Ýnsan Haklarý Ýzleme Komitesi (Human Rights Watch), Avrupa Birliði Dýþiþleri bakanlarý Troykasý’nýn Türkiye’yle 8 Mart’ta yapacaðý toplantý öncesinde, bugün yayýmladýðý bir raporla, bölgesel insan haklarý kuruluþlarýnýn yerel karakollarý denetlemesine olanak saðlayacak yeni bir programýn, Türkiye’nin iþkenceyi ortadan kaldýrmaya yönelik çalýþmalarýnda çok önemli bir koruyuculuk rolü üstlenebileceðini, ama denetlemelerin yaygýnlaþtýrýlmasý ve daha baðýmsýz kýlýnmasý gerektiðini belirtti.
Baþbakanlýða baðlý insan haklarý il kurullarý, 2005’in baþlarýndan bu yana yerel polis ve jandarma karakollarýna haberli ve habersiz ziyaretler gerçekleþtirerek iþkence ve kötü muameleye karþý getirilen önlemlerinin uygulanýp uygulanmadýðýný denetliyor. Türkiye’deki 81 ilin 31’indeki insan haklarý kurullarý 2005’te, polis ve jandarma karakollarýna bu tür denetim ziyaretlerinde bulundu.
Ýnsan Haklarý Ýzleme Komitesi’nin Avrupa ve Orta Asya Direktörü Holly Cartner, “Ýnsan haklarý kurullarýnýn karakol ziyaretleri, Türkiye’nin iþkenceyi ortadan kaldýrmasýnda çok etkili bir araç olabilir,” diyerek þunlarý söyledi: “Çok önemli koruma önlemlerinin yasalarda yer bulmasýna karþýn, gözaltýndakilere uygulanan iþkence ve kötü muamele hâlâ sürüyor. Baðýmsýz denetleme kuruluþlarýnýn düzenli olarak gerçekleþtireceði habersiz ziyaretler, söz konusu önlemlere iþlerlik kazandýrýlmasýna yardýmcý olabilir.”
Ýnsan Haklarý Ýzleme Komitesi, yeni bir raporla Türkiye’deki bölgesel insan haklarý kurullarýnýn karakol denetleme etkinliklerini deðerlendiriyor. 81 ilde doktorlarla, avukatlarla ve devlet memurlarýyla yapýlan görüþmelerden elde edilen bilgiler, bu mekanizmanin saðladýðý geliþmeleri hem de sorunlarýný tarif ediyor. Ýnsan haklarý kurullarý olumlu anlamda etki göstermeye baþladý ama denetleme sisteminin potansiyelini gerçekleþtirdiðinden söz etmek için henüz erken.
Denetleme kurullarý devlet memurlarýndan, meslek örgütlerinin ve STK’larýn temsilcilerinden oluþuyor. Bu kurullarýn oluþturulmasýyla, doktor ve avukat gibi sýradan yurttaþlar ilk kez güvenlik güçlerinin denetlenmesi etkinliðinde doðrudan yer alabildi. Sözü edilen denetim aðý, hele yasa ve yönetmeliklerde mevcut iþkence karþýtý önlemlerle birlikte düþünüldüðünde, Türkiye’de iþkencenin ortadan kaldýrýlmasýna çok önemli katkýlar saðlayabilecek bir potansiyele sahip.
Oysa, 81 bölgesel kurulun yarýsýndan fazlasý ya hiç karakol denetimi yapmamýþ ya da son derece yetersiz bir incelemeye olanak veren denetim ziyaretleri gerçekleþtirmiþ durumda. Kimi kurullar ise iþkence gören kiþilerden resmi þikayet yazýsý almadýkça bu tür ziyaretlerde bulunmak istemiyor. Dahasý, düzenledikleri denetim ziyaretlerinin sýklýðý, yöntemleri ve bulgularýný kamuoyuna açýklayan kurul sayýsý az. Ayrýca, bölge valilerinin süreç üzerinde kullanabilecekleri etki gücü de bu kurullarýn baðýmsýzlýðý konusunda kuþkular uyandýracak nitelikte.
Öte yandan, kurullarda yer alan doktor ve avukatlar bu konudaki sorumluluklarýný ciddiye alarak sistemin iþkenceye karþý savaþýmda etkili bir araç olarak iþlemesi için ellerinden geleni yapýyor. Daha fazla sayýda kurulun aylýk düzende gerçekleþtireceði denetleme ziyaretleriyle birlikte, yetkililer görevlendirdikleri kiþilerin bu konudaki en iyi uygulamalar hakkýnda bilgilenmesini saðlamalý, görevlerini yerine getirmeleri için gereken eðitim ve deneyimi edinmelerine yardýmcý olacak önlemleri almalýdýr.
“Denetleme sistemi önemli bir baþlangýç, ama henüz kusursuz bir iþleyiþe sahip olduðu söylenemez,” diyen Cartner sözlerini þöyle sürdürüyor “Artýk kurullar için önemli olan, daha baðýmsýz bir yapýya kavuþmak ve denetleme çabalarýný daha da etkinleþtirmektir.”
Türkiye’deki karakollarda, özellikle de terörle mücadele birimlerinde iþkence uzun yýllar boyunca adeta salgýn niteliðinde bir uygulama oldu. 1990’lý yýllarýn ortalarý, iþkence sonucu ölümlerin doruða çýktýðý zamanlardý. Gözaltýndaki erkek, kadýn ve çocuklara yönelik cinsel saldýrýlar yaygýndý. Karakollardaki sorgu odalarýna sivillerin girebilmesi duyulmuþ þey deðildi. Kötü muameleye karþý düzenli ve baðýmsýz denetlemenin ya da sorumluluðun bulunmadýðý bir ortamda iþkence gitgide yayýldý. Avrupa Ýþkenceyi Önleme Komitesi ve Türkiye Parlamentosu’nun insan haklarý komisyonu, Türkiye’de polis karakollarýna girebilen yegane kuruluþlardý , ve her iki kurumunziyaretinde elde ettiði bulgular arasýnda iþkencenin varlýðýný gösteren çok sayýda týbbi kanýt, gizli sorgu odalarý ve araçlarý da bulunuyordu.
Son yýllarda Türk hükümeti, gözaltýndakileri iþkence ve kötü muameleden korumayý amaçlayan bir dizi reformu uygulamaya koydu. Gözaltý süresini kýsaltan, tecrit ortamýnda tutulmayý kaldýran ve Anti-Terör Yasasý kapsamýndakiler de dahil olmak üzere tüm tutuklularýn gözaltýna alýndýklarý andan baþlayarak avukatla görüþmelerine olanak tanýyan çeþitli yasalar yürürlüðe girdi.
Bütün bu reformlarýn sonucu olarak gözaltýnda iþkence ve iþkenceye baðlý ölüm raporlarýnda geçen yýllarda ciddi ölçüde azalma görüldü. Buna raðmen, daha çok polis ya da jandarmanýn anýlan koruma önlemlerini uygulamadýðý durumlarda gerçekleþen kötü muamele ve iþkence iddialarý devam ediyor. Ýnsan Haklarý Ýzleme Komitesi, etkili bir denetleme sistemi ile koruma önlemlerini uygulamayan görevlilerin tespit edilmeleri ve durumdan sorumlu tutulmasý yoluyla, iþkence ve kötü muamele olaylarýnýn önemli ölçüde azaltýlabileceðini dile getiriyor.
Türk hükümeti geçen yýl, polis karakollarýnýn baðýmsýz denetime açýlmasý yolunda iki önemli adým attý. Önce, Birleþmiþ Milletler’in Ýþkenceyle Mücadele Sözleþmesi’ne Ek Ýhtiyari Protokol’ünü imzaladý; ardýndan “iþkence ve diðer zalimane, gayrýinsani ve aþaðýlayýcý muamele ya da cezalarý önlemek amacýyla ulusal ve uluslararasý baðýmsýz kuruluþlarca insanlarýn özgürlüklerinden yoksun býrakýldýðý yerlere yapýlacak düzenli denetleme ziyaretleri sistemi” kurulmasý için çalýþmalara baþladý. Bu geliþmeler hükümetin, gözaltý merkezlerinde baðýmsýz denetlemeye olan gereksinimi kabullendiðini gösterse de denetleme sisteminin tam olarak uygulanmasý için birkaç yýl geçmesi gerekebilir.
Ýkinci olarak, Ýhtiyari Protokol kapsamýndaki taahhütlere dayalý bir kalýcý denetleme sistemi kurulana dek, geçici bir önlem olarak ülke genelinde insan haklarý il kurullarý, polis karakollarýna ziyaretlerde bulunmaya baþladý.
Ýnsan haklarý kurulu denetleme sistemi hâlâ deneme aþamasýnda ve iþkenceyle mücadeleye destek olarak potansiyelini tam anlamýyla ortaya çýkarabilmesi için daha kat etmesi gereken yollar var. Ýnsan Haklarý Ýzleme Komitesi, Türk hükümetine konuyla ilgili olarak kimi tavsiyelerde bulundu: Kurullarýn baðýmsýzlýðýný arttýrmak için hükümet, baro ve tabipler odasý delegelerini denetleme etkinliklerine katýlmaya özendirmeli, kurullara ildeki polis teþkilatýndan sorumlu olan valilerden baðýmsýz olarak kaynaklar saðlamalý ve Mazlum-Der, Ýnsan Haklarý Derneði gibi insan haklarý konusunda çalýþan STK’larý, danýþman olarak denetleme ziyaretlerine katýlmak üzere kurullara çaðýrmalýdýr.
