(Երևան.) – «Չստանալով ցավազրկող համարժեք դեղեր` ամեն տարի Հայաստանում սուր, սակայն ամոքելի ցավից տառապում են քաղցկեղի բարդ ձևերով ապրող հազարավոր պացիենտներ», եզրակացնում է «Հյումն Րայթս Վոտչ» կազմակերպությունն այսօր հրապարակված զեկույցում և տեսահոլովակում: Թեպետ արդյունավետ, ապահով և ոչ թանկարժեք ցավազրկող դեղերը Հայաստանում առկա են, պացիենտների և նրանց ընտանիքի անդամների մեծ մասն անհաղթահարելի բյուրոկրատական խոչընդոտների են հանդիպում դրանք ձեռք բերելու գործընթացում, որի հետևանքով խախտվում է նրանց առողջության իրավունքը:
Զեկույցը, որի անգլերեն տարբերակն 86 էջ է, վերնագրված է այսպես. «Ինձ մնում է միայն արտասվել. քաղցկեղը և պալիատիվ խնամքի համար իրականացվող պայքարը Հայաստանում»: Զեկույցում նկարագրված է պալիատիվ խնամքի բացակայության աղետալի ազդեցությունը քաղցկեղի բարդ ձևերով պացիենտների և նրանց ընտանիքի անդամների վրա: Արձանագրված է պալիատիվ խնամքի ծառայությունների ընդհանուր բացակայությունը Հայաստանում, ինչպես նաև` ցավազրկող ուժեղ ազդեցության դեղերի հասանելիության` կառավարության կողմից չափազանց խիստ կարգավորումը: Նկարագրված է առողջապահական ոլորտի մասնագետների շրջանում արմատացած այն գործելակերպը, որն արգելակում է ցավի համարժեք ամոքումը, ինչպես նաև՝ պալիատիվ խնամքի առողջապահական մասնագետների կրթության և վերապատրաստման անբավարարությունը:
«Քաղցկեղի վերջին փուլերում գտնվող պացիենտները Հայաստանում ապրում են ցավի, վախի և տառապանքի մեջ` հաճախ չստանալով կամ գրեթե չստանալով մասնագիտական օժանդակություն», նշում է Հարավային Կովկասում «Հյումն Րայթս Վոտչ» կազմակերպության հետազոտող, զեկույցի հեղինակ Գիորգի Գոգիան: «Առողջապահական համակարգը լքում է նրանց կյանքի առավել խոցելի ժամանակաշրջանում: Հայաստանին անհրաժեշտ է բարելավել առողջապահական քաղաքականությունը և կանոնակարգումը, որպեսզի ապահով և արդյունավետ ցավազրկող դեղերը հասանելի դառնան նրանց, ում դրանք պետք են»:
Զեկույցի հիմքում ընկած են մայրաքաղաք Երևանում և ութ այլ քաղաքներում պացիենտների, նրանց ընտանիքի անդամների, առողջապահական ոլորտի մասնագետների, պետական պաշտոնյաների և պացիենտների իրավունքների պաշտպանության խմբերի և այլ հասարակական կազմակերպությունների հետ իրականացված ավելի քան 90 խորացված հարցազրույցները:
«Ցավն անտանելի է», «Հյումն Րայթս Վոտչ»-ին պատմում է քաղցկեղով հիվանդ, 46-ամյա Գայանե Գ.-ն: «Արտասվում եմ, բղավում, կարծես` անընդհատ կրակի վրա քայլելիս լինեմ: Փորձում եմ դիմանալ ցավին, երբ տանը մարդ կա, բայց երբ միայնակ եմ, ինձ մնում է միայն արտասվել»:
Հայաստանում քաղցկեղի հետևանքով տարեկան մահանում է մոտ 8,000 մարդ, ընդ որում՝ նրանցից շատերը մահկանացուն կնքում են սոսկալի ցավի զգացողությամբ: Մորֆինը, որը ծանր ցավի ամոքման հիմնական դեղն է, թանկ չարժե և հեշտ է ընդունել, սակայն այն առավելապես անհասանելի է Հայաստանում դրա կարիքն ունեցող անձանց: 2010-2012 թվականներին Հայաստանում տարեկան սպառվել է միջինը մոտ 1.1 կիլոգրամ մորֆին, որը բավարար կլիներ հաշվարկների համաձայն դրա կարիքն ունեցողների ընդամենը մոտ 3 տոկոսի համար: Այլ ծառայությունները, որոնք օգնում են մարդկանց՝ մեղմելու ցավը և կյանքի վերջին շրջանում կրած տառապանքը, նույնպես հիմնականում առկա չեն Հայաստանում:
«Հյումն Րայթս Վոտչ»-ը պարզել է, որ ցավի արդյունավետ բուժման ճանապարհին Հայաստանում առկա են հետևյալ խոչընդոտները.
- Հաբերի տեսքով մորֆինի բացակայությունը. հաբերի տեսքով մորֆինը, որը սուր քրոնիկ ցավի ամոքման նախընտրելի դեղամիջոցն է, Հայաստանում առկա չէ:
- Օրենսդրական սահմանափակումները. ներարկային ափիոնային դեղերի նշանակման կարգը բարդ է, ժամանակատար և զգալիորեն բյուրոկրատացված: Ամբուլատոր հիվանդներին ափիոնային դեղեր կարող են նշանակել միայն ուռուցքաբանները, այն էլ՝ միայն քաղցկեղով հիվանդներին: Ուռուցքաբանները կարող են ափիոնային դեղեր նշանակել միայն մի քանի բժիշկների կողմից որոշումը ստորագրելուց հետո, ընդ որում՝ նույնիսկ դրանից հետո յուրաքանչյուր նշանակման համար անհրաժեշտ են մի քանի ստորագրություններ և կնիքներ:
- Անբավարար դեղաչափերը. թեպետ Հայաստանի իրավակարգավորումներն առավելագույն դեղաչափ չեն սահմանում, ստանդարտ պրակտիկայի համաձայն, նշանակումը սկսվում է ափիոնային դեղի՝ օրվա ընթացքում մեկ ներարկումից, ապա՝ մոտ երկու շաբաթ հետո ավելացվում է երկրորդ ներարկումը: Ներարկային մորֆինի ցավազրկող ազդեցությունը տևում է չորսից վեց ժամ, որի պայմաններում պացիենտն օրվա ժամերի մեծ մասի ընթացքում մնում է առանց համարժեք ցավամոքման:
- Դեղերի նշանակման բարդ ընթացակարգերը. ափիոնային ցավազրկող դեղերի նշանակումից հետո քաղցկեղով հիվանդները կամ նրանց խնամողները ստիպված են լինում գնալ տեղական պոլիկլինիկա և վերցնել դեղատոմսը, այնուհետև գնալ Երևանում գործող միակ մասնագիտացած դեղատունը կամ մայրաքաղաքից դուրս գործող՝ տարածաշրջանային խոշոր բժշկական կենտրոնների համապատասխան դեղատունը և ստանալ դեղորայք, ապա՝ նախքան նոր դեղատոմս ստանալը վերադարձնել դատարկ սրվակները: Նրանք ստիպված են գործընթացը կրկնել երկու օրը մեկ, իսկ երբեմն՝ ամեն օր, քանի որ գործնականում բժիշկները նշանակում են ընդամենը 24-48 ժամվա համար բավարար ուժեղ ազդեցության ափիոնային դեղեր:
- Խիստ վերահսկողությունը ոստիկանության կողմից. սույն զեկույցի համար անցկացված հարցազրույցներին մասնակցած բոլոր ուռուցքաբանները նշեցին, որ իրենք ամենամսյա գրավոր տեղեկանքներ են ներկայացնում ոստիկանությանը, որոնք ներառում են ափիոնային ցավազրկող դեղեր ստացող պացիենտի անձի և ախտորոշման մասին տեղեկություններ` ի խախտումն պացիենտի գաղտնիության իրավունքների:
Բժշկության և բուժքույրության ուսանողների կրթությունը գրեթե չի ներառում պալիատիվ խնամքին և ցավի համարժեք ամոքմանը նվիրված դասընթացներ: Բուժաշխատողները տեղեկացված չեն, վերապատրաստված չեն, և չեն ուղղորդվում ափիոնային ցավազրկող դեղերի բժշկական օգտագործման հարցերում:
«Հյումն Րայթս Վոտչ» կազմակերպությունը նշում է, որ Հայաստանում պատշաճ պալիատիվ խնամքի ճանապարհին առկա լուրջ խոչընդոտները պացիենտին զրկում են համարժեք բուժօգնությունից և խախտում առողջության իրավունքը: Հայաստանի կողմից ցավազրկող կարևորագույն դեղերի հասանելիության բարելավման ուղղությամբ միջոցառումներ չձեռնարկելը կարող է նաև հանգեցնել Հայաստանի` պացիենտներին դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքից պաշտպանելու պարտավորության խախտման:
Հայաստանի կառավարությունն ի գիտություն է ընդունել պալիատիվ խնամքի անհրաժեշտությունը և որոշ կարևոր քայլեր է ձեռնարկել վերջին տարիներին այն ներդնելու ուղղությամբ: Մասնավորապես, պալիատիվ խնամքը ներառվել է կառավարության կողմից ճանաչված առողջապահական ծառայությունների ցանկում: Ստեղծվել է պալիատիվ խնամքի աշխատանքային խումբ, և քաղաքացիական հասարակության կառույցների և փորձագետների հետ սերտ համագործակցության պայմաններում մշակվել է պալիատիվ խնամքի ներդրման ազգային ռազմավարությունը: 2011-2013 թվականներին իշխանություններն իրականացրել են պալիատիվ խնամքի չորս փորձնական ծրագրեր:
«Հայաստանի կառավարությունը ձեռնարկել է որոշ կարևոր նախապատրաստական քայլեր, սակայն այժմ անհրաժեշտ է խոսքերը վերածել գործողությունների», ասում է Գոգիան: «Որպես առաջին քայլ, Հայաստանի կառավարությունը պետք է բարեփոխի դեղերի խիստ սահմանափակող կարգավորումները և ներդնի հաբերի տեսքով մորֆինը, որը թույլ կտա մեղմել հազարավոր պացիենտների տառապանքը»:
Որոշ մեջբերումներ` պացիենտների խոսքերից.
«Կարծես ասեղների վրա քայլեի: Ցավը սկսվում էր կոնքիցս և տարածվում աջ ոտքիս ողջ երկարությամբ: Ինձ ահավոր էի զգում, անընդհատ արտասվում էի: Այդ ցավերի ժամանակ չգիտեի, թե ինչ է քունը: Ընդամենը երազում էի, որ մի պահի ցավը վերանա, որպեսզի ցավը չզգամ: Այնքան վատ էի զգում, որ ուզում էի մեռնել»:
-- Կարինե Կ., մանկապարտեզի նախկին դաստիարակչուհի, նկարագրում է որովայնի ուռուցքի հետևանքով կրած ցավը
«Ցավը սկսվում է անակնկալ, և սկսում եմ բղավել և այլ մարդ եմ դառնում: Երբ ձեռքս սկսում է այրվել` կարծես կրակի վրա լինի, գիտեմ, որ քիչ անց սկսվելու է ցավը: Երբ այն սկսվում է, կորցնում են խոսելու ունակությունս, և ընդամենը կարողանում եմ աջ ձեռքով ինչ-որ բան մատնացույց անել: Ամեն գիշեր ցավերի մեջ եմ, բայց երբեմն պատահում է նաև ցերեկվա ժամերին ...»:
-- Լյուդմիլա Լ., 61 տարեկան, մանկապարտեզի նախկին դաստիարակչուհի, նկարագրում է կրծքի անվիրահատելի քաղցկեղի հետևանքով կրած ցավը
