatsız plastik geri dönüşüm tesislerinin sayısına ilişkin ise bir veri mevcut değildir. Adana'daki plastik geri dönüşüm tesislerinin birçoğu şehrin dışındaki resmi sanayi bölgesinde yer alırken, onlarca tesis de Seyhan ilçesindeki Şakirpaşa, Onur, Ova ve Uçak mahallelerinde bulunuyor.[100]

Akdeniz'deki Mersin limanı, Türkiye'ye ihraç edilen yabancı plastik atıkların yaklaşık yüzde 50'sinin varış noktası. Plastik atıklar Mersin'e ulaştıktan sonra kamyonlarla Adana'ya taşınıyor, oradan da tasnif depolarına veya geri dönüşüm tesislerine gönderiliyor. 2021 yılında Greenpeace'in ithal edilen plastik atıkların Adana’ya yasadışı olarak boşaltılması ve yakılmasıyla ilgili çığır açan raporu başta olmak üzere, yayınlanan bir dizi haber nedeniyle, yetkililer ithal plastiği işleyen ruhsatsız tesisler ile ithalat lisansı olmayan tesislere karşı harekete geçti. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Adana'da 133 plastik geri dönüşüm tesisini denetledi, 26 tesisin gerekli ruhsatı almadan faaliyet gösterdiğini tespit etti ve gerekli ruhsata sahip olmayan şirketlere toplam 7 milyon lira para cezası kesti.[101] Bir plastik geri dönüşüm tesisi sahibi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, uygun ithalat lisansı olmayan tesislerin Mayıs 2021'den itibaren Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'ndan 500.000 ila 1 milyon lira arasında para cezası aldığını söyledi.[102] Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ayrıca Adana'daki geri dönüşüm tesislerinin izinlerini incelemek ve tesislerin geri dönüştürülemeyen ithal plastik atıkları dökerek "çevreyi kasıtlı olarak kirletip kirletmediklerini" belirlemek amacıyla ek denetimler de gerçekleştirdi.[103]

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı verilerine göre İstanbul Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde 25 Nisan 2022 itibariyle 232 plastik geri dönüşüm tesisi bulunuyor ki bu sayı Türkiye'deki 1.831 plastik geri dönüşüm tesisinin yüzde 12,7'sine tekabül ediyor.[104] İstanbul'da başta Bayrampaşa, Sultangazi, Esenyurt, Başakşehir, Silivri ve Tuzla olmak üzere birçok ilçede plastik geri dönüşümü yapılıyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü sadece Bayrampaşa, Sultangazi ve Silivri ilçelerindeki geri dönüşüm tesislerini ziyaret etti. İstanbul'da plastik geri dönüşüm tesisi bulunan ilçelerin tamamını ziyaret etmeye çalışmadık, ancak ziyaret ettiğimiz mahallelerin, İstanbul’da çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin bulunduğu diğer mahalleleri temsil edebilecek nitelikte olduğunu düşünüyoruz.

Türkiyeli yetkililer plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçi sayısına dair verileri yayınlamıyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü, Türkiye'deki plastik geri dönüşüm tesislerinden kaynaklanan hava, toprak veya su kirliliğini ölçen herhangi bir bilimsel çalışmanın varlığından da haberdar değil.[105] İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Yurttaşlık Derneği, plastik geri dönüşüm tesislerinde ölçümlenen hava ve su kalitesi verilerini Çevre, Şehirclik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’ndan talep etti ancak bu veriler hakkında bilgi paylaşılmadı.

Plastik geri dönüşümü kazançlı bir sektör. Plastik geri dönüşüm tesislerinin sahipleri, çalışanları ve bu tesislerin yakınlarında yaşayanlar İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, sektörden elde edilen bariz ekonomik kazancın, daha fazla kişiyi geri dönüşüm tesisi açmaya yönelttiğini anlattılar.[106] Adana’da Ova mahallesi muhtarı kazanılan servetin açıkça sergilenmesinin, insanları bu sektöre yatırım yapmaya nasıl yönlendirdiğini şu sözlerle anlattı:

Kardeşimle 10 yıldır bir dükkan işletiyoruz bir ev alacak kadar parayı ancak bir araya getirdik. Bu tesis sahiplerinin gıcır gıcır arabaları, çok paraları var. Hepimiz bu zenginliği görüyoruz ve bu da insanları bu işe girmeye teşvik ediyor.[107]

Ücretlerini İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne bildiren 16 işçiden ikisi asgari ücret, 14'ü ise asgari ücretin altında bir ücret alıyordu.[108] Ücretleri hakkında bilgi veren çocuk işçilerin hepsi asgari ücretin altında kazanıyorlardı. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü hiçbir işçi asgari ücretten fazla kazandığını bildirmedi.

ABD ve birçok Avrupa ülkesindeki geri dönüşüm uygulamalarının aksine, İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ziyaret ettiği tesislerdeki geri dönüşüm süreci, plastik atıkların geri dönüşümü için teknolojik çözümlere değil, el emeğine dayanıyordu. Yeterli koruma sağlamadan el emeğine dayanmak, plastik geri dönüşümü sırasında açığa çıkan zehirli kimyasallara maruz kalan insan sayısını artırıyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ziyaret ettiği veya görüştüğü işçilerin tarif ettiği hiçbir tesiste modern makineler kullanılmıyordu, bunun nedeni muhtemelen modern makinelerin maliyetlerinin küçük ölçekli şirketlere yüksek gelmesiydi.

İnsan Hakları İzleme Örgütü Adana'nın dış mahallelerinde, parçalanmış plastiğin kurutulduğu, eritildiği ve küçük topaklar haline getirildiği bir ekstrüzyon tesisini ziyaret etti. Tesisin havalandırma sistemi veya pencereleri yoktu, bu nedenle tesis yoğun bir dumanla doluydu ve yerler siyah, yağlı bir tozla kaplıydı. Kurutma makinesinin yakınındaki bir köşede muhtemelen zehirli kimyasal katkı maddelerinin bulaşmış olduğu bir metre yüksekliğinde bir kül ve toz yığını vardı. Çalışan dört işçi de, tesis sahibi de toksik maddelere maruz kalınmasını önleyebilecek veya hava kirleticilerin solunmasını engelleyebilecek koruyucu ekipmanları kullanmıyordu.

Salim İstanbul Bayrampaşa'da plastiğin parçalanıp eritilerek küçük topaklar haline getirildiği bir plastik geri dönüşüm tesisinin sahibi. Salim ve eşi Meryem 30 yıldır plastik geri dönüşüm işiyle uğraşıyorlar ve İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ziyaret ettiği tesis de 10 yıldır onların. Salim, plastiği parçalanmadan önce tanımlamak ve tasnif etmek için bir parça plastiği ateşe tutarak, kokusuna, çıkan dumanın rengine ve erime özelliklerine göre reçine türünü belirliyor.[109] Salim bu yöntemi İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüşmesi sırasında gösterdi. Salim yanan plastikten çıkan dumanı soluyarak kendisini plastiklerdeki zehirli kimyasallara doğrudan doğruya maruz bırakıyor. Reçine türünü tespit etmek için kullanılan bu yöntem, plastiklerdeki toksinlere maruz kalmanın sağlık üzerindeki potansiyel etkilerinin yeterince anlaşılmadığını da ortaya koyuyor.

Büyüyen, kazançlı ve küçük ölçekli plastik geri dönüşüm sektörü, işçilerin yaygın bir şekilde istismar edilmesine ve tesislerin yakınında yaşayan insanların toksik maddelere maruz kalmasına alan açıyor.

Atık Su ve Su Kirliliği

Plastik geri dönüşümü, özellikle yıkama ve ekstrüzyon aşamalarında su yoğun bir süreçtir. Her bir ton plastiği temizlemek için yaklaşık iki ila üç metreküp su kullanıldığı gibi, plastik eritilip küçük topaklar haline getirildikten sonra soğutmak için de su kullanılır.[110] Plastik geri dönüşüm tesisleri de dahil olmak üzere sanayi tesislerinin, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'ndan izin almadan atık sularını kanalizasyona veya kanallara deşarj etmelerine izin verilmediği gibi, Türkiye’de yürürlükte olan mevzuat deşarj edilen atık suyun insan sağlığı için zararlı maddeler içermemesini de zorunlu kılmaktadır.[111] Plastik geri dönüşüm tesislerinin mansabındaki su kalitesinin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın Su ve Toprak Yönetimi Dairesi tarafından izlenip izlenmediği bilinmiyor zira bu bilgiler kamuoyu ile paylaşılmıyor.[112]

Adana'daki bir plastik geri dönüşüm tesisinde çalışan "Ahmet", İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne geri dönüşüm tesisinden çıkan atık suyun çevreyi nasıl doğrudan kirlettiğini şu şekilde anlattı:

Makinenin yanında bir kirli su kanalı var, suyun gittiği yer orası, makineden borularla kanala gidiyor. Herhangi bir filtreleme sistemi görmedim. Filtreleme tesislerin içinde değil.[113]

İnsan Hakları İzleme Örgütü Adana'da plastik geri dönüşüm tesislerinden atık su alan bir kanalı ziyaret etti. Kanal, Adana'dan Akdeniz'e doğru, Mersin'in hemen doğusundaki tarım arazileri boyunca uzanıyor. Kanalın kenarında, ambalaj üzerindeki etiketlerden  Avrupa ve Kanada menşeli olduğu anlaşılan plastik atıkların, tıbbi atıkların, inşaat atıklarının ve atıkların yakıldığı yerlerde, küllerin, yasadışı olarak boşaltılmış olduğu görülüyordu. Kanalın çeperleri betonla kaplanmamıştı ve yetkililerin atık sudaki kirleticilerin yakındaki tarım arazilerine sızmasını veya  tarım arazilerinin sulanmasında bu kanalın yanlışlıkla kullanılmasını engellemek için bir önlem aldıklarına işaret eden bir şey de görülmüyordu.

Adana ve İstanbul'da Geri Dönüşüm Sektöründe Çalışan Göçmenler ve Mülteciler Geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçilerin arasındaki göçmenlerin ve mültecilerin sayısı, orantısız bir ölçüde yüksek. Çünkü bu işkolu Türkçe bilmeyenlerin başvurabileceği, istihdamın kolay olduğu işler ve genellikle Türkiye’de çalışma izni olmayan ya da başka sektörlerde iş bulmak konusunda engellerle karşılaşan kişilere açık olan kayıt dışı ekonomide yer alıyor. Geri dönüşüm tesislerinde çalışanlar arasında Türkiyeli Kürtler de yüksek oranda temsil ediliyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Adana'da görüştüğü işçiler, bölge sakinleri ve tesis sahiplerine göre, Adana'da plastik geri dönüşüm işinde çalışanların büyük çoğunluğu Kürtlerden veya Suriyeli mültecilerden oluşuyor. Adana'da yaşayan Kürtler çoğunlukla, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin binlerce köyü boşaltma ya da yakma politikası izlediği 1990’lı yıllarda, Türkiye'nin güneydoğusundaki köy ve kasabalardan Adana’ya gelen zorunlu göç mağdurları veya bunların çocuklarıdır. Söz konusu politika silahlı Kürdistan İşçi Partisi (PKK) ile yaşanan çatışmalar sırasında uygulanmıştır.[114] Adana'daki pek çok Kürt ekonomik zorluklarla karşılaşmış ve atık sektörü de dahil olmak üzere, vasıfsız işçilik yapmak zorunda kalmıştır. Yaklaşık 3,6 milyon Suriyelinin yaşadığı Türkiye, dünyanın en fazla mülteciye ev sahipliği yapan ülkesi konumundadır.[115] Adana ilinde yaklaşık 254.000 Suriyeli mülteci kayıtlıdır.[116] Adana'daki Suriyeli mülteci nüfusu arttıkça, Suriyeliler plastik geri dönüşüm sektöründeki Kürt işgücünün bir kısmını yerinden etti. Adana'da atık toplayan bir Kürt olan Sadık, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, son zamanlarda Suriyeli nüfusun artmasının atık toplamayı daha rekabetçi hale getirdiğini ve atık toplayıcıların artmasının toplayacak malzeme bulmayı zorlaştırdığı için işini olumsuz etkilediğini anlattı.[117] İstanbul'da bir Belediye zabıtası memuru, geri dönüşüm tesislerinde çalışanların yaklaşık yüzde 80'inin göçmen ya da mülteci olduğunu tahmin ediyor.[118] İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün İstanbul'da görüştüğü 10 Afgan işçinin hepsi 45 yaşın altında erkeklerdi ve hiçbirinin kayıtlı göçmen statüsü yoktu. Geri dönüşüm tesisi çalışanları İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, İstanbul'daki geri dönüşüm tesislerinde Suriyelilerin yanı sıra Pakistan ve Irak başta olmak üzere, başka ülkelerden gelen göçmenlerin de yaygın olarak çalıştığını söylediler.

Sağlık Riskleri

Adana ve İstanbul'daki plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışanlar ve bu tesislerin yakınlarında yaşayanlar, plastik geri dönüşümünden kaynaklanan kirleticilere maruz kalmanın yol açtığı önemli kısa vadeli sağlık sorunlarından muzdaripler. Buna ek olarak, plastik geri dönüşümü sırasında açığa çıkan toksik maddelere maruz kalmak, işçilerin ve bölge sakinlerinin sağlığını uzun vadede tehdit ediyor. Çevredeki diğer tesislerden yayılan kirleticiler başta olmak üzere, başka faktörler ve kirlilik kaynakları da sağlık sorunlarına yol açabilirler. Bununla birlikte  İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün plastik geri dönüşüm tesisi çalışanları ve çevre sakinleri arasında belgelediği sağlık sorunlarının türleri ve sıklığı.hava kirliliğine ve toksik maddelere maruz kalınması ile sağlık sorunları arasında bir bağ kuran mevcut bilimsel araştırmalar, plastik geri dönüşümü ile sağlık üzerindeki olumsuz etkiler arasında güçlü bir ilişki olduğunu gösteriyor.

İşçiler

Plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçiler, plastik geri dönüşümü sırasında açığa çıkan zehirli kirleticilere doğrudan maruz kalıyorlar. İş sağlığı konusunda konuşan 20 işçiden 14'ü, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne yaptıkları iş nedeniyle, aralarında nefes darlığı, şiddetli baş ağrısı, göğüste sıkışma hissi ve astım gibi kronik solunum rahatsızlıklarının da bulunduğu sağlık sorunları geliştirdiklerini anlattı. Ayrıca bazı işçilerin ciltlerinde ve gözlerinde kızarıklıklar oluşmuş. İnsan Hakları İzleme Örgütü ile görüşmeyi kabul eden işçilerin çoğu geri dönüşüm tesislerinde eskiden çalışmış işçiler, zira  bu tesislerde halen çalışan işçilerin çoğu, işverenlerine karşı konuştukları takdirde misillemeye uğramaktan endişe ettiklerini ifade ettiler.

32 yaşındaki İbrahim, üç, dört yıl Adana'daki bir parçalama ve granül üretimi yapan geri dönüşüm tesisinde çalışmış, ancak sağlığı etkilendiği için 2019 yılında bu tesislerde çalışmayı bırakmış:

Hastalanınca işi bıraktım. Ciğerlerim zarar gördü... Doktorum orada çalışma dedi. Hiç ilaç almadım. Ciğerlerime bakmadılar, röntgen de çekmediler. Korkunç kuru bir öksürüğüm vardı.[119]

20 yaşındaki "Ahmet", Adana'da son beş yıldır plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışmakla atık toplayıcılığı yapmak arasında gidip geliyor. Şöyle diyor:

Tesislerde çalışırken sağlık sorunları yaşıyordum. [Eritilen plastiklerin küçük topaklara dönüştürüldüğü] yerde çalışırken nefes darlığı çekiyordum ve sırtım ağrıyordu. Eritmeden çıkan dumandan kaynaklanıyordu. Malzemeyi pişirdikleri büyük bir kazan var, sürekli su ekliyorlar ve bu da buhar olarak geri geliyor. Bunu soluduğumda ciğerlerim sıkışmış ve basınç altındaymış gibi hissediyordum... İki ay önce orada çalışmayı bıraktım ama hala nefes almakta sorun yaşıyorum.[120]

18 yaşındaki Nasrat, 2020 yılında Afganistan'ın Kabil kentinden Türkiye'ye gelmiş ve İstanbul'daki bir ekstrüzyon tesisinde çalışmaya başlamış; burada plastik poşetleri eriterek küçük topaklar haline getiren bir makineyi elle beslemiş. Yasal statüsü olmadığı için Türkiye`de sağlık sistemine erişimi yok. Nasrat, tesiste çalışmaya başladıktan sadece üç buçuk ay sonra kronik bir öksürük geliştirdiğini anlattı:

Çok pis kokulu ve tozluydu. Burnunuz acırdı. Çirkin bir kokuydu. Öksürürdüm, kemiklerim ağrırdı. Kendi paramla ilaç alırdım... Tesiste çalışmayı bıraktım çünkü çok ağır bir kokusu vardı ve iyi de para kazanamıyordum.[121]

İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü bir doktor, İstanbul Bayrampaşa'daki muayenehanesinden plastik geri dönüşüm tesislerinden çıkan dumanların kokusunu alabildiğini söyledi. Doktor, yakınlardaki plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçilerin sık sık solunum yolu rahatsızlıkları nedeniyle tedavi gördüklerini, iyileşmelerinin uzun sürdüğünü ve kanlarında beklenenden daha yüksek seviyelerde ağır metal bulunduğunu anlattı.[122]

İnsan Hakları İzleme Örgütü ayrıca eskiden Adana ve İstanbul'daki plastik geri dönüşüm tesislerinde de çalışmış yedi erkek atık toplayıcısıyla da görüştü. Gelirleri, toplanan malzemelerin ağırlığına bağlı olduğundan, atık toplayıcılarının sabit, güvenilir bir gelirleri yok ve geçimleri ne kadar çalıştıklarına bağlı. Geri dönüşüm tesislerinde çalışmak güvenilir bir gelir getirmesine rağmen, birçok kişi geri dönüşüm işinin sağlıkları üzerindeki etkisi ve kötü çalışma koşulları nedeniyle sabit gelir getiren bu işlerden çıkmaya karar verdiklerini anlattı.

25 yaşındaki Aydın, atık sektöründe çalışmaya 12 yaşında atık toplayıcısı olarak başlamış. Yirmili yaşlarının başında Adana'daki bir parçalama tesisinde bir - iki yıl  çalışmış. Aydın, parçalama tesislerindeki işinden sağlık sorunları nedeniyle ayrılarak yeniden atık toplamaya başlamasını şöyle anlattı:

Hoşunuza gitse de gitmese de o dumanı içinize çekiyorsunuz... Duman boğazınızı kurutuyor ve yakıyor. Bir tür maske taktım ama faydası olmadı. Gözleri de yakıyor... Tesise gitmediğim günler oldu. Enerjim yoktu. 87 kilodan 80 kiloya düştüm. İştahımı kaybettim, kilo verdim ve öksürmeye başladım.[123]

Türkiye'deki yasal düzenlemeler bu tür zehirli maddelerin geri dönüşümünden kaynaklanan zararları en aza indirmek için yeterince güçlü olsa da, kişisel koruma ekipmanlarının yetersizliği, kayıt dışı çalışma nedeniyle işçiler için sağlık hizmetlerinin bulunmaması ve çalışma koşullarının kötü olması, işçilerin karşı karşıya kaldığı riskleri iyice büyütüyor.

Pek çok küçük ölçekli plastik geri dönüşüm tesisinde çalışma koşulları ilkel ve işçilerin emeklerinin sömürülmesine elverişli. Örneğin, İnsan Hakları İzleme Örgütü Adana yakınlarında, parçalanmış plastiğin kurutulduğu, eritildiği ve küçük topaklar haline getirildiği bir ekstrüzyon tesisini ziyaret etti. Tesisin havalandırma sistemi veya pencereleri yoktu, bu nedenle tesis yoğun bir dumanla doluydu ve yerler siyah, yağlı bir tozla kaplıydı. Tesisin bir köşesinde muhtemelen zehirli kimyasal katkı maddelerinin bulaşmış olduğu bir metre yüksekliğinde bir kül ve toz yığını vardı.

İnsan Hakları İzleme Örgütü ile konuşan işçilerin çoğu için çalışma koşulları ciddi bir endişe kaynağıydı.

"Elin," Adana'daki bir plastik parçalama tesisinde kız kardeşleriyle birlikte atıkları tasnif eden Suriyeli, 17 yaşında bir çocuk işçi.[124] İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne işvereninin kendisine sık sık bağırdığını, mola vermesine izin vermediğini ve tuvaleti kullanmasını yasakladığını anlattı. Elin İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne iş yerindeki imkanların regl pedlerini değiştirmek için yeterli olmadığını, bu nedenle regl olduğunda ihtiyaç duyduğu hijyeni sağlamak için tesise beş dakikalık yürüme mesafesindeki evine gitmek zorunda kaldığını söyledi:

Tuvalete gitmek istiyorum ama bazen izin vermiyorlar. Regl olduğumuzda pedimizi değiştirmek için 5 dakikalığına eve gelmemiz [gerekiyor].[125]

 

Koruyucu Ekipman Yetersizliği

Yüz maskeleri, eldivenler, üniformalar ve gözlükler gibi kişisel koruyucu ekipmanlar (KKE), plastik geri dönüşüm tesislerinde mesleki nedenlerle toksik kimyasallara maruz kalınmasını sınırlamak için kilit öneme sahiptir. Türkiye'de yürürlükte olan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve ilgili diğer mevzuat işverenleri, işyerlerindeki potansiyel zararların risk değerlendirmesine dayalı olarak işçilerin kullanması gereken koruyucu ekipmanları belirlemek ve bunları temin etmekle yükümlü kılar.[126]

Ne var ki, 16 çalışan işveren tarafından temin edilen KKE'ye erişimlerinin yetersiz olduğunu bildirirken, sadece dört çalışan işverenleri tarafından hem maske hem de eldiven temin edildiğini belirtti. Bazı vakalarda işverenler sadece eldiven, bazı başka vakalarda ise sadece maske temin etmişler. Temin edilen KKE’ler işçileri toksik maddelere maruz kalmaktan tam olarak korumak için genellikle yeterli değil. İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle konuşan işçilerin hiçbiri çalışırken üniforma giymiyormuş. Dolayısıyla, işçilerin çalışırken giydikleri kıyafetlerle evlerine girmeleri halinde, bu kıyafetlere bulaşmış toksik tozlar yüzünden, aile fertleri de plastik geri dönüşümü sırasında yayılan toksinlere maruz kalabilirler.

20 yaşındaki "Çiçek" ve ailesi 2016 yılında Suriye'den Adana'ya gelmiş mülteciler. Adana'ya geldikten kısa bir süre sonra Çiçek, kız kardeşleri "Elin" ve "Zeynep" ile birlikte  parçalama işleminin yapıldığı bir plastik geri dönüşüm tesisinde çalışmaya başlamış. Üç kız kardeş son altı yıldır plastik atıkları renklerine göre elle tasnif ediyorlar. Kendilerine maske verilmediği gibi, işveren tarafından sağlanan eldivenler de, karşılaştıkları malzemeler genellikle kirli olduğu için, yeterli koruma sağlamıyor:

[İşverenimiz] bize ayda 12 eldiven veriyor ama bu yeterli değil çünkü atıklar çok kirli. Bu yüzden bazen iki tane birden giyiyoruz. 12 eldiven bir ya da iki hafta yetiyor. Sonra kendi paramızla eldiven alıyoruz.[127]

Çiçek'le görüştüğümüzde yanakları tahriş olmuş ve kızarmıştı, kollarında da görüşme sırasında da kaşıdığı kızarıklıklar vardı. Çiçek İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne cildinin yandığını hissettiğini söyledi.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne gönderdiği bir mektupta, uygun kişisel koruyucu ekipmanı temin etmeyen işverenlere, gerekli koruyucu ekipmanı almayan çalışan sayısına bağlı olarak idari para cezası uygulandığını belirtti. Herhangi bir plastik geri dönüşüm şirketine ceza kesilip kesilmediğini ise bilmiyoruz.

Sağlık Hizmetlerinin Yetersizliği

İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüşen işçilerin çoğu meslek hastalıkları için sağlık hizmetlerine erişimlerinin sınırlı olduğunu veya hiç olmadığını belirtti; oysa bunu sağlamak işverenler için yasal bir zorunluluk.[128]

17 yaşındaki çocuk işçi "Zeynep" plastik atıkları tasnif ederken, bir cam parçası kolunu kesmiş ve hastanede dikiş atılması gerekmiş. İşveren Zeynep'i sosyal sigortalı yapmakla yükümlü olmasına rağmen, bu yükümlülüğünü yerine getirmediği için, Zeynep tedavi masraflarını kendi cebinden ödemek zorunda kalmış, zira Türkiye'de kamu sağlığı hizmetlerine erişim, sosyal güvenlik sistemi üzerinden sağlanıyor.[129]

İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 10 Afgan geri dönüşüm tesisi çalışanından hiçbiri Türkiye'de kayıtlı göçmenlik statüsüne sahip olmadığı gibi, sosyal güvenlik sistemine de kayıtlı olmadıkları için, Türkiye'deki sağlık sistemine erişim konusunda güçlükler yaşıyorlardı. Özellikle de sınır dışı edilme korkusu, onları meslek hastalıkları ve yaralanmalar için doktora gitmekten caydırıyor. Örneğin, 19 yaşındaki Saber, Mayıs 2021'de Afganistan'dan İstanbul'a gelmiş ve hemen ekstrüzyon işleminin yapıldığı bir plastik geri dönüşüm tesisinde çalışmaya başlamış. İşvereni tarafından sağlanan tek odalı bir dairede, tesiste birlikte çalıştığı 15 Afgan erkekle birlikte yaşıyor. Saber Türkiye'de kayıt dışı göçmen., Bu nedenle devletin sağlık kurumlarına gidemiyor ve sık sık yaşadığı göğüs ağrısı ve grip benzeri rahatsızlıklar için özel bir doktora ödeyecek veya Türkiye’deki eczanelerden ilaç satın alacak parası da yok.[130]

Bu raporun kapsamı dışında kalmakla birlikte, birçok işçi işyerinde ciddi yaralanmalar veya kazalar meydana geldiğinde aldıkları sağlık hizmetinin de yetersiz olduğunu bildiriyor. Görüşülen kişiler, yaptıları işin ağır plastik balyalarının forkliftlerle kaldırılmasını, keskin bıçaklı makinelerde plastiğin parçalanmasını ve plastiğin yüksek sıcaklıklarda eritilmesini içerdiğini, dolayısıyla işin bu riskli doğası nedeniyle sık sık iş kazaları yaşandığını anlattı. Dokuz işçi işyerinde ciddi yaralanmalara, hatta iş arkadaşlarının parmaklarını veya kollarını makinelere kaptırarak kaybetmelerine tanık olduklarını söyledi. Şu anda İstanbul'daki bir tesiste atık ayrıştıran Afganistanlı "Abdul" İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları anlattı:

Bir yıl önce, elini makineye kaptıran bir adam gördüm. Parmakları kırılmıştı ama belgeleri olmadığı için hastaneye gidip elini tedavi ettiremedi. Bu yüzden parmakları düzgün iyileşmedi ve artık çalışamaz hale geldi, bu yüzden Afganistan'a geri dönmek zorunda kaldı.[131]

Yakın Çevrede Yaşayanlar

Siyah bir duman olarak geliyor. Evin içine kadar giriyor. Sanki bizi zehirliyorlar.

— Adana’da yaşayan Gönül, Aralık 2021[132]/span>

Adana ve İstanbul'daki plastik geri dönüşüm tesisleri, Türkiye’de yürürlükte olan mevzuata aykırı olarak evlere, okullara ve tıbbi tesislere tehlikeli derecede yakındır, bu da insanlar için toksinlere ve kirleticilere maruz kalmaktan kaynaklanan ciddi sağlık riskleri doğurmaktadır.

Çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin bulunduğu düşük gelirli, yoğun nüfuslu mahallelerde yaşayan on kişi astım, nefes almada güçlük, kızarıklık, göz tahrişi ve kanser dahil olmak üzere bir dizi sağlık sorunu bildirirken, sadece üç kişi herhangi bir sağlık sorunu yaşamadığını söyledi. Münferit vakaları doğrudan geri dönüşüm tesisiyle ilişkilendirmek zor, zira bu sorunların ortaya çıkışında birçok faktör rol oynamış olabilir. Çevrede, plastik geri dönüşüm tesislerine ek olarak yerel halkın sağlığını olumsuz etkileyebilecek başka sanayi işletmeleri de bulunuyor ve bunların da çevre üzerinde kirletici bir etkisi olması muhtemel. Adana’daki hava kalitesi, çeşitli endüstriyel emisyon kaynakları nedeniyle, oldukça düşük. Adana şehir merkezinde yapılan PM10 ölçümleri 2019 yılında, ulusal PM10 günlük sınırını 236 gün aşmıştır.[133] Bununla birlikte, hava kirliliği ve toksik maddelere maruz kalınması ile sağlık sorunları arasında ilişki kuran mevcut bilimsel çalışmalar, plastik geri dönüşümünden kaynaklanan kirlilik ile bölge sakinlerinin tarif ettiği türden sağlık sorunları arasında güçlü bir ilişki bulunduğunu göstermektedir.

35 yaşındaki Sedat ve ailesi, Adana'nın Seyhan ilçesinde, havaalanının hemen kuzeyinde yer alan Ova mahallesinde yaşıyor; evlerinin çevresinde çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisi bulunuyor, en yakın tesis ise en fazla 20 metre uzaklıkta. Sedat'ın ailesinden dört kişi kanserden ölmüş ve Sedat, otuz yıl boyunca geri dönüşüm tesislerinin yakınında yaşamış olmanın bu ölümcül hastalıkların ortaya çıkışında pay sahibi olduğuna inanıyor.[134]

Bir yerde çok uzun süre kalırsanız hasta olursunuz. 27 yaşındaki kız kardeşim kolon kanserinden öldü, bu 10 yıl önceydi. Erkek kardeşim dört yıl önce 34 yaşında akciğer kanserinden öldü. Bunda geri dönüşüm tesislerinin etkisi olduğuna inanıyorum... Akrabam bir [ekstrüzyon tesisi] işletiyordu ve akciğer kanserinden öldü. 55 yaşındaydı.[135]

42 yaşındaki Gönül 26 yıldır Ova'da yaşıyor. Tesislerden uzağa taşınmak istiyor, ancak ekonomik kaynaklarının yetersizliği ailesinin taşınmasını engelliyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü ile yaptığı görüşme sırasında sürekli öksürüyordu. Şöyle dedi:

12 yıl boyunca sağlık sorunları yaşadım, astım ve bronşit oldum. Şimdi de hipertansiyonum var. Durmadan öksürüyorum. Herhalde plastik yüzünden. Sık sık hastaneye gidiyorum ama bana serum ve astım spreyi verip yolluyorlar.

Çocuklarım 21 ve 23 yaşında ve ikisi de astım hastası. Küçükken onları hastaneye götürürdüm. Oğlumun ellerinde kızarıklıklar var. Çocuklarım için endişeleniyorum.[136]

Plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınlarında yaşayan insanların İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne bildirdiği sağlık sorunları, sağlık uzmanlarının plastik geri dönüşümünden kaynaklanan kirliliğin yüksek olduğu bir bölgede görmeyi bekledikleri sağlık sorunlarıyla paralellik gösteriyor. Geri dönüşüm tesislerinin yoğun olduğu İstanbul'un Bayrampaşa ilçesindeki bir doktor, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, aralarında geri dönüşüm tesisi çalışanlarının ve tesislerin yakınında yaşayan insanların da bulunduğu hastalarının kanında çok yüksek seviyelerde ağır metaller gördüğünü söyledi.[137] İnsan Hakları İzleme Örgütü Mayıs 2022'de Sağlık Bakanlığı'ndan hava kirliliği ve toksik maddelere maruz kalınmasına bağlı hastalıklar hakkında topluluk düzeyindeki sağlık verilerini istedi, ancak bu satırların yazıldığı tarihte Bakanlık bilgi edinme başvurumuza henüz yanıt vermemişti. Adana'daki bir doktor İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Sağlık Bakanlığı'ndan topluluk düzeyindeki sağlık verilerine ulaşmakta güçlük çektiğini söyledi.

Geri Dönüşüm Tesislerinin Uygun Olmayan Konumları

Tabii ki geri dönüşüm sadece gettolarda olacak. Bu iş zengin mahallelerinde yapılmaz

— Geri dönüşüm tesisi sahibi Faruk, Mart 2022,[138]

Yeni değiştirilen İşyeri Açma ve Çalıştırma Ruhsatları Hakkında Yönetmelik^[139] uyarınca, Türkiye’de plastik geri dönüşüm tesisleri de dahil olmak üzere atık işleme tesislerinin yakınında ikamet eden kişilerin sağlığına ve yaşam kalitesine zarar vermemesini sağlamak için tesisler konut, okul ve hastaneleri içeren yerleşim yerlerinden uygun bir mesafede bulunmalıdır. Bu yönetmelik düzenlemesi, bu tesislerin kurulacağı bölgelerde bulunan il sağlık müdürlüklerinin bir risk değerlendirmesi yaparak, bu tesislere ruhsat ve izin vermeden önce, tesis ile yerleşim bölgeleri arasında uygun mesafenin belirlenmesi ve sağlık koruma bandı hakkında tespit yapılması öngörülmektedir.^[140]  Bahsi geçen risk değerlendirmesi hakkındaki düzenlemelere göre bu mesafe, yapılacak değerlendirmeler kapsamında 40 metre ile 325 metre arasında tespit edilebilir.

Plastik atık depolayan tesislerin de yasal olarak konutlardan en az 250 metre uzakta olması gerekir.[141]

64 yaşındaki Hanife, eşi, çocukları ve torunlarıyla birlikte 12 yıl önce İstanbul yakınlarındaki Çorlu'ya taşınmış ve burada kendilerine miras kalan tarım arazisi üzerine bir ev inşa etmişler. Beş yıl önce evlerinin yakınlarında plastik geri dönüşüm tesisleri açılmaya başlamış; bunların en yakını Hanife'nin ön kapısına sadece 35 metre uzaklıkta.^[142] "Belediye ne bizim ne de onların inşaat yapmasına izin vermemeliydi. Ya biz ya onlar, ikisi birden değil."^[143] Hanife bazı tesislerin ruhsatsız olduğuna inanıyordu ve iki aydır geçici olarak kapatılmış oldukları söyledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ziyareti sırasında tesisler yeniden faaliyete geçmişti. Hanife yanık plastik kokusunu evinin içinden aldığını ve makinelerin çalıştığını duyabildiğini söyledi. Hanife İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 12 yaşındaki torununun kendisine sık sık "Bu evi neden cehennemin dibine yaptın?" diye sorduğunu anlattı.[144]

İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün yaptığı mekansal analize göre, Adana ve İstanbul'daki plastik geri dönüşüm tesisleri, insanların yerleşim alanı olan konutlara, okullara ve diğer yerleşim alanlarına çok yakın olmasına ragmen izin, lisans ve ruhsat alabiliyorlar. Plastik geri dönüşüm tesislerinin konutlara çok yakın konumlandırılması, çevre sakinlerinin sağlığına yönelik riskleri artırıyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü Adana'nın Şakirpaşa, Onur ve Ova mahallelerindeki 32 plastik geri dönüşüm tesisini haritalandırdı. Tesislerin konum verilerine Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'nın internet sitesinden erişildi veya bu tesisler saha araştırması sırasında, açık kaynaklı çevrimiçi platformlardan ve uydu görüntülerinden tespit edildi.[145] Mekansal analizi  Atıkların Düzenli Depolanması Hakkında Yönetmelik kapsamında tanımlanan 250 metre mesafe alan ile sınırlandırdık.[146] Buna göre, Şakirpaşa, Onur ve Ova'daki plastik geri dönüşüm tesislerinin yaklaşık yüzde 40'ı okullara 250 metre mesafede, iki tesis ise parklara 250 metre mesafede yer alıyor.[147] Plastik geri dönüşüm tesislerinin bitişiğinde yoğun yerleşim alanları yer alıyor ve 250 metrelik mesafe içinde düzinelerce ev bulunuyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü bu bölgede plastik geri dönüşüm tesislerine 250 metre mesafede yaşayan çok sayıda kişiyle görüştü. İnsan Hakları İzleme Örgütü dört plastik geri dönüşüm tesisinin sadece 25 metre uzağında, caddenin tam karşısında bulunan bir liseyi ve bir anaokulunu ziyaret etti.[148] Geri dönüşüm tesislerinden birinde çalışan makineler bir okulun müdür odasından duyulabiliyordu. Adana’da yaşayan çok sayıda kişi, plastik geri dönüşüm tesislerinin okullara yakınlığından duydukları endişeyi dile getirdi.

İnsan Hakları İzleme Örgütü, İstanbul Bayrampaşa'da, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı verilerini kullanarak 25 lisanslı plastik geri dönüşüm tesisinin haritasını çıkardı. Bu tesisler üç mahallede yoğunlaşıyor: Terazidere, Vatan ve Muratpaşa. Coğrafi analizimize göre Bayrampaşa'daki tesisler resmi olmayan sanayi bölgelerinde yoğunlaşıyor. Haritalanan tesislerin yüzde 60'ı, parklara yasal sınır olan 250 metreden daha yakın ve bu durum söz konusu parklarda oynayan çocukların maruz kaldığı riskleri artırıyor.

Bayrampaşa'daki düzinelerce konut, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığından ruhsatlı plastik geri dönüşüm tesislerine 250 metreden daha az mesafede bulunuyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün mekânsal analizine göre, Vatan mahallesindeki yerleşim alanlarının yüzde yetmişi tesislere yasal olarak izin verilenden daha yakın. Bayrampaşa'nın Vatan mahallesindeki bir ilkokula 250 metre mesafede en az dört tesis bulunuyor. Bayrampaşa'nın Terazidere mahallesinde iki okul ve Bayrampaşa Kolan Özel Hastanesi plastik geri dönüşüm tesislerine 250 metre mesafede yer alıyor. 

Bayrampaşa'da işçilerin çoğu işveren tarafından sağlanan genellikle bir veya iki yatak odalı dairelerde, 15 ila 30 kişi birlikte yaşadıklarını bildirdiler. Bu konutlar genellikle plastik geri dönüşüm tesisinin hemen üzerindeki bir apartman dairesinde ya da tesisin bitişiğinde yer alıyor. Bu tür vakalarda işçiler hem iş yerinde hem de evlerinde toksik kirliliğe maruz kalmış oluyorlar.

Yaşam Kalitesi

Görüşülen 21 çevre sakininden 17'si plastik geri dönüşüm tesislerine yakın yaşamanın yaşam kalitelerini olumsuz etkilediğini bildirdi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne plastik geri dönüşümünden kaynaklanan yoğun koku ve kirliliğin uyumalarını, pencerelerini açmalarını ve dışarıda vakit geçirmelerini engellediğini anlattılar. Altı kişi tesislerden uzaklaşmak istediklerini ancak taşınmak için maddi imkanlarının olmadığını söyledi.

55 yaşındaki Cihan, çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin ve geri dönüştürülemeyen atıkların yasadışı olarak döküldüğü ve yakıldığı boş bir arazinin yakınında yaşıyor.[149] Şöyle dedi:

[Geri dönüşüm] fabrikaları geceleri de çalışıyor ve çok gürültülüler. Beni uyutmuyorlar. Kavga eden işçilerin, makinelerin, jeneratörlerin sesini duyuyorum. "Tak tak tak" geliyor. Gürültü hiç bitmiyor. Ruh sağlığım bozuldu. Çok sinirliyim. Psikoloğa gitmek zorunda kaldım.[150]

Osman'ın berber dükkanı, bir kısmı günde 24 saat çalışan çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin bulunduğu bir yerin hemen yanında. Osman İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne tesislerin uyku düzenini etkilediğini, özellikle de son dört beş yılda daha fazla tesis açıldığını söyledi. "Bazen koku yüzünden gecenin bir yarısı uyanıyorum."[151]

Adana, yaz aylarında aşırı yüksek sıcaklığı ve nem oranıyla bilinen, Ağustos ayı ortalama sıcaklığı 34 ͦC olan bir kent.[152] Çevrede yaşayan bir çok kişi, geri dönüşüm tesislerinden gelen kokular nedeniyle yaz boyunca pencerelerini açamadıklarını söyledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün saha araştırmasına göre, Adana'da geri dönüşüm tesislerinin yakınında yaşayanların çoğu düşük gelirli ve klimaya erişimi olmayan kişiler, dolayısıyla geceleri evlerini serinletememek sıcaktan kaynaklanan hastalık risklerini de artırabilir.

Tesis Yangınları Plastik geri dönüşüm tesislerinde çıkan yangınlar, civarda yaşayanların sağlığı ve yaşamı için önemli bir tehdit oluşturuyor. Mikroplastik Araştırma Grubu araştırmacıları, son iki yılda Türkiye'deki plastik geri dönüşüm tesislerinde 100'den fazla yangın çıktığını belgeledi.[153] Geri dönüşüm tesislerinin neden bu kadar çok yangın riski altında olduğu açık olmamakla birlikte, bazı uzmanlar, aktivistler ve çevre sakinleri İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne yangınların, geri dönüştürülemeyen plastik ambalajlar da dahil olmak üzere geri dönüştürülemeyen malzemelerden kurtulmak için kasıtlı olarak çıkarıldığına inandıklarını söylediler.[154] İnsan Hakları İzleme Örgütü bu iddiayı doğrulayamadı. Plastik geri dönüşüm tesislerinde çıkan yangınların yaygınlığı, hava kirliliği nedeniyle önceden solunum yolu hastalığı olanlar için sağlık risklerinin yanı sıra, özellikle çevrede yaşayanlar açısından yangının kendisinden kaynaklanan tehditleri de artırmaktadır.[155]

Çocuk İşçiliği ve Plastik Geri Dönüşümü

İnsan Hakları İzleme Örgütü, Türkiye’de çocukların tehlikeli koşullarda çalıştırılmasını yasaklayan koruyucu yasal düzenlemeler bulunmasına rağmen, Türkiye'deki plastik geri dönüşüm tesislerinde çocukların çalıştığını tespit etti. Türkiye'de çocuk işçiliği sadece plastik geri dönüşüm sektörüne özgü olmasa da, İnsan Hakları İzleme Örgütü plastik geri dönüşüm tesislerinde dokuz çocuk işçiliği vakası belgeledi.[156] Plastik geri dönüşüm tesisleri de dahil olmak üzere çocukların tehlikeli işlerde çalıştırılması, onların sağlığına ve güvenliğine zarar verir ve hem Türkiye’nin iç hukukunda, hem de uluslararası hukukta yasaklanmıştır.

İnsan Hakları İzleme Örgütü plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan üç kız ve iki erkek çocukla görüştü. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü bir kadın ve üç erkek ise, plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışmaya 13 yaşından itibaren, çocuk yaşta başlamışlar.

Çocuk işçiliği çocukların eğitimini de engeller. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü çocuk işçilerden hiçbiri, çocukların ilkokula ve dört yıllık ortaokula gönderilmesini zorunlu kılan yasal düzenlemelere rağmen, okula gitmemişti.[157] Eğitim olanağının kaybedilmesi hem bireysel olarak çocuklar hem de bir bütün olarak toplum için önemli sonuçlar doğurur zira çocuklar eğitim sayesinde, kuşaktan kuşağa aktarılan yoksulluk döngüsünü kırabilir ve topluma tam ve aktif olarak katılma fırsatı bulabilirler.[158]

Şu anda 16 yaşında olan "Yusuf", Adana'daki bir plastik parçalama tesisinde çalışmaya başladığında henüz 9 yaşındaymış. Tesiste, plastikleri taşıma bandına yüklemek, malzemeleri parçalama makinesine beslemek ve plastik atık teslimatı yapan kamyonları  boşaltmak onun sorumluluğundaymış. Bu tesiste dört yıl çalışmış ancak sonra Yusuf'un babası çalışma koşullarının ağırlığı yüzünden orada daha fazla çalışmasını istememiş. Yusuf şöyle dedi:

Uzun saatler ve çok yoğun çalışırdık. Tam beş dakika oturalım derdik,  bir kamyon gelirdi, hadi onu boşaltırdık. Sabah 8'de çalışmaya başlardık, akşam 8'e kadar devam ederdik. Bazen gece 3'e kadar çalıştığımız olurdu.[159]

Göçmen ve mülteci çocukların çalışmaya zorlanma riski, küresel olarak daha yüksek.[160] İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü dokuz çocuk işçiden altısı göçmen veya mülteciydi. Plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan ve atık toplayıcılığı yapan bazı çocuklar İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne ailelerine destek olmak için ebeveynleri tarafından çalışmaya zorlandıklarını anlattılar. Bir plastik geri dönüşüm tesisinde çalışmaya 15 yaşında  başlamış olan "Çiçek" İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları anlattı "[Kız kardeşlerimi ve beni] orada çalışmaya babam zorluyor.  O bizi zorlamasa, ben orada çalışmazdım."[161]

15 yaşındaki "Mohammed", ailesiyle birlikte Suriye'den Adana'ya Aralık 2021'de gelmiş ve İnsan Hakları İzleme Örgütü kendisiyle görüştüğü sırada bir aydır atık toplayıcılığı yapıyordu. Babası ondan bir iş bulmasını istemiş, o da sokaklarda atık toplamaya başlamış. Muhammed atık toplamaktan hoşlanmıyor. Nitekim İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çöp kokusundan kusacakmış gibi olduğunu anlattı, ama Türkçe bilmediği için başka bir iş de bulamıyormuş.[162]

Çocuklar işyerinde yetişkinlere kıyasla daha fazla emek sömürüsü riskiyle karşılaşabiliyorlar.[163] Şimdi 16 yaşında olan "Karim" Afganistan'dan 14 yaşında ayrılmış. İstanbul'a geldikten sonra bir plastik parçalama tesisinde çalışmaya başladığında tesisteki en genç işçi oymuş. Karim, tesiste bir buçuk ay çalıştıktan sonra işten ayrılmış, zira işveren ücretlerini ödememiş.[164]

Türkiye, Çocuk Hakları Sözleşmesi ile Uluslararası Çalışma Örgütü'nün En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması Sözleşmesi'ni onaylamıştır ki bu sonuncusu devletleri çocukları onlara zarar verebilecek işlerde çalıştırılmaktan korumakla yükümlü kılar.[165] Türkiye'nin Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği, 16-18 yaş arası çocukların çalıştırılamayacağı iş türlerini sıralar; bunların arasında plastik imalatı, makine tamiri ve temizliği ve atık bertarafını içeren diğer işler de vardır.[166] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne gönderdiği bir yazıda, çocukların "meslek hastalıklarına yol açan tehlikeli maddelerle çalışmayı gerektiren işlerde" çalıştırılamayacağını belirtti.[167]

Türkiye’ye Avrupa’dan Yapılan Atık İthalatı

İthalat yapıldığını görüyorum. Büyük balyalarla, 4-5 büyük kamyonla karışık plastik geldiği belli; yurtdışından geldiğini anlayabiliyorsunuz. Yurtdışından ucuza alıyorlar, sonra tasnif ediyorlar, sonra fiyatı arttırabiliyorlar. Evsel atıklardan çok daha karlı.^[168]

— "Adnan" Adana sakini, Mart 2022

Çin hükümetinin 2018 yılında Ulusal Kılıç Politikasını uygulamaya koymasından bu yana Türkiye, AB üyesi ülkeler ve İngiltere’den yapılan ithalatlar da dahil olmak üzere Avrupa'dan en çok plastik atık ithal eden ülke haline geldi. Türkiye 2016 yılında Avrupa Birliği ülkelerinden 33.804 ton plastik atık ithal etmiş.[169] 2020 yılına gelindiğinde bu rakam yüzde 1.200'den fazla artarak 447.432 tona ulaşmış.[170] İngiltere Ocak 2020'de AB'den ayrılmasından bu yana, AB üyesi ülkelere ve Türkiye'ye büyük miktarlarda plastik atık ihraç ediyor. İngiltere’nin plastik atıklarının yarısından fazlası 2021 yılında AB ülkelerine ihraç edilirken, İngiltere 122.898.385 kilogram plastik atığı, başka bir deyişle plastik atık ihracatının yüzde 27'sini Türkiye'ye gönderdi.[171]

İngiltere plastik atıkları geri dönüştürme bahanesiyle ihraç etse de, çevre alanında faaliyet gösteren küresel bir  sivil toplum kuruluşu olan Greenpeace, ihraç edilen atıkların çoğunun geri dönüştürülemeyecek kadar düşük kalitede olduklarını, ya da bunlara başka atıklar bulaşmış olduğunu, dolayısıyla İngiltere’den ithal edilen atıkların Türkiye’deki aktörler

tarafından yasadışı olarak döküldüklerini, yakıldıklarını ya da düzenli bir biçimde depolandıklarını belgelemiştir.[172]

Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne coğrafi yakınlığı ve bir OECD üyesi olması, Türkiye'yi AB’den yapılan plastik atık ihracatı için kilit bir hedef haline getirmektedir çünkü Tehlikeli Atıkların Sınır Ötesi Taşınımının ve Bertarafının Kontrolüne İlişkin Basel Sözleşmesi ile yeni AB Atık Sevkiyat Yönetmeliği tasarısı, plastik atık ithal eden OECD üyesi olmayan ülkeler için koruma sağlamaktadır. Plastik atıkların AB üyesi ülkeler tarafından Türkiye'ye gönderilmesini zorunlu kılan herhangi bir AB politikası yok. AB ile Türkiye’nin 1963 Ortaklık Anlaşması ve 1995 Gümrük Birliği anlaşmasından bu yana güçlü ticari ilişkileri bulunuyor.[173] Türkiye AB'nin altıncı büyük ticaret ortağı, AB ise Türkiye'nin en büyük ithalat ve ihracat ortağı.[174] Küresel plastik atık ticaretinde, atık komisyoncuları ve satıcıları, atık taşıyıcıları, nakliye acenteleri ve liman yetkilileri dahil olmak üzere birçok aktör yer alır. Yasal plastik atık ticaretinin 2020 yılında küresel olarak 2 milyar dolarlık bir hacime sahip olduğu değerlendirilmiştir.[175] Küresel plastik atık ticareti aynı zamanda organize suç örgütleri ve atık kaçakçılığı ile de ilişkilidir.[176]

Greenpeace'in Mayıs 2021'de yayınladığı rapor başta olmak üzere, Türkiye'ye ithal edilen plastik atıkların yasadışı olarak döküldüğüne ve yakıldığına ilişkin uluslararası medyada çıkan bir dizi haberin ardından, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı[177] 2 Temmuz 2021 tarihinden geçerli olmak üzere iki yaygın plastik atık türünün ithalatını yasakladı.[178] İthalat yasağının yürürlüğe girmesinden dokuz gün sonra, Türkiye `de Ticaret Bakanlığı yasağın kaldırıldığını duyurdu.[179] Türkiye'deki aktivistler, yasağın Türkiye'deki plastik sektörünün hükümet üzerinde kurduğu baskı nedeniyle kaldırıldığını düşünüyor.[180] Plastik atık ithalat yasağı kısa ömürlü olsa da, AB'nin Türkiye'ye plastik atık ihracatı yasağın ilan edilmesinin ardından neredeyse sıfıra indi ancak 2021 sonbaharından bu yana istikrarlı bir şekilde yasak öncesi seviyelere geri döndü.          

Plastik geri dönüşüm tesisi sahipleri, çalışanları ve çevre sakinleriyle yapılan görüşmeler esas alındığında, geri dönüşüm tesislerinin sayındaki artışa son bir kaç yıldır Avrupa'dan yapılan plastik atık ithalatındaki artışın yol açtığı açıktır.

Geri Dönüşüm Tesisleri’nin Sayısındaki Artış

2018'den 2020'ye kadar AB'nin Türkiye'ye plastik atık ihracatı yüzde 1200 artışla 38.804 tondan 446.432 tona fırladı.[181] İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü yedi geri dönüşüm tesisi sahibinden beşi plastik geri dönüşüm sektörüne yeni girmiş kişilerdi. 2018'deki ithalat artışından önce ve sonra Türkiye'de faaliyette olan plastik geri dönüşüm tesislerinin sayısına ilişkin resmi veri bulunmadığından, Türkiye'de kaç plastik geri dönüşüm tesisinin Avrupa’dan yapılan ithalattaki artışla doğrudan bağlantılı olarak açıldığını bilmek mümkün değil. Ancak bazı bölge sakinleri ve plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışanlar, ithal plastik atıkların nispeten yeni bir olgu olduğunu ve bunun sektörün büyümesine yol açtığını düşündüklerini belirttiler.

20 yıldır atık sektöründe atık toplayıcısı olarak çalışmış, şimdi de Adana’da bir geri dönüşüm tesisinde çalışan Velat bu durumu şöyle açıklıyor:

Son [birkaç] yıldır plastik geri dönüşüm sektörü genişledi. Bunun ithal plastikten kaynaklandığını düşünüyoruz. Yedi yıl öncesine kadar başka ülkelerden gelen atık diye bir şey duymazdık.[182]

Plastik sektörünün büyümesi Adana'yı derinden etkiledi. Adana’da yaşayan Osman İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları söyledi "Tesisler olmadan önce tarlalar vardı ve kadınlar yiyecek toplayıp yetiştirirlerdi... [Tesisler] son dört beş yılda çok büyüdü."[183]

İnsan Hakları İzleme Örgütü ziyaret ettiği tesislerde ithal atık görmemiş olsa da, görüşülen işçiler iş yerinde ithal atık gördüklerini ve ithal plastik atıkları plastik ambalajların üzerindeki dillerden tanıyabildiklerini söylediler.[184]

İthal Edilen Atıkların Kalitesi

Türkiyede atıklar tipik olarak tasnif edilmeden atılırlar, dolayısıyla ithal edilen Avrupa atıklarından daha fazla temizlik gerektirirler, bu nedenle yurt içinde tüketilmiş ve diğer malzemelerle karışık bir şekilde atılmış plastik yerine yabancı atıkları geri dönüştürmek geri dönüşüm tesisi işletmecileri için mali açıdan daha avantajlıdır.[185] Plastikler de dahil olmak üzere Türkiye'deki kentsel katı atıkların yaklaşık yüzde 90'ının son durakları düzenli depolama alanları olur.[186] Sıfır Atık Programı çerçevesinde geri dönüştürülebilir malzemelerin atıklardan ayrıştırılmasına yönelik çabalardaki artışa rağmen, çoğu evsel ve endüstriyel atık tasnif edilmemekte, bu nedenle plastik atıklara genellikle başka atıklar bulaşmakta bu da onların tasnif edilmesi ve temizlenmesi için önemli ve maliyetli el emeği gerektirmektedir.

Avrupa'dan yapılan ithalatın Türkiye`de oluşan atıkların işlenmesi üzerinde yaratabileceği vahim etki bilindiğinden, Türkiye'deki plastik geri dönüşümcülerinin, ithal atıkları işlerken en az yüzde 50 oranında da yerli atığı geri dönüştürmeleri zorunlu kılınmıştır. Ayrıca geri dönüşümcülerin ithalat izni alabilmek için geri dönüşüm kapasitelerini Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığına bildirmeleri zorunludur.[187] Geri dönüşüm kapasitesi verileri kamuoyu ile paylaşılmadığından, tesislerin bu bilgileri raporlayıp raporlamadıkları ve ÇŞB tarafından denetlenip denetlenmedikleri belirsizdir. Temmuz 2021'de kabul edilen yeni bir yönetmelik, plastik atık ithalatının yüzde birden daha az kontamine olmasını, GPS takip cihazlarının giriş limanından geri dönüşüm tesisine kadar atıklara eşlik etmesini ve tesislerin ithalattan önce Bakanlığa banka teminatı ödemesini zorunlu kılıyor.[188] Plastik atıklar önemli miktarlarda Türkiye'ye ihraç edilmeye devam ettiği için bu tedbirlerin etkili olup olmadığı belirsizliğini koruyor.

İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Yurttaşlık Derneği tarafindan yapilan bilgi edinme başvurularına yanıt veren Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı[189], Türkiye’de atıkların 17 ilde 27 özel sınır gümrüğünden ithal edilebileceğini belirtti. Bununla birlikte ithalatta yüzde bir bulaşık sınırının ve diğer yasal gerekliliklere ilişkin alınan tedbir ve denetimlerin içeriği hakkında somut bilgi verilmedi.

Avrupa'dan ithal edilen plastik atıkların yerli plastik atıklardan daha temiz ve daha az kirli olduğu bildirilse de, İnsan Hakları İzleme Örgütü, plastik gıda ambalajları gibi dönüştürülemeyen maddelerle karışmış olduğu için geri dönüştürülemeyen ithal atıkların da döküldüğünü gördü.[190] Araştırma sırasında ziyaret edilen geri dönüşüm tesislerinde ithal plastik görmediğimiz için, geri dönüşüm tesislerinde işlenen ithal plastik atıkların kalitesini teyit edemiyoruz.

Plastik Geri Dönüşümünün İnsan Hakları Üzerindeki Etkilerinin Hükümet Tarafından Ele Alınmaması

Kağıt üzerinde her şey mükemmel ama uygulamada başarısız.

— Dr. Sadun Bölükbaşı , Adana Çevre ve Tüketiciyi Koruma Kurumu Başkanı, Mart 2022.[191]

Son 27 yıldır ne medyadan, ne belediyeden, ne başka bir kamu kurumundan, ne de resmi makamlardan hiç kimse bu mahalleye gelip sağlıkla ilgili bir anket, denetim, sosyal ve sosyoekonomik araştırma yapmadı. Bunu hiçbir zaman yapmadılar.

— İsmini vermek istemeyen Adana sakini, Mart 2022.[192]

Türkiye’nin AB standartlarıyla uyumlu çevre ve iş güvenliği yasaları var. Ancak bu düzenlemeler genellikle uygulanmamakta ve bu da Türkiye'deki insanların haklarını tehdit etmektedir.

Düzenlemelerden Kaynaklanan Zorunluluklar

Tesis denetimleri, plastik geri dönüşüm tesislerinin, işçilerin kişisel koruyucu ekipmana erişiminin sağlanması ve tesislerin emisyonlarının izlenmesi başta olmak üzere, izin koşullarına uygun olarak çalışmasını sağlamak için kritik bir mekanizmadır. Tesis denetimleri merkezi ve yerel yönetimler, daha açık bir ifadeyle Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile  belediyeler arasında bölüştürülmüştür.

Ruhsatlı tesislerden birinin sahibi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne ruhsat almanın karmaşık ve pahalı bir süreç olduğunu, çok sayıda bürokrasi kademesini aşmayı gerektirdiğini söyledi.[193] Atık toplama tesisleri de dahil olmak üzere geri dönüşüm tesisleri söz konusu olduğunda, şirketlerin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’dan ruhsat, tesisin bulunduğu belediyeden ise işletme izni alması gerekiyor.[194] Geri dönüşüm kapasitelerinin belirlenmesi, tesislerin hava, atık ve su emisyonlarının izlenmesi ile ithal plastiklerin geri dönüşümünün izlenmesi ve takibinden Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı sorumluyken, şirketlerin kayıtlı bazı diğer yasa ve yönetmeliklere uygun faaliyet göstermesinin sağlanmasından ise Belediyeler sorumludur.[195]

İzin Koşulları 1) Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Hava ve atık su emisyonlarının izlenmesi Tesisin işleyebileceği malzeme miktarını tanımlayarak geri dönüşüm kapasitesinin belirlenmesi İthal edilen plastik atıkların izlenmesi ve takibi 2) Belediye Çalışanların Sosyal Güvenlik Kurumuna kaydettirilmesi İl sağlık müdürlükleri tarafindan yapılması gereken sağlık ve risk değerlendirmeleri Fiziksel güvenlik için bina yönetmeliklerine uyum Diğer yerel yasa ve yönetmeliklere uyum

Ayrıca plastik geri dönüşüm tesislerine çevre izin ve lisansları vermek de Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı`nın sorumluluğundadır. Tesislere ruhsat verildikten sonra, ÇŞB'nin Çevre Denetimleri Yönetmeliği uyarınca tesislerde yıllık çevre denetimleri ve plansız denetimler de dahil olmak üzere denetimler yürütmesi gerekmektedir.[196] Çevre denetimlerinde, hava, su ve toprak kirliliği de dahil olmak üzere bir işletmenin faaliyetlerinin çevre ve sağlık üzerindeki etkisi gözden geçirilmelidir.[197]

Türkiye'deki Belediye Kanunu, belediyelere "işletmelere izin verme ve bunları denetleme..." yetkisi verir.[198]  İşletme izinleri belediyelerin ruhsat birimi tarafından verilir, denetimleri de zabıta memurları gerçekleştirir. Zabıta memurları, ayrıca, tesislerin fiziksel güvenlik açısından bina yönetmeliklerine ve yangın güvenliği standartlarına uygunluklarını Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik ve ilgili mevzuat uyarınca da denetlerler; bu standartlar plastik geri dönüşüm tesislerine özgü değildir.[199]

25 Ağustos 2022 tarihinde değiştirilen İşyeri Açma ve Çalıştırma Ruhsatları Hakkında Yönetmelik uyarınca atık işleme tesislerinin ruhsat almadan önce, il sağlık müdürlükleri tarafindan, tesislerin civarda yaşayan kişilerin sağlığına ve yaşam kalitesine zarar vermemesini sağlamak amacıyla sağlıklı bir mesafe tespiti ve sağlık koruma bandı tespiti amacıyla risk değerlendirmesi yükümlülüğü getirilmiştir.[200]

Türkiye'nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu uyarınca, işyeri teftişleri, incelemeler ve araştırmalar da dahil olmak üzere işyerinde iş sağlığı ve güvenliğini izlemek ve denetlemekten Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı sorumludur. Bakanlık, çalışma yöntemleri veya ekipmanları işçiler için tehlikeli olan işyerlerini kapatma yetkisine sahiptir.[201]

Türk Plastik Sanayicileri Araştırma Geliştirme ve Eğitim Vakfı Geri Dönüşüm İktisadi İşletmesi (PAGÇEV), İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün sorularını yanıtladığı bir mektupta, üyelerinin tamamının Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği  Bakanlığı ve diğer ilgili bakanlıklardan gerekli ruhsatlara sahip olduğunu belirtti.

Ruhsatsız Tesisler

Tüm plastik geri dönüşüm tesislerinin Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ve yerel belediyelerden ilgili ruhsat ve izinleri alması zorunlu olsa da, Adana ve İstanbul'da kaç tanesinin bu gerekliliğe uyduğu, kaç tanesinin ise yürülükteki yasal düzenlemelere aykırı bir şekilde ruhsatsız tesis olarak faaliyet gösterdiği tam olarak bilinmemektedir. Ruhsatsız tesislerin sayısına ilişkin temel veriler mevcut değildir.  Tesis sahipleri, çalışanlar ve çevrede yaşayanlarla yapılan görüşmeler, bu sayının çok yüksek olabileceği endişesini doğurmaktadır. Görüşülen kişiler, faaliyette olan tesislerin yüzde 50 ila 90'ının ruhsatsız olduğunu tahmin etmektedir.

İzlenmedikleri veya denetlenmedikleri için, ruhsatsız tesislerin hava kalitesinin izlenmesi, çalışanlara koruyucu ekipman sağlanması veya hava kirliliğine ve toksinlere maruz kalınması riskleri hakkında çalışanlarla bilgi paylaşılması gibi insan sağlığını korumayı amaçlayan düzenlemelere uyup uymadıklarını doğrulamak mümkün değildir. Hem ruhsatlı hem de ruhsatsız plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışan işçilerle yapılan görüşmeler, ruhsatsız tesislerdeki çalışma koşullarının insan sağlığı için daha büyük tehditler oluşturabileceğini, çünkü tesislerin insanları veya çevreyi korumaya yönelik düzenlemelere uymasını sağlayacak resmi denetimler veya diğer yaptırım mekanizmaları bulunmadığını göstermektedir.

İstanbul'da bir ilçe  belediyesinde zabıta olarak çalışan bir kişi İnsan Hakları İzleme Örgütü ile İstanbul`un bazı ilçe ve mahallelerindeki geri dönüşüm tesislerinin sayısına dair verileri paylaştı. Görevliler iki mahallede 2001 sanayi tesisini belgelemişler ki bunların tamamı plastik geri dönüşüm tesisi değil. Bu 2001 tesisin 628'i tam ruhsatlıymış, 799'unun ruhsatı yokmuş,  geri kalanların ise bazı ruhsatları varmış veya ruhsat almak için başvuruda bulunmuşlar.[202] Plastik parçalama ve ekstrüzyon tesisleri, 204 münferit tesisle zabıta tarafından sınıflandırılan tesisler arasında en yaygın sanayi türü ki bu Çalışma, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın tüm İstanbul’un tamamı için listelediği geri dönüşüm tesisi sayısına yakın bir sayı. Bu durum, Bayrampaşa gibi ilçelerde Çalışma, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı‘nın kayıtlarında yer almayan çok sayıda ruhsatsız tesisin faaliyet gösteriyor olabileceği endişesini destekliyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü İstanbul veya Adana'da plastik geri dönüşüm tesisi bulunan diğer ilçeler için eşdeğer verilere ulaşamadı, zira bu veriler kamuoyunun erişimine açık değil. Plastik geri dönüşüm tesisleriyle ilgili daha fazla veri ve bilgi almak amacıyla Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'na bilgi edinme başvurusunda bulunduk, ancak Bakanlık bu bilgileri paylaşmadı.

İstanbul Sultangazi'deki bir plastik geri dönüşüm tesisi sahibi, tesisinine Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından ruhsat verildiğini ve bakanlığın atık alımlarını, tesis havalandırmasını, bina güvenliğini ve çalışanların KKE'ye erişimini denetlediğini bildirdi. Tesis sahibi ayrıca Sultangazi'deki geri dönüşüm tesislerinin uygun izinlere sahip olmasının nadir görülen bir durum olduğunu belirtti. "Bu mahallede ruhsatı olan muhtemelen iki tesis vardır. Sadece bizimki gibi güzel olanlar."[203]

Adana'da yaşayanlar ve çalışanlar ruhsatsız tesislerin sayısından emin değillerdi.  Ruhsatsız tesislerin sayısına dair resmi bir veri olmadığı ve Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı bilgi edinme başvurumuza cevaben bu bilgiyi vermediği için, İnsan Hakları İzleme Örgütü Adana'daki ruhsatsız tesislerin tam sayısını teyit edemedi. Yerel makamların ruhsatsız tesislerin gerekli ruhsatlar için başvurmalarını sağlamaya yönelik herhangi bir çabasından ise haberdar değiliz.

Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği uyarınca, izin almadan faaliyet gösteren işletmeler para cezasına tabi ve geçici faaliyet belgesi veya tam ruhsat başvurusunda bulunup alana kadar faaliyetlerini durdurmak zorunda.[204] Ancak İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 21 çevre sakininin 20'si, mahallelerindeki ruhsatsız işletmecilerin çalışmalarını durdurmaya zorlandıklarını hiç duymadıklarını söyledi.

Denetim Yapılmaması

Ruhsatlı tesislerin ilgili çevre, iş ve iş sağlığı yasa ve yönetmeliklerine uymalarını sağlamak amacıyla kullanılabilecek önemli bir araç, denetimlerdir. Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, tesislerin ilgili çevre izin ve ruhsatlarına uygunluğunu teyit etmek amacıyla denetim yapar. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı çalışma izinleri, çocuk işçiliği, sosyal güvenlik kaydı ve iş sağlığı ve güvenliği konularında denetimler yürütür. Belediyeler ve belediye zabıtaları ise işletme izin ve ruhsatlarını denetler.

İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Yurttaşlık Derneği tarafindan yapilan bilgi edinme başvurusunda sorduğu sorulara karşılık Çevre, Şehircilik ve İklim Değişiklği Bakanlığı, 2018 yılından 2022 yılı Ağustos ayına kadar geçen sürede, ülke genelinde atık bertaraf ve geri dönüşüm tesislerinde 29.932 denetim yapıldığını bildirdi ancak bakanlık bu denetimlerin kaçının plastic geri dönüşüm tesisleri hakkında olduğuna ilişkin özellikli bilgi sunmadı. Bakanlık tarafindan verilen yanıt kapsamında, denetim sonucunda ilgili mevzuata uygun olmayan tesislere 343 milyon liradan fazla idari para cezası verildiği[205] ve 208 tesisin faaliyetlerinin durdurulduğu belirtildi.[206] Bahsi geçen para cezaları ve faaliyet durdurma kararlarının kaçının plastik geri dönüşüm tesisleri hakkında olduğu belirsiz.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Yurttaşlık Derneği tarafından yapılan bir bilgi edinme başvurusuna verdiği yanıtta, 2017-2021 yılları arasında plastik geri dönüşüm merkezlerinde 105 teftiş yapıldığını ve bunlardan 26'sında ihlal tespit edildiğini kaydetti. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Bakanlığa yönelttiği sorulara yanıt olarak gönderdiği ayrı bir yazıda, 1 Ocak 2013 ile 29 Haziran 2022 tarihleri arasında çalışma koşulları, iş idaresi ve iş sağlığı konularında 280 programlı teftiş ve 709 programsız teftiş yapıldığını bildirdi. Ancak İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 26 işçiden sadece 10'u herhangi bir tesis denetimine tanık olduğunu bildirdi. Dört vakada, işletme sahipleri, işcileri denetimden önce bilgilendirerek, tesisin temizlenmesini ve kayıtsız işçilerin çıkarılmasını istemiş.

22 yaşındaki Zakir, dört yıl önce Afganistan'dan İstanbul'a geldiğinde bir ekstrüzyon tesisinde çalışmaya başlamış. Şimdi işe yeni başlayanlara eğitim veren Zakir, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne belediye zabıtasının her yıl yaptığı denetimleri şöyle anlattı:

Denetimler için genellikle önceden düzenlemeler yapılır. Belediye zabıtası gelecek ve sadece görmek istediklerini görecek. Önce tesis temizlenecek. Çalışma koşullarını denetlerler. Denetim sırasında bir kenarda dururuz, ben bir köşeye saklanırım ya da diğer odaya giderim.[207]

İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 26 plastik geri dönüşüm tesisi çalışanından sadece biri iş sağlığı muayenesinden geçtiğini bildirdi. Türkiye'de İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu'nun gerektirdiği iş sağlığı muayeneleri diğer sektörlerde de yapılıyor.[208]

Türkiye'de çocuk işçiliğine yönelik iş teftişleri yapmak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı‘nın görevi. Bakanlık, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne gönderdiği bir mektupta, çocuk işçiliğini hem programlı hem de programsız bir şekilde denetlediğini belirtti, ancak denetimler sırasında işçilerin yaşlarının nasıl kontrol edildiğini veya 1 Ocak 2013 ile 29 Haziran 2022 tarihleri arasında plastik geri dönüşüm tesislerinde yapılan 989 denetimde çocuk işçiliğiyle ilgili herhangi bir idari para cezası veya tedbir kararı uygulanıp uygulanmadığını açıklamadı. Çocuk işçiliğini küresel çapta izleyen ABD Çalışma Bakanlığı daha önce Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın faaliyetlerindeki eksiklikleri tespit etmiş ve bunların giderilmesi için iş müfettişlerinin sayısının artırılması da dahil olmak üzere çeşitli adımlar atılmasını tavsiye etmişti.[209]

Şikayetlere Yanıt Verilmemesi

Türkiye'nin anayasası, vatandaşların ve vatandaş olmamakla birlikte ülkede yaşayanların "kendilerini veya kamuyu ilgilendiren" konularda şikayette bulunma ve bilgi edinme haklarını güvence altına alır.[210] Şikayetler şahsen, telefonla veya internet üzerinden yerel belediyeye, Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi'ne veya ilgili bakanlığa yapılabilir.[211]

İnsan Hakları İzleme Örgütü, çevre sakinlerinin plastik geri dönüşüm tesislerinin etkileriyle ilgili olarak Adana Büyükşehir Belediyesi'ne verdikleri ve çevre sakinlerinin imzalarını içeren en az üç ayrı dilekçeden haberdar oldu. Örneğin, üç kadın yaklaşık 300 imza toplayarak, evlerinin yakınında yer alan çok sayıdaki plastik geri dönüşüm tesisinden kaynaklanan koku, gürültü ve hava kirliliği hakkında Adana Büyükşehir Belediyesi'ne bir dilekçe verdi. Kadınlar İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne mahallelerindeki polisler ve tesis sahiplerinden biri tarafından tehdit edildiklerini anlattılar ve belediyenin şikayetlerini ele almak için herhangi bir işlem yapmadığını söylediler.

"Selim" Adana'nın Ova mahallesinde çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin yakınında yaşıyor. 2020 yılında mahalleliden imza toplayarak geri dönüşüm tesislerinin konutlara çok yakın olduğunu, hava kirliliği nedeniyle çocukların güvenliğini tehdit ettiğini ve insanları hasta ettiğini belirterek belediyeye şikayette bulundu. Şikayetin yapılmasından bir hafta sonra, zabıta müdürü sanayi bölgesinin başkanı ile Selim'in evine gelerek şikayete cevap vermek için birkaç aya ihtiyaçları olduğunu söyledi; oysa bu tür şikayetlere en fazla 30 gün içinde cevap verilmesi yasal bir zorunluluk.[212]

[Sanayi bölgesi başkanı] ve zabıta müdürü birlikte bir arabayla kapıma geldiler. Size cevap vermemiz için bize birkaç ay süre verin dediler. Ben de tamam dedim, yeter ki bu iş bitsin. Ama hiçbir şey olmadı. Kapıma gelmeleri beni kötü hissettirdi. Tabii ki yüz yüze gelmek istemedim. O araba kapıma geldikten sonra bir şekilde geri çekildim. Şikayet 2 yıl önce yapıldı. Hiç cevap vermediler.[213]

Bilgiye Erişim

Türkiye'de hem plastik geri dönüşüm tesislerinde çalışanların, hem de bu tesislerin yakınlarında yaşayan insanların, plastik geri dönüşümünden kaynaklanan hava kirliliğine ve toksinlere maruz kalmanın etkileri hakkındaki bilgilere erişimleri sınırlı. Sektörün çevre ve sağlık üzerindeki etkileri de başta olmak üzere plastik geri dönüşüm sektörü hakkındaki temel bilgiler genellikle kamuoyu ile paylaşılmıyor; bu da vatandaşların, sivil toplum aktörlerinin veya uzmanların, özellikle de diğer sanayi tesislerinden ve yakında kömürle çalışan elektrik santrallerinden kaynaklanan ek hava kirliliği kaynaklarının da kötü hava kalitesine katkıda bulunduğu bir ortamda, plastik geri dönüşümünün tüm etkilerini anlamalarını ve ilgili karar vericileri sorumlu tutmalarını güçleştiriyor. Hava kirliliğinin ve toksik maddelere maruz kalınmasının etkileri, resmi hükümet kaynakları, işverenler ve sağlık uzmanları tarafından bile nadiren tartışılıyor.

Gazetecilerin Türkiye'deki plastik atık ticareti ve plastik geri dönüşüm tesisleri hakkında haber yaptıkları için plastik geri dönüşüm tesisi sahipleri tarafından saldırıya uğradıkları iddia ediliyor. Gazeteciler Vedat Örüç ve Elif Kurttaş tarafından Adana Cumhuriyet Savcılığı'na yapılan suç duyurusuna göre, gazeteciler 27 Temmuz 2022 tarihinde Türkiye'ye plastik atık ithalatı ile ilgili konuları araştırmak ve Adana'daki plastik geri dönüşüm firmaları hakkında bilgi edinmek amacıyla Kemal Deniz Geri Dönüşümcüler Sitesi'ni ziyaret etmiş. Yapılan suç duyurusuna göre, gazeteciler bir geri dönüşüm şirketi çalışanıyla röportaj yapmış ve çalışandan fotoğraf çekmek için sözlü izin almışlar. Gazeteciler, röportajın ardından tesis sahiplerinin kendilerine sözlü saldırıda bulunduğunu, iki gazeteciyi otuz dakika boyunca alıkoyduğunu ve şirket çalışanları tarafından fotoğraf ekipmanlarına el konulduğunu iddia ediyor.[214]

Basında çıkan haberlere göre, Akgül ve Akbulut Geri Dönüşüm Şirketlerinin sahipleri de Vedat Örüç ve Elif Kurttaş hakkında tesise izinsiz girdikleri ve iftira attıkları gerekçesiyle suç duyurusunda bulunmuşlar.[215] İnsan Hakları İzleme Örgütü 11 Ağustos'ta olayın gerçekleştiği sanayi bölgesinin sahibi Kemal Deniz'e bir mektup göndererek bölgede araştırma yapmak için takip edilmesi gereken usuller ve güvenlik kayıtları hakkında bilgi istedi, ancak bu satırlar yazıldığı sırada henüz bir yanıt verilmemişti. Bu olay, Türkiye'nin plastik geri dönüşüm endüstrisi hakkında temel bilgilere ulaşmanın ne kadar zor olduğunu gösteriyor.

Kamuoyu ile paylaşılan veriler yetersiz, veya hiç veri paylaşılmıyor.

Türkiyeli tıp ve halk sağlığı uzmanları İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne hava kirliliğinin ve toksik maddelere maruz kalmanın sağlık üzerindeki etkileri konusunda kamuoyunda sınırlı bir farkındalık olduğunu, bunun da maruz kalmanın artmasına katkıda bulunduğunu söylediler.

Hava kirliliği ve halk sağlığı ile ilgili bilgiler genellikle yetersiz veya erişilemez. Halihazırda, Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı plastik geri dönüşümünün sağlık üzerindeki etkilerini belgelemek için yeterli hava kalitesi verisi toplamıyor, toplanan bilgiler de Türkiye'deki insanlar tarafından kolayca erişilebilir değil.

Adana'da devlet hava kalitesi monitörleri Seyhan ilçesinin şehir merkezinde bulunuyor, ancak hava kirliliğinin birçok noktasal kaynağının bulunduğu sanayi bölgesinde yok.[216] Devlet hava kalitesi verileri, genel hava kalitesi indeksi, PM10, PM2.5, karbon monoksit (CO), kükürt dioksit (SO2) ve azot dioksit (NO2) için Türkçe olarak çevrimiçi yayınlanıyor.[217]  Hükümetin web sitesinde, saatlik hava kalitesi verileri grafikler halinde paylaşılıyor ve sağlık açısından potansiyel riskleri iletmek için renklerle kodlanıyor.^[218]

Hava kalitesi ölçümlerini kamuya açık olarak raporlayan en yakın monitör, plastik geri dönüşüm tesislerinin bulunduğu sanayi merkezine yaklaşık beş kilometre uzaklıkta.[219] Adana'nın sanayi bölgesinde veya çok sayıda plastik geri dönüşüm tesisinin bulunduğu mahallelerde kamuya ait bir hava kalitesi izleme sistemi bulunmuyor. Şehir merkezinden alınan hava kalitesi verileri, şehrin zaten kirli olduğunu ve PM10 standartlarının yılın yüzde 65'inde aşıldığını gösteriyor, ancak sanayi merkezine yakın yaşayan insanların daha da zararlı hava kalitesine maruz kalmaları olasılık dahilinde.[220]

Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ruhsatlı plastik geri dönüşüm tesislerinin, hava kalitesini izlemelerini zorunlu tutuyor, ancak Bakanlık bu verileri kamuoyuna açmıyor. Tesisler tarafından toplanan hava kalitesi verileri gizli tutulduğu için, İnsan Hakları İzleme Örgütü plastik geri dönüşüm tesislerinin uygun hava kalitesi izleme sistemlerine sahip olup olmadığını teyit edemedi. Bu bilgileri Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'ndan talep etmemize rağmen plastik geri dönüşüm tesislerinden alınan hava kalitesi verilerine erişemedik. Yerel hava kalitesiyle ilgili bilgilere erişim olmadan, plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınında yaşayan insanlar kendilerini hava kirliliğinin zararlı etkilerinden korumak için karar veremez, tıp ve halk sağlığı uzmanları da maruz kalınan riskleri anlatamazlar.

Türkiye İstatistik Kurumu endüstriyel hava kirliliğine ilişkin bazı sınırlı verileri yayınlıyor, ancak bu veriler sektör bazlı yayınlanıyor ve Türkiye'deki plastik geri dönüşümüne ilişkin emisyon verilerini göstermiyor.[221] Emisyon verileri, su temini, kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri için bir arada veriliyor, bu nedenle atık yönetimi sektöründen veya özellikle plastik geri dönüşümünden kaynaklanan emisyonların ne olduğu belirsiz. Bu veriler, plastik geri dönüşüm sektörüne özgü riskleri deşifre etmek için çok genel olduğundan, işçilerin veya vatandaşların plastik geri dönüşüm sektörüyle ilişkili riskleri anlamaları için de yararlı değil.

Sağlık Bakanlığı, hastalık oranları, engelli doğan çocuklar, ölüm nedenleri ve hastaneye yatış oranları dahil olmak üzere halk sağlığına ilişkin ayrıntılı veriler topluyor.[222] Bunların çoğu ülke düzeyinde toplulaştırılmış veriler, bu da plastik geri dönüşümünün toplum sağlığı üzerindeki etkilerine ilişkin analizleri imkansız kılıyor.

İşverenlerin Bilgi Paylaşmaması

Türkiye'de işverenlerin, işyerinde maruz kalınan riskler ve bunların olası etkileri hakkında çalışanlarıyla bilgi paylaşmaları yasal olarak zorunludur, ancak işçilere neye maruz kaldıkları veya bunların olası etkileri söylenmemektedir. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü hiçbir işçi iş yerindeki hava kalitesinin izlendiğinden haberdar değildi. Plastik geri dönüşüm tesisi sahipleriyle yapılan görüşmeler de, tesis yöneticilerinin maruz kalınan risklerin sağlık üzerindeki potansiyel etkileri konusunda kapsamlı bir anlayışa sahip olmadıklarını gösteriyor.

İki işçi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne işçilerle patronlar arasındaki dil engelinin işverenleriyle iletişim kurmalarını imkansız kıldığını anlattı. 27 yaşındaki Suriyeli işçi Mahmut şöyle dedi: "Tesiste patronlar ve ustabaşılar vardı. Türk'tüler ve bize hiçbir şey anlatmadılar. Patronlar Arapça bilmiyordu."[223]

Sağlık Hizmeti Sunanların Bilgi Paylaşmaması

Tabip odalarında üst düzey görevlerde bulunan doktorlar da dahil olmak üzere Türkiye'deki doktorlar, özellikle Covid-19 salgınının başlamasından bu yana, halk sağlığı konularında görüşlerini dile getirdikleri için Türk hükümeti tarafından soruşturmaya uğradılar ve hedef gösterildiler.[224] Bu nedenle İnsan Hakları İzleme Örgütü bu rapor için sadece iki doktorla görüşebildi. Aynı zamanda, Türkiye'deki doktorlar çok fazla sayıda hasta görmek zorunda kalıyor ve nispeten düşük ücretler alıyorlar. Nitekim, 2021 yılında tahminen 1.400 doktorun yurtdışında çalışmak üzere görevlerinden ayrıldığı bildirilmişti.[225] Plastik geri dönüşüm tesislerinin yakınında yaşayanlara hizmet veren bir doktor İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne günde 80 kadar hasta gördüğünü söyledi. İşçilerle ve civarda yaşayanlarla yapılan görüşmelere göre, hastalar hava kirliliğinin ve toksik maddelere maruz kalmanın sağlıkları üzerindeki riskleri ve etkileri hakkında kendilerine yeterli bilgi verilmediğini düşünüyorlar.

Gönül, doktorların Adana'nın Ova mahallesinde yaşamasıyla ilgili olduğunu söylediği solunum rahatsızlıkları nedeniyle sık sık doktora gidiyor. Doktoru ona yaşadığı mahalleden taşınmasını önermiş ancak kirliliğe maruz kalmasını azaltmak için neler yapabileceği konusunda herhangi bir bilgi vermemiş:

Doktor nerede çalıştığımı sordu, ben de ona sanayi bölgesinde yaşadığımı söyledim. Bana oradan uzak durmamı söyledi ama nereye gideceğim? Sağlık etkileriyle ilgili bir araştırma yapılmadı, hiç yapılmadı. Biz onlar için ölüyüz, yokuz. Sağlıkla ilgili bu soruları ilk soran sizsiniz.[226]

65 yaşındaki "Aysun" en yakın plastik geri dönüşüm tesisinden en fazla 25 metre uzakta yaşıyor. Evi, tesislerden sürekli kamyonların gelip geçtiği toprak bir yol üzerinde. İnsan Hakları İzleme Örgütü Aysun'un evinin önünde bir görüşme gerçekleştirirken yaklaşık her üç dakikada bir kamyonlar geçiyordu ve evde tesislerden gelen çürümüş çöp kokusu vardı. Aysun'a yaklaşık beş yıl önce astım teşhisi konmuş, ancak doktoru astımın etkilerini en aza indirmek için havadaki toksinlere maruz kalmayı nasıl sınırlandırabileceği konusunda bilgi vermemiş.[227]

İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü kişilerin hiçbiriyle doktorlar veya diğer sağlık personeli plastik geri dönüşümü sırasında ortaya çıkan dioksin veya BPA gibi zehirli kimyasallara maruz kalma konusunda bilgi paylaşmamış.

Bilgi Edinme Başvuruları ve Alınan Yanıtlar

Türk vatandaşları ve Türkiye'de ikamet etmekle birlikte vatandaş olmayan kişiler bilgi edinme ve bu amaçla ilgili makamlardan yazılı talepte bulunma hakkına sahiptir.[228] Bu hak Bilgi Edinme Hakkı Kanunu vasıtasıyla uygulanmaktadır; kanun söz konusu taleplere 15 iş günü içinde yanıt verilmesini öngörür, başvurucuların taleplerinin reddedilmesi halinde itiraz yolu açıktır ve bu yönleriyle uluslararası en iyi uygulamalarla uyumludur.[229]

Hava kalitesi ve sağlık verilerine ilişkin temel bilgilerin bulunmaması nedeniyle İnsan Hakları İzleme Örgütü Mayıs 2022'de Yurttaşlık Derneği ile birlikte Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı, Adana Büyükşehir Belediyesi, Adana Il Sağlık Müdürlüğü, Adana İl Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Müdürlüğü, Adana İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Adana Seyhan Belediyesi'nde ilgili birimlerden plastik geri dönüşüm tesisleri, hava kalitesi verileri, denetim raporları, hava kirliliği ve toksik maddelere maruz kalınmasına bağlı hastalık oranları, plastik atık ithalat verileri ve şikayetlere verilen yanıtlar hakkında bilgi talep etti.

Türkiye’de yürürlükte olan yasalara göre, hükümet yetkililerinin bilgi taleplerine sürenin uzatılması halinde 30 iş günü içinde yanıt vermeleri gerekmektedir. İletilen 22 bilgi talebinden üçüne, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Mekansal Planlama Genel Müdürlüğü, Ticaret Bakanlığı ile Adana İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden yasal olarak zorunlu olan 30 iş günü süresi içinde yanıt geldi. İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Yurttaşlık Derneği ayrıca Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Çevresel Etki Değelendirmesi, İzin ve Denetim Müdürlüğü, Adana İl Sağlık Müdürlüğü, Adana Büyükşehir Belediyesi, Seyhan Belediyesi Çevre Koruma Müdürlüğü ve Seyhan Belediyesi Ruhsat ve Denetim Müdürlüğü'nden de yanıt aldı, ancak bu yanıtlar eksik, etkisiz ya da 30 günlük sürenin dışında kaldı. Alınan yanıtlar arasında Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Mekansal Planlama Genel Müdürlüğü, Adana İl Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Müdürlüğü, Ticaret Bakanlığı, Adana İl Sağlık Müdürlüğü, Seyhan Belediyesi Çevre Koruma Müdürlüğü ve Seyhan Belediyesi Ruhsat ve Denetim Müdürlüğü'nden gelen yanıtlar eksikti ve sorulan soruları yanıtlamıyordu. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Müdürlüğü tarafından iletilen yanıtlar ise bu raporun 2. Ek’inde bulunabilir. Hava kirliliği, tesis denetimleri ve plastik atık ithalatına ilişkin temel verilere hala ulaşılamıyor, bu da insanların plastik geri dönüşümüyle ilişkili riskleri anlamak için gereken temel bilgileri edinmesini zorlaştırıyor.

III. Türkiye'nin Ulusal ve Uluslararası Yükümlülükleri

Uluslararası insan hakları hukuku, Türkiye hükümetini kendi yetki alanındaki kişileri hak ihlallerinden korumakla yükümlü kılar, buna plastik geri dönüşümü gibi ticari faaliyetlerle ilişkili hak ihlalleri de dahildir.

Sağlık Hakkı

Uluslararası insan hakları hukuku kapsamında ulaşılabilecek en yüksek sağlık standardı hakkına saygı gösterme ve bu hakkı yerine getirme yükümlülüğünün bir parçası olarak, hükümetlerin işyerlerinde sağlığı koruyan ve sağlığa yönelik çevresel tehlikeleri önleyen ve en aza indiren politikaları olmalı ve bunları uygulamalıdır. Türkiye, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi'nin (ESKHS) taraflarındandır, dolayısıyla ESKHS'yi yorumlamakla görevli Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi'nin (ESKHK) ifadesiyle, güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları ve sağlıklı bir çevre gibi sağlığın temel belirleyenlerini içeren sağlık hakkına ilişkin, sözleşmeden kaynaklanan özel yükümlülükleri vardır. [230]

ESKHS'ye taraf devletler, örneğin nüfusun zararlı kimyasallar gibi zararlı maddelere maruz kalmasının önlenmesi ve azaltılması yoluyla "çevresel ve endüstriyel hijyenin tüm yönlerini" iyileştirmekle yükümlüdür.[231] ESKHS, devletlerin "mesleki ve diğer hastalıkların... önlenmesi, tedavisi ve kontrolü" için gerekli adımları atmasını öngörür.[232] Ayrıca, "güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları" da dahil olmak üzere "herkesin adil ve elverişli çalışma koşullarından yararlanma hakkını" tanır.[233] ESKHK, sağlık hakkının, devletlerin "çalışma ortamının doğasında var olan sağlık tehlikelerinin nedenlerini ... makul olarak uygulanabilir olduğu ölçüde" en aza indirme yükümlülüğünü de içerdiğini belirtmiştir.[234] İşyerlerinde toksik maddelere kronik olarak maruz kalmak şiddetli, zalimane ve aşağılayıcı sonuçlara yol açabilir ve bu nedenle çalışanların haklarının ihlali anlamına gelir.[235]

Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS), çocukların sağlık hakkının "tam potansiyellerine göre büyüme ve gelişme ve en yüksek sağlık standardına ulaşmalarını sağlayacak koşullarda yaşama hakkını" içerdiğini belirtmektedir.[236] ÇHS ayrıca çocukların ulaşılabilecek en yüksek sağlık standardına sahip olabilmeleri için devletlerin hastalıklar ve yetersiz beslenmeyle mücadele ederken "çevre kirliliğinin tehlike ve risklerini" de göz önünde bulundurmaları gerektiğini kabul eder.[237]

Türkiye'deki İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu uyarınca çalışanların işyerindeki sağlık ve güvenlik riskleriyle ilgili sağlık muayenelerinden geçmelerini sağlamak, işverenlerin yükümlülüğüdür.[238]

Çocuk İşçiliği

Türkiye tarafından 4 Nisan 1995 tarihinde onaylanan Çocuk Hakları Sözleşmesi, on sekiz yaşın altındaki tüm çocukların "ekonomik sömürüye karşı korunma ve çocuğun sağlığı veya bedensel, zihinsel, ruhsal, ahlaki veya toplumsal gelişmesi ... için zararlı olabilecek nitelikte işlerde çalıştırılmama" hakkını güvence altına alır.[239] Türkiye tarafından 2 Ağustos 2001 tarihinde onaylanan Uluslararası Çalışma Örgütü En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Sözleşmesi (No. 182), devletlere çocukları "çocukların sağlığına, güvenliğine veya ahlakına zarar verebilecek" işlerden koruma yükümlülüğü getirmektedir.[240] Türkiye'nin Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği, 16-18 yaş arası çocukların çalıştırılamayacağı iş türlerini listeler ki bunların arasında "suni ve diğer sentetik liflerin kullanıldığı plastik maddelerin imalatı", "hareketli makinelerin, motorların veya parçalarının ve çekme tertibatının yağlanması, onarılması ve temizlenmesi" ve "çöp atma" işleri de vardır.[241]

Türkiye'nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, atık toplama ve atık bertarafını tehlikeli iş olarak sınıflandırmaktadır.[242] Türkiye'de İş Kanunu uyarınca, on beş yaşından küçük çocukların çalıştırılması ve on sekiz yaşından küçük çocukların Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği'nde tanımlanan tehlikeli işlerde çalıştırılması yasa dışıdır.[243]

Göçmen İşçilerin ve Ailelerinin Hakları

Türkiye'nin 2004 yılında onayladığı Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme'ye taraf olan Türkiye, ister belgeli ister belgesiz olsun, göçmen işçilere ve ailelerine, iş güvenliği ve sağlık koşulları bakımından Türk vatandaşlarından daha az elverişli muamele edilmemesini sağlamakla yükümlüdür.[244]

Bilgiye Erişim Hakkı

Bilgi, hem sağlık hakkı hem de sağlıklı bir çevre hakkı başta olmak üzere diğer birçok hakkın kullanılması için bir ön koşuldur.[245] Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme'nin uygulanmasını izlemekle görevli bağımsız uzmanlardan oluşan bir organ olan İnsan Hakları Komitesi, "bilgiye erişim hakkına işlerlik kazandırmak için, taraf Devletlerin kamu yararını ilgilendiren hükümet bilgilerini proaktif bir şekilde kamusal alana sunmaları gerektiğini" belirterek, bilgiye erişimin kolay, hızlı, etkili ve pratik olmasının sağlanması gerektiğini vurgulamıştır.[246]

Bilgi edinme hakkı, çalışanların toksiklere maruz kalmaya ilişkin tüm haklarının hayata geçirilmesinin temelidir. Çalışanlar, diğerlerinin yanı sıra, toksinlere maruz kalmanın sonuçlarını, maruz kalmayı önlemek için alınan tedbirleri ve bu tür maruz kalma ile ilgili haklarını bilme hakkına sahiptir. Her çalışanın toksik ve diğer tehlikeli maddelere maruz kalmaya ilişkin fiili veya potansiyel riskler hakkındaki güncel bilgileri bilme hakkı vardır.[247] Türkiye'nin İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, işverenleri, çalışanları işyerindeki potansiyel sağlık ve güvenlik riskleri, bu riskleri azaltmak için kullanılabilecekleri koruyucu ve önleyici yöntemler ve yasal hakları konusunda bilgilendirmekle yükümlü kılar.[248]

Sağlıklı Çevre Hakkı

Sağlıklı bir çevre hakkı hem ulusal hem de uluslararası hukukta yer almaktadır.Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 28 Temmuz 2022 tarihinde kabul ettiği bir kararla temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevreye erişimi evrensel bir insan hakkı olarak ilan etmiştir.[249] BM bünyesinde insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasından sorumlu hükümetler arası bir organ olan Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi, "temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir bir çevre hakkını, insan haklarından yararlanılması için önemli bir insan hakkı olarak kabul eder.”[250]

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 56. Maddesi’nde "Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Doğal çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir” hükmü yer alır.[251]

İnsan Haklarının Ticari Faaliyetler Bağlamında Korunması

Hükümetler vatandaşlarını insan hakları ihlallerinden korumakla yükümlüdür, ticari faaliyetlerle bağlantılı olan hak ihlalleri de buna dahildir.[252] Pratik anlamda, bir hükümetin ticari faaliyet bağlamında insan haklarını koruma yükümlülüğü "etkili politikalar, mevzuat, düzenlemeler ve yargı yoluyla bu tür istismarları önlemek, soruşturmak ve düzeltmek için uygun adımları atmayı gerektirir."[253] Hükümetler aynı zamanda bu yasal çerçeve yürürlüğe girdikten sonra onu etkin bir şekilde uygulamak, istismarları önlemek ve istismarların gerçekleştiği durumlarda hesap verebilirliği ve telafiyi sağlamakla yükümlüdür.[254] Şirketler ayrıca Birleşmiş Milletler İş Dünyası ve İnsan Hakları Rehber İlkeleri kapsamında insan haklarına saygı gösterme ve uygulamalarının insan hakları ihlallerine neden olmamasını veya katkıda bulunmamasını sağlama sorumluluğuna sahiptir.

 

IV. İleriye Dönük Adımlar

Türkiye'de hükümetin ve ilgili makamların plastik geri dönüşüm endüstrisinden kaynaklanan insan hakları ihlallerini önlemek için mevcut yasa ve yönetmelikleri uygulaması kritik önem taşısa da, dünya genelindeki plastiklerin insan hakları üzerindeki  etkilerini önleme veya bunları ele alma çabaları, sadece geri dönüşüm tesislerindeki koşulları iyileştirmekle sınırlı kalamaz. Plastik ürünlerin üretimini ve tüketimini azaltmaya yönelik adımlar atılmadığı sürece, plastik geri dönüşümüne yönelik talep artacak, bu da muhtemelen insan hakları ihlallerinin sürmesine yol açacaktır.

Plastik krizinin ve plastik üretiminin, kullanımının ve bertarafının insan hakları üzerindeki etkilerinin ele alınması için Türkiye’de, Avrupa’da ve dünya genelinde atılması gereken  adımlar vardır. Türkiye kendi atıklarını daha iyi yönetmek için olumlu adımlar atmaktadır ki tek kullanımlık plastik tüketimini azaltma çabaları da bu kapsamda değerlendirilebilir.  Avrupa'da, AB'nin plastik atık ihracatını düzenleyen Atık Sevkiyat Yönetmeliği'nin güncellenmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir.[255]  Dünyanın dört bir yanındaki ülkeler de, plastiğin yaşam döngüsü boyunca yarattığı etkileri ele alacak küresel bir plastik anlaşmasının müzakereleri için ilk adımları atmaya başladılar.

Türkiye'de Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm

Geri dönüşüm yaygınlaştıkça, Türkiye hükümeti ve ilgili bakanlıklar geri dönüşüm ve atık yönetimi uygulamalarının verdikleri zararın en aza indirilmesini sağlamalıdır. Türkiye yasal düzenlemelerin zaten öngördüğü üzere, geri dönüşüm tesisleri konutların yanında yer almamalıdır. Türkiye hükümeti, halihazırda yerleşim yerlerinin yakınında bulunan geri dönüşüm tesislerinin yerlerinin değiştirilmesini ve yeni açılan tesislerin çevre ve toplum sağlığının korunması için gerekli mesafe sınırlarına uymasını sağlamak için adımlar atmalıdır.

Türkiye'deki plastik geri dönüşüm şirketleri, başta geri dönüşüm tesislerindeki hava sirkülasyonunu ve hava filtreleme sistemlerini iyileştirmek olmak üzere, salınan toksinlere maruz kalınmasını azaltmak için bazı adımlar atabilirler. Örneğin, havadaki kirleticileri gidermek için makinelerin üzerinde filtreli havalandırma davlumbazları kullanılabilir. Etkili hava filtreleme sistemleri hem çalışanların, hem de geri dönüşüm tesislerinin yakınında yaşayan insanların toksinlere maruz kalma riskini azaltır. Maske, eldiven, üniforma ve gözlük gibi koruyucu ekipmanların erişilebilir olması, çalışanların işyerinde toksinlere maruz kalmasını önemli ölçüde azaltabilir. Bununla birlikte, plastik ürünlere zehirli kimyasal katkı maddeleri dahil edildiği sürece, geri dönüşüm süreci insan sağlığını tehdit etmeyi sürdürecektir.

Türkiye hükümeti ayrıca, atık toplayıcıları ve ruhsatsız plastik geri dönüşüm tesisi çalışanları da dahil olmak üzere atık yönetimi alanında kayıt dışı çalışanların geçim kaynaklarının, yeni atık yönetimi stratejileri belirlenirken dikkate alınmasını da sağlamalıdır.

Avrupa Birliği'ni İleriye Taşıyacak Yol

Dünya’nın en büyük plastik tüketicisi ve ihracatçısı ülkelerin çoğu Avrupa Birliğin’de bulunmaktadır. Bazı alıcı ülkelerin plastik atık ithalatını yasaklamalarından sonra, AB üyeleri atıklarını AB dışına, yasal düzenlemelerin daha az sıkı olduğu, önemli insan hakları ihlallerine ve çevre zararlara yol açabilecek başka ülkelere göndermeyi sürdürmüştür. AB ülkeleri, plastik geri dönüşümünün ve bertarafının AB dışında yol açtığı zararları ele almak için, AB dışına atık ihracatını sınırlandıracak adımlar atmalı ve AB Döngüsel Ekonomi Eylem Planı'nın öngördüğü üzere, atık önleme çabalarını artırmaya öncelik vermelidir.[256]

Avrupa Komisyonu’nun, 2006 yılından bu yana AB ülkelerinden yapılan atık sevkiyatlarını düzenleyen Atık Sevkiyat Yönetmeliği'nin revize edilmesine yönelik teklifi Kasım 2021'de yayımlandı.[257] Bu satırlar yazıldığı sırada Avrupa Parlamentosu ve AB üyesi devletler, Komisyon'un teklifi karşısında kendi pozisyonlarını tartışmaya devam ediyordu. Komisyon'un teklif ettiği mevzuat, ithalatçı ülkelerin atıkları "çevreye zarar vermeyecek şekilde" işlemesini zorunlu kılarak OECD üyesi olmayan ülkelere yönelik korumaları artıracak ve ithalatçı ülkenin atık sevkiyatları başlamadan önce ihracatçı ülkeye atık ihracatı için resmi bir talepte bulunmasını şart koşacaktır.[258]

Teklif edilen yönetmelik, ithalatçı ülkelerdeki tesislerin atık işleme kapasitesine sahip olduklarından, yerel çevre düzenlemelerine uyduklarından, "güvenli ve çevreye duyarlı bir şekilde" çalıştıklarından, işçilerin ve yakınlarda yaşayanların maruz kaldığı sağlık ve güvenlik risklerini izlediklerinden, tesise alınan tüm atıkların izlenebilirliğini sağlandıklarından, sera gazı emisyonlarını sınırlamak için önlemler aldıklarından ve son beş yıldaki atık yönetimi faaliyetlerinin kayıtlarını tuttuklarından emin olmak için, AB’deki ihracatçı şirketler tarafından bağımsız denetimler yürütülmesini öngörüyor.[259] AB politika uzmanları bu düzenlemelerin OECD üyesi olmayan ülkelere yapılan ihracatta fiili bir yasak olarak işleyeceğini öngörüyorlar, zira atık sevkiyatlarının gönderilmesinden önce, gönderilen ülkenin bilgilendirilerek yazılı onayının alınması gerektiğinden, ithalatçı ülkeler katılmayı açıkça talep etmedikleri sürece, atık ihracatı esasen yasaklanmış oluyor.[260] OECD üyesi olmayan ülkelere yapılan plastik atık ihracatına yönelik daha güçlü düzenlemeler getirilmesi STK'lar tarafından memnuniyetle karşılansa da, önerilen bu kuralların başta Türkiye olmak üzere OECD ülkelerine ihracatta artışa yol açabileceğine dair bazı endişeler var.[261] Yönetmelik teklifi, OECD ülkeleri söz konusu olduğunda, geri dönüşüm tesislerinin izlenmesini ve ticaret kurallarına uyulmasını, ithalatçı ülkelerin hükümetlerinin iyileştirmesini öngörüyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü tarafından bu araştırma kapsamında ziyaret edilen hiçbir tesis önerilen yönetmelikte belirlenen kriterleri karşılamıyordu.

Bu raporda belgelendirildiği gibi, Türkiye'deki geri dönüşüm tesisleri, insan hakları ihlallerini önlemek amacıyla tasarlanmış düzenlemelere uyulmasını sağlamaya yetecek ölçüde izlenmiyor. AB Atık Sevkiyat mevzuatında yapılacak olan revizyon, Avrupa plastik atık tüketiminin küresel etkilerinin ele alınması amacıyla koruma mekanizmalarını güçlendirmek ve OECD statüsüne bakılmaksızın tüm ülkelere yaymak için, AB’ye önemli bir fırsat sunuyor. Avrupa Parlamentosu ve AB üyesi devletler bu fırsattan yararlanarak uluslararası ve bölgesel görevleri kapsamında daha iddialı kurallar getirilmesini sağlamalı ve dünyanın dört bir yanındaki toplumların sağlık ve sağlıklı çevre haklarını korumalıdır.

Plastik Krizine Yönelik Küresel Fırsatlar

Dünyanın dört bir yanında çevre, sağlık ve insan hakları savunucuları, Küresel Kuzey ülkelerinden yapılan plastik atık ihracatı konusunda daha güçlü düzenlemeler getirilmesi ve küresel plastik krizine çözüm bulunması için baskı yapıyor.

Mart 2022'de Birleşmiş Milletler Çevre Asamblesi’nin (UNEA) tarafları, küresel plastik krizini ele alacak bir antlaşmayı müzakere etmek amacıyla bir komite kurulması konusunda anlaştılar mutabık kaldılar.[262] Üzerinde mutabık kalınan görev tanımı, petrolün ve gazın çıkartılmasında plastik üretimine ve bertarafına kadar plastiklerin yaşam döngüleri boyunca çevre ve insan hakları üzerindeki etkilerini ele alacak ve hukuken bağlayıcı olacak uluslararası bir antlaşmanın ülkeler tarafından oluşturulmasının önünü açacak

Uzmanlar, sivil toplum örgütleri ve yerel aktivistler, plastik üretimini sınırlayan, gündelik yaşamda kullanılan plastik ürünlerden zararlı kimyasal katkı maddelerini çıkaran ve atık toplayıcılar da dahil olmak üzere plastik işçilerinin sesini, krize yönelik kararların alınmasına katan, küresel bir plastik anlaşması yapılması çağrısında bulunuyor.[263] Bazı bilim insanları plastiğin çevre, iklim ve insan üzerindeki etkilerini ele almak için 2040 yılına kadar işlenmemiş plastik üretiminin aşamalı olarak durdurulması çağrısında bulunuyor.[264] UNEA'nın küresel bir plastik anlaşması için müzakerelere başlama kararı, plastiklerin hem insanlar hem de çevre üzerindeki etkilerini vurguluyor: "Yüksek ve hızla artan plastik kirliliği küresel ölçekte ciddi bir çevre sorununa işaret ettiği gibi, sürdürülebilir kalkınma hedefinin çevresel, sosyal ve ekonomik boyutlarını olumsuz yönde etkiliyor."[265]

Plastik krizinin Küresel Kuzey ve Küresel Güney'deki ülkeleri farklı şekillerde etkilediğine dikkat çeken karar, ulusal koşulları ve kapasiteleri göz önünde bulundurmakta ve "hukuki olarak bağlayıcı yeni bir uluslararası antlaşmadan kaynaklanan bazı yasal yükümlülüklerin, gelişmekte olan ülkeler ve ekonomileri geçiş sürecinde olan ülkeler tarafından etkili bir şekilde uygulanabilmesi için kapasite geliştirme ve teknik ve mali yardım gerektireceğini" kabul etmektedir.[266]

Karar, plastiğin tüm yaşam döngüsünü dikkate alan yasal olarak bağlayıcı bir belgenin müzakere edilmesi için hükümetler arası bir müzakere komitesinin kurulması için (INC) çağrıda bulunuyor.[267] INC tarafından yürütülecek müzakerelerin ilk turu Kasım 2022'de gerçekleştirilecek; müzakerelerin 2024 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülüyor.

Önümüzdeki yıllarda küresel bir plastik antlaşmasına yönelik müzakereler sürerken, devletlerin de plastiklerin yaşam döngüleri boyunca ortaya çıkan çok sayıdaki etkilerinin, insan haklarını koruyacak şekilde ele alınmasına olanak sağlayabilecek çözümleri hayata geçirmesi gerekecek.

 

Teşekkür

Bu rapor İnsan Hakları İzleme Örgütü Çevre ve İnsan Hakları Bölümü’nden, Gruber Araştırmacısı Krista Shennum tarafından araştırıldı ve yazıldı. İnsan Hakları İzleme Örgütü Avrupa ve Orta Asya direktör yardımcısı Emma Sinclair-Webb, Türkiye'den çevre avukatı Deniz Bayram ve Ceylan Akça Cupolo saha araştırmasına katılarak tercümanlık, hukuki danışmanlık ve uzmanlık desteği verdiler. Plastik geri dönüşüm tesislerinin konumlarına ilişkin mekânsal analizler, İnsan Hakları İzleme Örgütü Dijital Araştırmalar Laboratuvarı’ndan kıdemli analist Carolina Jorda Alvarez tarafından yapıldı.

Raporun editörlüğünü Çevre ve İnsan Hakları Bölümü kıdemli araştırmacısı Felix Horne; Çevre ve İnsan Hakları Bölümü direktörü Richard Pearshouse; Çevre ve İnsan Hakları Bölümü kıdemli araştırmacısı Katharina Rall; kıdemli hukuk danışmanı Aisling Reidy; program direktör yardımcısı Babatunde Olugboji; Deniz Bayram; Emma Sinclair-Webb; sağlık ekibinden araştırmacı Julia Bleckner; Ekonomik Adalet ve Haklar Bölümünden kıdemli araştırmacı Jim Wormington; Çocuk Hakları Bölümü direktör yardımcısı Juliane Kippenberg; Kadın Hakları Bölümü kıdemli araştırmacısı Hillary Margolis; Avrupa ve Orta Asya Bölümü hak savunuculuğu direktörü Philippe Dam; Mülteci ve Göçmen Hakları Bölümü direktörü Bill Frelick; Çin Direktörü Sophie Richardson; ve Engelli Hakları Bölümü kıdemli araştırmacısı Bridget Sleap yaptı. Rapor Türkçe’ye Murat Özbank tarafından çevirildi.

Bu rapor için bilgi sağlayan STK çalışanı meslektaşlarımıza, yerel aktivistlere, hükümet yetkililerine, araştırmacılara ve uzmanlara teşekkür ederiz. Mikroplastik Araştırma Grubu'ndan Dr. Sedat Gündoğdu'ya Adana'daki plastik atıklarının etkileri konusunda teknik uzmanlık desteği verdiği için teşekkür ederiz. Ayrıca, bu raporun araştırması sırasında bakanlıklara bilgi taleplerini birlikte göndermeyi kabul ettikleri için Yurttaşlık Derneğine de teşekkürlerimizi sunarız.Greenpeace Akdeniz'den Nihan Temiz Ataş ve meslektaşlarına, Avrupa'dan ithal edilen plastik atıkların Türkiye'deki kötü yönetimine ilişkin hazırladıkları çığır açıcı rapor için teşekkür ederiz.

En önemlisi, İnsan Hakları İzleme Örgütü, bilgi ve deneyimlerini bizimle paylaşan çok sayıda kişiye derin bir minnet duymaktadır. Onların tanıklıkları olmasaydı, bu rapor yazılamazdı.