Ադրբեջանը շարունակաբար օգտագործել է լայնորեն արգելված կասետային զինամթերք Լեռնային Ղարաբաղի բնակելի շրջաններում, հաղորդել է Human Rights Watch-ը այսօր: 2020թ․-ի հոկտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղում իրականացված հետաքննության ընթացքում Human Rights Watch-ը փաստագրել է չորս դեպք, երբ Ադրբեջանը կասետային զինամթերք է օգտագործել:
2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին կտրուկ սրվել են ռազմական գործողությունները Ադրբեջանի, Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի դե ֆակտո իշխանությունների միջև: Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության Մինսկի խմբի անդամ երկրների միջնորդությամբ ձեռք բերված մարդասիրական հրադադարի պահպանման երկու պայմանավորվածությունները չկարողացան դադարեցնել մարտերը: Ըստ բոլոր կողմերի իշխանությունների Հայաստանում, Լեռնային Ղարաբաղում և Ադրբեջանում տեղի ունեցած հարձակումների արդյունքում տասնյակ խաղաղ բնակիչներ են զոհվել կամ վիրավորվել:
«Կասետային զինամթերքի շարունակական օգտագործումը, հատկապես խիտ բնակեցված տարածքներում, խոսում է քաղաքացիների անվտանգության անտեսման մասին», - ասել է Սթեֆն Գուսը՝ Human Rights Watch-ի սպառազինությունների բաժնի տնօրենը և Կասետային զինամթերքի կոալիցիայի ղեկավարը: «Կասետային զինամթերքը ոչ մի դեպքում չպետք է օգտագործվի որևէ մեկի կողմից, հատկապես քաղաքներում՝ խաղաղ բնակչությանը հասցվող կանխատեսելի և անընդունելի վնասի պատճառով»:
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ընթացքում Human Rights Watch-ն ուսումնասիրում է՝ արդյոք հակամարտության բոլոր կողմերը հավատարիմ են միջազգային մարդասիրական իրավունքին, որը զինված ուժերից պահանջում է մշտապես տարբերակել կոմբատանտներին և քաղաքացիական անձանց, ինչպես նաև ռազմական օբյեկտները՝ քաղաքացիականներից: Որպես այդպիսին, արգելվում են անխտրական հարձակումները՝ ներառյալ հարձակումները, որոնք օգտագործում են այնպիսի մարտական մեթոդ կամ միջոց, որը հնարավոր չէ ուղղել դեպի որոշակի իրավաչափ ռազմական թիրախ: Human Rights Watch–ը բազմիցս է դիմել Ադրբեջանի կառավարությանը՝ տեղում հետաքննություն անցկացնելու թույլտվություն ստանալու համար, սակայն թույլտվությունը դեռևս չի տրվել:
Human Rights Watch-ը ուսումնասիրել է հրթիռների, հարվածների և զինամթերքի մնացորդները, որոնք պայթել են, ինչպես նաև չպայթած զինամթերք, Ստեփանակերտի որոշ հատվածներում, Լեռնային Ղարաբաղի վարչական կենտրոնում, որին Ադրբեջանում անվանում են Խանքենդի: Human Rights Watch-ը նաև ուսումնասիրել է հրթիռի, պայթյունի հետևանքների և զինամթերքի մնացորդների, ինչպես նաև չպայթած զինամթերքի լուսանկարները Հադրութ քաղաքում: Human Rights Watch-ը զրուցել է նաև հարձակումներին ականատես վեց մարդու հետ: Ադրբեջանի պաշտոնատար անձինք մեղադրել են հայկական կողմին այս հակամարտությունում կասետային զինամթերք օգտագործելու մեջ, սակայն Human Rights Watch-ը ինքնուրույն չի ստուգել այդ պնդումները:
Ստեփանակերտի բնակիչները Human Rights Watch-ին հայտնել են, որ կասետային զինամթերքի օգտագործմամբ հարձակումները սկսվել են սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի գրասենյակից ոչ ավելի, քան 200 մ հեռավորության վրա գտնվող բնակելի թաղամասում:
69-ամյա մի կին, ով գտնվում էր շենքի չորրորդ հարկի իր բնակարանում, հարևանությամբ այն տեղանքի, որտեղ Human Rights Watch-ը ուսումնասիրում էր M095 հրթիռների հարվածների բազմաթիվ բնորոշիչ հետևանքները, ասաց, որ շենքը սկսեց ցնցվել առավոտյան ժամը 7:15-ի սահմաններում. «երեխաները սկսեցին գոռալ և բոլորը խուճապահար էին, երբ ռումբերը սկսեցին ցած ընկնել: Բացեցինք պատուհանները և տեսանք, որ մեքենաներն այրվում են: Մենք տեսանք, որ նրանց մոտ կային փոքրիկ վարդագույն մասնիկներ, որոնց պատճառով նրանք այրվում էին, ուստի մենք վազեցինք դեպի նկուղ»:
Նա ասաց, որ մի շարք զինամթամթերքներ չեն պայթել, և որ հարևանները դրանք ծածկել են մանկական խաղահրապարակից բերված ավազով, մինչև հաջորդ օրը արտակարգ իրավիճակների արձագանքման խումբը եկել, վնասազերծել են դրանք և հեռացրել: Նա ասաց, որ պայթյունների հետևանքով կոտրված ապակինները վիրավորել են հարեւանությամբ գտնվող մի շարք մարդկանց: Մեկ այլ բնակիչ Human Rights Watch-ին ասաց, որ վնասվել են տասնյակ մեքենաներ:
Հոկտեմբերի 12-ին Human Rights Watch-ը այցելել է այնտեղ և բացի զինամթերքի բնորոշիչ հետևանքներից, Human Rights Watch-ը նկատել է նաև մի քանի վնասված և այրված տրանսպորտային միջոցներ և մոտակա բնակարանների և բակում գտնվող խանութների բազմաթիվ կոտրված ապակիներ: Այնուամենայնիվ, տվյալ զինամթերքի կողմից տարածքին հասցված ճշգրիտ վնասը անհայտ է, քանի որ մոտավորապես նույն վայրում դրան անմիջապես հետևել է այլ հարձակում՝ այլ տեսակի զինամթերքով:
Առնվազն մեկ այլ LAR-160 կասետային հրթիռ արձակվել է նույն տարածքից գրեթե մի քանի հարյուր մետր հեռավորության վրա: Human Rights Watch-ը դիտարկել է LAR-160 հրթիռի մնացորդները, M095 զինամթերքի հարվածների բնորոշիչ հետևանքները, վարդագույն կայունացման ժապավենների մնացորդները և զինամթերքի բեկորները: Բազմաթիվ շենքեր, մասնավոր բիզնեսի և շուկաների տարածքներ տարբեր աստիճանի վնասներ են կրել հարձակման արդյունքում:
Human Rights Watch-ը զրուցել է հասարակական խմբի մի աշխատակցի հետ, ով խանութում հրդեհ է նկատել այս երկրորդ թաղամասում տեղի ունեցած հարձակման արդյունքում, երբ նա այցելել է տարածք մոտավորապես ժամը 23:20-ին, հոկտեմբերի 3-ին: Human Rights Watch-ը ստուգել է նաև այս ականատեսի կողմից արված լուսանկարի վավերականությունը, որը, ըստ լուսանկարի մետատվյալների, նկարահանվել է հոկտեմբերի 3-ին, ժամը 23:20-ին:
Հոկտեմբերի 4-ին «Re։public of Artsakh» Տելեգրամ ալիքում տեղադրված տեսանյութը արձանագրել է հերթական կասետային զինատեսակի հրթիռը Ստեփանակերտի Հակոբ Հակոբյան փողոցում: Human Rights Watch-ը զրուցել է երկու հոգու հետ, ովքեր ապրում են Հակոբ Հակոբյան փողոցում և ականատես են եղել հարձակմանը: 55-ամյա մի բնակիչ ասաց, որ հարձակման ժամանակ ինքը գտնվում էր իր չորրորդ հարկի բնակարանում: Նա ասաց, որ պայթյունների մի մասը տեղի են ունեցել տանիքում և պատռել են շենքի վերին մասում գտնվող ջրատար խողովակները, ինչի արդյունքում վերին հարկերից ջուր է հոսել: Արդյունքում անջատվել է շենքի ընդհանուր ջրամատակարարումը:
Փրկարար ծառայությունները մի քանի օր անց կարողացան մաքրել զինամթերքը շենքի տանիքից և ջրամատակարարումը վերականգնվել է, բայց գրոհից ի վեր շենքում էլեկտրականություն չկար: Էլեկտրական ցանցի աշխատանքին ծանոթ անձը Human Rights Watch-ին ասաց, որ իրենք աշխատում են այդ տարածքում էլեկտրաէներգիան վերականգնելու ուղղությամբ, բայց առայժմ կարող են միայն էլեկտրաէներգիա տրամադրել նկուղներին և ապաստարաններին:
Human Rights Watch-ը չի հայտնաբերել որևէ ռազմական տեխնիկա կամ հենակետեր երեք թաղամասերում, որտեղ տեղի են ունեցել հարձակումները: Նույնիսկ եթե այդպիսիք եղել են, հաշվի առնելով կասետային զինամթերքի ավերիչ հետևանքները, դրանց օգտագործումը բնակելի քաղաքացիական պայմաններում չի թույլատրվում ըստ պատերազմի կանոնների:
Human Rights Watch-ը նաև ուսումնասիրել է անմիջապես Հադրութ քաղաքից ուղարկված 35 լուսանկար և մեկ տեսանյութ մի տան մեջ և շրջակայքում LAR-160 հրթիռի և դրա պայթուցիչի ազդեցության, մնացորդների և M095 զինատեսակի մնացորդները պայթյունից հետո, ինչպես նաև չպայթած զինամթերքի մասին: Ըստ նյութերի մետատվյալների, դրանք արվել են հոկտեմբերի 3-ին: Human Rights Watch-ը ստուգել և հավաստիացել է, որ տեսանյութը և լուսանկարները արվել են Հադրութ քաղաքում: Հոկտեմբերի 4-ին «Ազատ Եվրոպա» ռադիոյի / «Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության կողմից YouTube-ում վերբեռնվեց տեսանյութ, որը ցույց էր տալիս նույն տունը և մնացորդները:
Կասետային զինամթերքն արգելվել է դրանց լայնամասշտաբ և ավերիչ ազդեցության և խաղաղ բնակչությանը սպառնացող երկարաժամկետ վտանգի պատճառով: Կասետային զինատեսակը սովորաբար պայթում է օդում և տասնյակ, նույնիսկ հարյուրավոր փոքր ռումբեր է ուղարկում ֆուտբոլի խաղադաշտի չափ տարածքի վրա: Կասետային ենթառումբերը հաճախ չեն կարողանում պայթել նախնական հարվածից՝ թողնելով չպայթած ռումբեր, որոնք գործում են որպես ականներ:
Կլաստերային զինամթերքի մասին 2008 թվականի կոնվենցիան համապարփակորեն արգելում է կասետային զինամթերքը և պահանջում է դրանց ոնչնչացում, ինչպես նաև զոհերին օգնություն: Հայաստանն ու Ադրբեջանը պայմանագիրը վավերացրած 110 պետությունների մեջ չեն մտնում: Երկուսն էլ ասում են, որ չեն կարող միանալ պայմանագրին, քանի դեռ չի լուծվել Լեռնային Ղարաբաղի հարցը: Երկուսն էլ պետք է անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկեն՝ առանց հապաղելու Կլաստերի զինամթերքի մասին կոնվենցիային միանալու համար, ասում է Human Rights Watch-ը:
Անկախ պայմանագրով սահմանվող որոշակի պարտավորություններից` հակամարտության բոլոր կողմերը Ժնևի կոնվենցիաներով և միջազգային սովորութային իրավունքի ուժով պարտավոր են պահպանել միջազգային մարդասիրական իրավունքի հիմնարար սկզբունքները, որոնք զինված ուժերից պահանջում են մշտապես տարբերակել կոմբատանտներին և քաղաքացիական անձանց, ինչպես նաև ռազմական օբյեկտները և քաղաքացիական անձանց: Արգելվում է նաև իրականացնել ավերիչ հարձակումներ կամ հարձակումներ, որոնք չափազանց մեծ վնաս են հասցնում քաղաքացիական անձանց՝ ակնկալվող կոնկրետ ռազմական առավելության դիմաց:
«Ադրբեջանի կողմից կասետային զինամթերքի կրկնվող օգտագործումը պետք է անհապաղ դադարեցվի, քանի որ դրանց շարունակական օգտագործումը նպաստում է գալիք տարիներին խաղաղ բնակչության համար վտանգի մեծացմանը», - ասել է Գուսը:
Լրացուցիչ տեղեկություններ Լեռնային Ղարաբաղում կասետային զինամթերքով հարձակումների մասին
Human Rights Watch-ը Ստեփանակերտում և Հադրութում հայտնաբերել է իսրայելական արտադրության LAR-160 սերիայի կլաստերային հրթիռների մնացորդները և չպայթած M095 կրկնակի նշանակության զինամթերք: Յուրաքանչյուր հրթիռ կրում է 104 ենթառումբ, և յուրաքանչյուր զինամթերք հագեցած է ինքնաոչնչացման մեխանիզմով: Այս երկիր-երկիր մակերեսային հրթիռներն ու կայանքները Ադրբեջանը ստացել է Իսրայելից 2008-2009 թվականներին: Ոչ Հայաստանում, ոչ էլ Լեռնային Ղարաբաղի դե-ֆակտո իշխանությունների մոտ չեն արձանագրվել կլաստերային զինամթերքի կուտակման մասին տվյալներ, սակայն նրանք ունեն բազմալար հրթիռային կայանքներ, որոնք ունակ են տեղ հասցնել այդ ռումբերը:
Human Rights Watch-ը յուրաքանչյուր վայրում հայտնաբերել է իսրայելական արտադրության M095 երկակի նշանակության ենթառումբեր: Երբ այս ենթառումբերը գործի են դրվում պայթուցիչի ազդեցությունից, այն արտադրում է մահացու մետաղական ձուլածո բեկորներ և հալված մետաղի շիթ՝ ուղղված տրանսպորտային միջոցների և նյութերի ոչնչացմանը: Human Rights Watch-ը Ստեփանակերտի երեք թաղամասերում ուսումնասիրել է M095 զինամթերքի, ինչպես նաև վարդագույն նեյլոնե կայունացման ժապավենների մնացորդների հարյուրավոր բնորոշիչ հետևանքներ:
Հոկտեմբերի 13-ին Human Rights Watch-ը այցելել է այն տեղանքը, որտեղ վկան նկատել և լուսանկարել է այրվող խանութը հոկտեմբերի 3-ին ժամը 23:20-ին և դիտարկել է նույն այրված շենքը, որը տեսանելի էր լուսանկարում և առնվազն երեք վարդագույն կայունացման ժապավեններ շենքից մի քանի մետր հեռավորության վրա, ինչպես նաև բազմաթիվ բնորոշիչ հետևանքներ, որոնք համապատասխանում էին M095 ենթառումբերին: Human Rights Watch-ը շենքից 10 մետր հեռավորության վրա հայտնաբերել է LAR-160 հրթիռի մնացորդներ և դիտարկել հարվածի հետևանքները շենքի տանիքին, որոնք համապատասխանում էին կինետիկ վնասներին: Համաձայն հասանելի արբանյակային պատկերների, հարձակումը տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 27-ից հոկտեմբերի 8-ն ընկած ժամանակահատվածում: Հոկտեմբերի 8-ին պատկերները ցույց են տալիս շենքի վնասը, որը համընկնում է կրակի հետ:
Հակոբ Հակոբյան փողոցում հարձակման ժամանակ առնվազն երեք առանձին հրթիռների տարբերակիչ ձայնը, որոնք ցրում են բեռնված ռումբերը, և դրանց հետագա պայթյունները լսվում են հարձակման տեսանյութում, որը ենթադրաբար նկարահանվել է մեքենայի վահանակի վրայից: Հոկտեմբերի 12-ին Human Rights Watch-ն այցելել է այն տեղանքը, որտեղ նկարահանվել է տեսանյութը և հաշվել ավելի քան 100 բնորոշիչ հետևանքներ նույն փողոցում: Human Rights Watch-ը նաև դիտարկել է բազմաթիվ զինատեսակների հետևանքներ անմիջապես հարակից փողոցներում, գրասենյակային և բնակելի շենքերի տանիքներին՝ 100 մետր շառավղով: Հոկտեմբերի 13-ին կայացած առանձին այցի ընթացքում Human Rights Watch-ը հայտնաբերեց LAR-160 սերիայի հրթիռի մնացորդները՝ հարձակման տեսանյութը նկարահանելու վայրից 100 մետր հեռավորության վրա: Human Rights Watch-ը նկատել է էլեկտրական լարերին, երեխաների խաղահրապարակներին, տրանսպորտային միջոցներին, ձեռնարկություններին, տներին, գլխավոր փոստային բաժանմունքին և Ղարաբաղ Տելեկոմի շենքին հասցված վնասները:
