(بهیرووت) - رێخستنا چاڤدێریکرنا مافێن مرۆڤان (هیومەن رایتس ووچ) دبێژه کو هێزێن ئاسایشا ههرێما کوردستانا عیراقێ ژ ناڤهراستا تیرمهها 2019 ڤه تهڤگهر و هاتنوچوونا پرانیا پهنابهرێن کامپا مهخموورێ یا کوردێن ترکیێ سینۆردار کریه.
ئهڤ سینۆرداركرن پشتی وێ چهندێ هاتن کو چهند ئێریشکارێن نهناسکری، کو گومان ههیه سهر ب پارتیا کارکهرێن کوردستانێ (پەکەکێ) ڤه بن، کو ئهو ژی گرووپهکه چهکداره و ئهڤ ب دههێن سالانه د ململانهیهکه بهردهوام دهیه لگهل ترکیێ، د 17ێ تیرمهها بهۆری ده دیپلۆماتکارهکی ترکی ل نێزیک باژارێ ههولێرێ کوشتن. هێزێن ئهولهکاریێ یێن سهر ب حکوومهتا ههرێما کوردستانێ ڤه ژی، کو ب ئاسایشێ تێن ناسکرن، چهندین کهسێن گومانکری گرتن و هاتنوچوونا وان سینۆردارکر، کو تێ تهخمینکرن ژبهر پشتگریا هنهک نشتهجیێن کامپێن ژ پەکەکێ رە یە. د ئهنجامێ ده گهلهک نشتهجیێن کامپێ کارێن خوه ژدهستدان و ب زەحمهتی خزمەتگوزاریێن پزیشكی وهردگرن.
رێڤهبهرا بهشا رۆژهلاتا ناڤین و باکورێ ئەفریقایێ یا هیومەن رایتس ووچ،
سارا لیا ویتسۆن، د ڤێ دهربارێ ده گۆت: "دهستەهلاتدار نکارن ههر کهسێ د ناڤا کامپێ ده سزا بدن ژبهر هن کهسێن کو دبه لگهل پەکەکێ سۆزدار بن، بێ کو چ بهلگهههک د دهستێ وێ ده ههبه کو وان کهسان تاوانهک ئهنجامدایه"، وههروها گۆت: "ژبهر سینۆردارکرنێن بدارێ زۆرێ کو ل سهر وان هاتنە سهپاندن، ئێدی نشتهجیێن کامپێ نکارن خوه بگهینن کارێن خوه و نه ژی خزمەتگوزاریێن پزیشكی ب دهست بخن."
کامپا مهخموورێ، كو 60 کیلۆمهتران ل باشوورێ رۆژئاڤایێ ههولێرێ دکهڤه، ههری کێم 12 ههزار وهلاتیێن کورد یێن ترکیێ تێده نشتهجی نه. پرانیا وان د ناڤبهرا سالێن 1993 و 1994 ده ژ باشوورێ رۆژهلاتێ ترکیێ رهڤیان، پشتی کو ئارتێشا ترکیێ د ململانهیا لگهل پارتیا کارکهرێن کوردستانێ ده ب سهد ههزاران کورد ب دارێ زۆرێ ژ گوندێن وان کۆچبهر کرن. د سالا 2011 ده دهستهلاتدارێن عیراقێ و کۆمسیۆنا نهتهوهیێن یهکگرتی یا ژ بۆ کارووبارێن پهنابهران (UNHCR) ئهو ناڤچه ب فهرمی وهک کامپهکه پهنابهران تۆمارکر و دهستهلاتدارێن عیراقێ ژی ئهو وهک پهنابهر پهسهند کرن.
بهرپرسێ کۆمیتهیا نرخاندن وبهرسڤدایینا راپۆرتێن ناڤدهولهتی یا حکوومهتا ههرێما کوردستانێ، دیندار زێباری، د 30ێ جۆتمههێ دە بهرسڤا لێکۆلینهکه هیومەن رایتس ووچ ددهربارێ ڤێ رهوشێ ده نڤیساندبوو کو دهستهلاتدارێن حکوومهتا ههرێما کوردستانێ "ژ بهر پرسێن ئهولهکاریێ" هاتنوچوونا نشتهجیێن کامپێ "ژ بۆ دهمکه دیارکری ھنەكی سینۆردار کریه".
زێباری ئیدیعا کر کو "ئهو رێوشوونێن نوو كەسێن خوەدی كار یان خوهندهکارن یان ژی كەسێن كو د نهخوهشخانهیێن ههرێما کوردستانێ ده تێنه دهرمانکرن ل خوه ناگرن، ژ بهر کو ئهو کهس بهلگهیێن باوهرپێکری لگهل وان ههنه." د 6ێ مژدارێ د ئیمێلەکە دن ده، زێباری ههروها دوباره کر کو "ئهو رێوشوون دهمکی نه و ژ بۆ پاراستنا ئهولهکاریا ههموویانە"، وی ههروها گۆت کو مهبهست ژ "بهلگهیێن باوهرپێکری" ئهون یێن کو ژ ئالیێ خوهدیێن کار یان ژی دهزگههێن خوهندنێ ڤه هاتنه دایین.
پێنج نشتەجیان ژ هیومەن رایتس ووچ ره گۆت، تهڤی کو بهلگهیێن پێویست و دهستوورا دهرکهتنا ژ کامپێ ب وان رە ههبوون، لێ هێزێن ئهولهکاریێ رێ نهدان وان كو ژ خالا پشکنینێ یا یهکهم ل سهر ریێا ههولێر و باژارێن دن یێن ههرێما کوردستانێ دهرباس ببن. نشتهجیهکی دن ژی گۆت کو وی د ئهنجامێ ده کارێ خوه ژ دهست دا و نکاریبوو کارهکی دن پهیدا بکه کو ب رێیا وی کاری بهلگەیهکه نوو یا دامهزراندنێ ب دهست بخه. ئهو نشتەجی دبێژن کو ب تهنێ خوهندهکار و ههژمارهکا کێم یا نهخوهشێن کو ژ بۆ نهخوهشانهیێ هاتنه شاندن، کارینه دهرکهڤن.
نشتهجییهکە دن ژی گۆت کو هێزێن ئهولهکاریێ رێ دان وێ کو ژ خالا پشکنینێ یا یهکهم دهرباس ببه، لێ ل خالهکه دن یا نێزیکی ههولێرێ ئهو جارەكە دن پاشده ڤهگهراندن.
نۆژدارهکه د نۆرینگهها کامپێ ده دبێژه کو، ژ بهر پێویستیێن دهرمانکرنێ ل جهم وان کێمن، وێ ههولێن زێده دان کو ب رێیا راپۆرتێن نۆژداری ره گهلهک نهخوهشان ژ بۆ نەخوهشخانهیێن ههولێرێ بێنه شاندن، لێ ههولێن وێ سهرنهگرتن. وێ نۆژدارێ گۆت: "ئاسایشێ ژ مە رە گۆت کو باوهریا وان ب راپۆرتێن نۆرینگهها مه نایێ کا راستن یان سهخته نه. پشتره مه خوه گهانده نهخوهشخانهیا مهخموورێ و ژ بهر کو پێویستیێن وان یێن دهرمانکرنێ ژی کێمن، مه راپۆرتێن نۆژداری ل ور ژی چێکرن، لێ ئهو راپۆرت ژی نههاتن قهبوولکرن."
ژنهکه دوجانی کو د مهها خوه یا سێیهم ده بوو گۆت کو راپۆرتهکه وێ یا نۆژداری ژ نهخوهشخانهیا مهخموورێ ههبوو کو ژ ئالیێ سهرۆکێ شارهداریا مهخموورێ ڤه ژی هاتبوو مۆرکرن ژ بۆ کو ل نهخوهشخانهیهکا ههولێرێ کۆنترۆلا دوجانیێ ژ بۆ وێ بێته کرن، لێ ئەو د 31ێ جۆتمەھێ ده ژ دهمژمێر 7ێ سبههێ ههتا نیڤرۆ ل خالا پشکنینێ بهندهوار بوو. وێ ژنێ گۆت: "ئهفسهرهکی گهلهکی بێشهرم ژ من ره گۆت کو ئهز سالهکێ ژی بهندهوار بم، ئهو رێ نادە من بچم ههولێرێ، تهڤی کو ههموو کاخەزێن من یێن پێویست ههبوون." ژنا دوجانی ههروها گۆت: "بهری کو من پاشڤە ڤهگهرینن، وی ئهفسهری ههموو کاخەزێن من ژی ژ من ستاندن".
ژنهکه دن یا دوجانی گۆت کو د ئێڤارا 8ێ تهباخێ ده، دهما کو د مهها خوه یا شهشان ده بوو، ئهو راستی خوینبهربوونهکه خورت بوو، لهورا مێرێ وێ ئهو گهانده نۆرینگهها کامپێ. نۆژدار ژێره گۆت کو پێویسته ئهو بچه نهخوهشانهیهکه ههولێرێ ژ بۆ کو بلهز وهره دهرمانکرن. ل کامپێ تو ئامبولانسهک نەبوو، لهورا مێرێ وێ ئهو ب ئۆتۆمبێلێ بر. ئهو ژ سێ خالێن پشکنینێ دهرباسبوون، لێ ئهو ژ ئالیێ خالا داوی ڤه هاتن راوهستاندن.
ژنا دوجانی گۆت: "ئهفسهرهکی ژ مێرێ من ره گۆت کو فهرمان ژ وان ره هاتیه کو ئهو رێ نهدن تو كەسی ژ کامپێ دهرباسی ناڤا ههولێرێ ببە". وێ گۆتنا خوه وها بهردهوام کر: "ئهز د ئۆتۆمبێلێ ده بووم، گهلهک خوین ژبهرمن چوو، لێ وی ئهفسهری ل من تهماشا دکر و دگۆت رهوشا من باشه". ژنا دوجانی دیار کر کو ل داویێ ئهو د رێیا خوه رە ڤهگهریان و د رێ ده زارۆکا وێ ژبهرچوو، وگۆت: "دهما کو زارۆکا من ژبهرمن چوو، ئهز گهلهک خهمبار بووم، من گۆت ئهگهر ئهز ژی نها بمرم وێ تو کهس گوه نهده من. ژ وێ دهمێ ڤه و ههتا نها من هیچ چارهسهریهکه پزیشکی یا گونجاو وهرنهگرتیه".
نۆژدارا کامپێ چیرۆکا ڤێ ژنا دوجانی پشتراستکر و گۆت کو ئهو ئاگاهداره کو ژنهکه دن یا دوجانی ل کامپێ زارۆکا وێ ژی ژبهرچوو ژبهر کو ل ههمان خالا پشکنینێ هاتبوو راوهستاندن و نکاریبوو خوه بگهینه نهخوهشخانهیێ.
ژنهکه 45 سالی کو دایکا 5 زارۆکانه گۆت کو ژبهر رێوشوونێن سینۆردارکرنێ، وێ و مێرێ خوه کارێن خوه یێن پاقژکرنێ ژدهستدان، د کارێن وها ده ژی تو کاخهزێن کار یێن فەرمی نینن. وێ ژنێ گۆت کو نێزیکی ههزار نشتهجیێن کامپێ ههمان کارێ پاقژکرنێ ل ههولێرێ و باژارێ دن دکرن، وبەردەوام كر: "مووچهیێن مه یێن رۆژانە تەنێ تێرا خهرجی و مهسرهفا مه یا رۆژانە دکر. د رۆژا یهکهم یا جهژنێ ده ئهز گهلهکی گرییام، ژبهر کو من نکاریبوو جلێن نوو و شهکران ژ زارۆکێن خوه ره بکرم. ژ بۆ مە ئهڤ جهژن نه جهژن بوو".
ئهندازیارهکی کو د کۆمپانیایهکه ئاڤاکرنێ دە ل سلێمانیێ کار دکر گۆت کو دهما دهستهلاتێن فهرمی ل خالێن پشکنینێ رێ ل بهر کارکهران گرتن و ئێدی نههشتن دهرباس ببن، وێ دەمێ وی ژی کارێ خوه ژ دهست دا. وی ھەروەھا گۆت كو ھیژ دەما كارتا وی یا پهنابهریێ بسەرنەچوویە وناسنامهیا ئهندامتیا وی د سهندیکایا ئهندازیارێن کوردستانێ ده ههیە لێ تهڤی ڤێ یهکێ، ئهفسهرێن د خالا پشکنینێ ده گۆتن کو هیچ کهسهک ژ کامپێ نابێ بچه ههولێرێ.
وهلاتییهکی کورد یێ عیراقێ کو خهلکێ باژارۆکێ مهخموورێ یێ ل نێزیک کامپێ یه، د 6ێ مژدارێ ده گۆت کو ههر جارا ئهو د خالێن پشکنینێ ره دهرباس دبه، پرس ژێ تێ کرن کا چ کهسهک ژ کامپێ لگهل وی ههیه یان نا، وبەردەوام كر: "ئهز گهلهک نشتهجیێن کامپێ، کو د ناڤ ده پیرهژن و نهخوهش ژی ههنه، دبینم کو ل خالێن پشکنینێ ب تهنێ ل سهر ئهردێ روونشتینه و ژ ئاسایشێ دخوازن کو رێ بدن وان ژ بۆ کو دهرباس ببن... ئهز تێناگهم ژ بهر چ ئهو رێ نادن کو ئهو خهلک دهرباس ببن."
نشتهجیێن کامپێ یێن کو ههڤپهیڤین لگهل وان هاتیه کرن دبێژن کو ئهو دکارن ژ کامپێ بچن باژارێن د بن کۆنترۆلا بهغدایێ ده وهکە مووسلێ، لێ ئهو دترسن، ژبهر کو ئهو هەم ب زمانێ عهرهبی نزانن و ناسنامهیێن وان دەما وان بسەرچوویە، و هەم ژی ژ گرتنێ دترسن. ناسنامهیێن گهلهک ژ وان مالباتان ژ سالا 2014 ڤه دهما وان بسهرچوویه و ئێدی نایێن قەبوولكرن، بهغدایێ نوو ژی د سالا 2018 ده دهست ب نووکرنا ناسنامهیێن وان کریه. د ناڤا وان چار سالان ده خالێن پشکنینێ یێن حکوومهتا ههرێما کوردستانێ رێ ددان نشتهجیێن کامپێ کو دهرباسی باژارێن ههرێما کوردی ببن. سێ نشتهجیێن کامپێ گۆتن کو د دهستپێکا ئیلۆنا 2019 ده دوو زلامێن کو ل کامپێ دژیان و ناسنامهیێن وان بسهرچووبوون، دخوهستن ب رێیا مووسلێ بچن باژارێ دهۆکێ یێ ل ههرێما کوردی، لێ ئهو ژ ئالیێن کهسێن نهناس ڤه هاتن رهڤاندن و هین چارهنڤیسا وان نهدیاره.
ل گۆر پابهندبوونێن ناڤدهولهتی یێن حکوومهتا ههرێما کوردستانێ، دڤێ ئهو مافێ هلبژارتنا جهێ نشتهجیبوونێ و ئازادیا هاتنوچوون و تهڤگهرێ ژ بۆ ههر کهسێ ل سهر ئهردا خوه مسۆگهر بکه. ل گۆر یاسایا ناڤدهولهتی، ئهو ب تهنێ دکاره ئازادیا لڤ و تهڤگهرا وهلاتی و نهوهلاتیان سینۆردار بکه دهما کو ئهو سینۆردارکرن "ل گۆری یاسایێ به و ژ بۆ پاراستنا ئهولهکاریا نهتهوهیی یان دیسپلینا گشتی یان ساخلهمیا گشتی یان مۆرال یان ژی ماف و ئازادیێن کهسێن دن پێویست به". تهڤی کو دڤێ ئهو سینۆردارکرن نه ژ بۆ جوداتیکرنێ بن و پێویستە كو لگهل ئارمانجێن سینۆردارکرنێ گونجاو بن.
ل گۆر یاسایا ناڤدهولهتی ههروها قهدهغەیه کو ئازادیا هاتنوچوونێ "ل سهر بنگەها ئارمانجەك یان سهدهمهکه تایبهت به ھەرحەقێ کهسێ کو دخوازه هاتنوچوونێ بکه."
ویتسۆن دبێژه: "دڤێ ئهڤ یهک نهگهێژه ئاستا کو دایک زارۆکێن خوه ژدهست بدن هەتا کو حکوومهتا ههرێما کوردستانێ بزانبه کو رێوشوونێن وێ یێن سینۆردارکرێ گهلهکی زێدهکری نه"، ئهو ههروها بهردهوامی دکە و دبێژە: "کارهکی گهلهکی شۆكدارە کو هین دهستهلاتداران رێوشوونێن سینۆردارکرنا لڤ و تهڤگهرا هن پهنابهرێن مهخموورێ رانهوهستاندنە."