طالبانو، چې د ۲۰۲۱ کال په اګست کې یې واک تر لاسه کړ، د ښځو او نجونو له پراخو بنسټیزو حقونو څخه سرغړونې ته دوام ورکوي، چې د تګ راتګ ازادي، د کار او معیشت حق، او تعلیم او روغتیا ته لاسرسی پکې شامل دي. چارواکو د طالبانو د واکمنۍ پر مهال رسنۍ او منتقدین هم تر فشار لاندې راوستل او یا یې وګواښل، د مدني ټولنې د سازمانونو تړلو ته یې اړ کړل، او د بشري حقونو د ترویج یا ساتلو لپاره یې دولتي دفترونه ړنګ کړل.
د طالبانو امنیتي ځواکونو د ټول کال په اوږدو کې د پخواني حکومت د امنیتي منسوبینو او یا هم د خراسان ولایت د اسلامي دولت د وسله والې ډلې د غړو او پلویانو په ګډون د پخوانیو امنیتي افسرانو او دښمنانو خپلسري توقیفونه، شکنجه او لنډیز اعدامونه ترسره کړل. د خراسان ولایت د اسلامي دولت د وسله والې ډلې په ښوونځیو او جوماتونو بریدونه ترسره کړل، چې زیاتره یې هزاره شیعه مسلمانان په نښه کول. د افغانستان جزايي کوډ د همجنس بازې عمل ترسره کول جنايي جرم ګڼي، او طالبانو هم د همجنسبازې عمل جرم ګڼلې او د پخواني حکومت دریځ ته یې اشاره کړې، د دوی ځينو مشرانو ژمنه کړې چې د ښځینه همجنسبازانو، نارینه همجنسبازانو، دوه جنسه همجنسبازانو او ټرانسجیندر (LGBT) خلکو د حقونو پر وړاندې به سخت دریځ غوره کړي.
یو ژور اقتصادي بحران په ۲۰۲۲ کې د ډیری فکتورونو له امله دوام درلود، لکه په ۲۰۲۱ کې د بسپنه ورکوونکو په مرستو کې لوی کمښت او د اړینو کارګرانو په معاشونو کې ورته کمښت؛ د نقدینه ګې لوی بحران؛ د اړینو توکو لکه خوراکي توکو بیې لوړوالی؛ او د بهرنۍ حکومتونو لخوا محدودیتونه چې د بانکدارۍ سکتور يې تر اغیز لاندې راوست. ملیونونه ماشومان د شدید خوارځواکۍ سره مخ دي. له ۹۰ سلنې څخه زیات افغانان په ټول کال کې د خوړو له خوندیتوب سره مخ وو. ښځې او نجونې په ځانګړې توګه د اقتصادي بحران له امله سخت ځپل شوي دي، د طالبانو د کړنو په شمول چې ډیری ښځې د معاش له کار څخه بې برخې کړي او د ښځینه مرستندویه کارکونکو د دندې ترسره کولو مخه یی نیولې.
د ښځو او نجونو حقونه
طالبانو د واک له رانیولو راهیسې، د قوانینو او پالیسیو یو اوږد او مخ په زیاتیدونکي لیست تطبیق کړی چې په بشپړ ډول د ښځو او نجونو د بیان، تګ راتګ، کار او زده کړې په ګډون د دوی د بنسټیزو حقونو څخه د ګټې اخیستنې مخه نیسي چې د دوی د ژوند، معیشت، سرپناه، روغتیایی پاملرنه، خواړه، او اوبو په شمول د دوی ټول حقونه اغیزمن کړي.
د ۲۰۲۲ کال د مارچ په میاشت کې طالبانو اعلان وکړ چې ښځې او نجونې به د ثانوي زده کړو څخه منع پاتې وي او دغې پریکړې د ملګرو ملتونو د امنیت شورا د ټول غړیتوب، د اسلامي همکاري سازمان، او د G7 او G20 نږدې ټول غړو په ګډون د نړۍ له ګوټ ګوټ څخه یې پراخې نیوکې او اندیښنې راوپارولي.
د طالبانو مشرتابه، چې په بشپړه توګه له نارینه وو څخه جوړه ده، ښځو ته اجازه نده ورکړې چې په هره کچه په حکومتولۍ کې برخه واخلي یا په ملکي خدمتونو کې د قاضیانو په ګډون په کوم لوړ پوړي مقام کې کار وکړي. چارواکو اعلان کړی او په مکرر ډول یې قوانین پلي کړي چې ښځې د سفر یا کور پریښودو څخه منع کوي، د کار ځای ته د کورنۍ نارینه غړي پرته د دوی تګ راتګ په شمول او ښځې یې د ډیری ډولونو دندو څخه منع کړې. د نارینه غړو ملتوب نږدې ټولو کورنیو لپاره ناشونی کار دې. چارواکو هم داسې مقررات اعلان کړل چې د ښځو مخونه په عامه ځایونو کې پوښل کیږي - په شمول د ښځینه تلویزیون نطاقانو - او دا یې ویلي چې د کورنۍ نارینه غړي به مجازات شي که چیرې ښځې د تګ راتک او جامو له مقررات څخه سرغړونه کوي.
د طالبانو ځواکونو په څو مواردو کې د طالبانو د تګلارو یا مقرراتو پر ضد په عامه لاریونونو کې د ښکیلو ښځو د شړلو لپاره ډیر ځواک کارولی، په خپلسري ډول یې ځینې مظاهره کوونکي او د هغوی د کورنیو غړي نیولي او ځینې یې شکنجه کړي او یا یې وهلي دي.
اقتصادي او بشري بحرانونه
چې تر ډېره د طالبانو د واکمنۍ په پایله کې د دغه هېواد دوامداره اقتصادي سقوط له امله، په ۲۰۲۲ کال کې د افغانستان بشري ناورین لا پسې خراب شو. په سلو کې ۹۰ نفوس د کال په اوږدو کې د خوړو خوندیتوب نه درلود، لسګونه ملیونونه خلک مجبور شول چې هره ورځ یک وخت خواړه ونخوري یا پرته له څه خوړلو ټولې ورځې تیر کړي. دوامداره خوارځواکي په ماشومانو کې د لوږې د مړینې او اوږدمهاله روغتیا ستونزو لامل شوی.
ګڼ لاملونه د اقتصادي بحران لامل شوي دي. په ۲۰۲۲ کې، ډیری بسپنه ورکوونکو هیوادونو د روغتیا پاملرنې، ښوونې او روزنې او نورو حیاتي خدماتو چمتو کولو اړین کارمندانو لپاره عاید مرستې او معاشونو کې کمښت ساتلی. د پراخې مزدونو او معاشاتو له لاسه ورکول د خوراکي توکو، تیلو او نورو اړینو توکو د بیو له لوړیدو سبب شول. د ۲۰۲۲ په جریان کې د لوی وچکالۍ او سرې، سونګ او نورو کرنیزو توکو ته د لاسرسي وړ لاسرسي نشتوالي له امله د کرنې محصول هم کم شوی.
د افغانستان په مرکزي بانک باندې چې د افغانستان بانک (DAB) په نوم هم یادیږي د متحده ایالاتو محدودیتونه، د دې بانک د اړینو مرکزي بانکي خدماتو د ترسره کولو مخه نیولې ده، چې په اصل کې ټول اقتصاد د سقوط په حالت کې ېې ساتلې دې. د افغانستان بانک (DAB) ناتوانۍ د یو لوی او دوامدار نقدینګې بحران لامل شوی، په بیله بیا په امریکایی ډالرو او افغانی اسعارو کې د بانکنوټونو کمښت، د سوداګرۍ، بشردوستانه ادارو او عامو افغانانو لخوا مشروع مالي فعالیتونه په جدي توګه محدود کړي.
ښځې او نجونې په غیر متناسب ډول د بحران له امله اغیزمنې شوي او د خوړو، روغتیا پاملرنې او مالي سرچینو په ترلاسه کولو کې له لوی خنډونو سره مخ دي. د طالبانو تګلارو چې ښځې د ډیرو معاشونو څخه منع کړي، وضعیت یې خراب کړی، په ځانګړې توګه د هغو کورنیو لپاره چې ښځې یوازینۍ یا اصلي نقه راوړونکې دي. په کوم ځای کې چې طالبانو ښځو ته د کار کولو اجازه ورکړې وه، د ظالمانه مقرراتو لکه د کورنۍ د نارینه غړي ملتوب د ښځو د کار کولو ترځای پور او حتی د کار د ورځې په اوږدو کې هلته د نارینه غړي د پاتې کیدو له امله دا کار تقریبا ناممکن شوی و.
د نړیوال خوراکي پروګرام سروې ښیي چې د نږدې ټول ۲۰۲۲ کال لپاره، نږدې ۱۰۰ سلنه ښځینه سرپرستې کورنۍ کافي خواړه نه درلودل او نږدې ټولې یې د کافې خواړو ترلاسه کولو لپاره "سخت اقدامات" ترسره کړي، لکه د کور د مهمو توکو پلورل، کار ته د ماشومانو لیږل، یا د مهر لپاره د ځوانو نجونې واده کول.
د ۲۰۲۲ کال د سپتمبر په ۱۴، د متحده ایالاتو حکومت د سویس میشته مالي میکانیزم "افغان وجهي صندوق" رامنځته کولو اعلان وکړ چې هدف یې د افغانستان د بهرنیو اسعارو زیرمو لپاره د امانتدار په توګه عمل کول او د DAB په ځای کې محدود معاملات او نور فعالیتونه ترسره کول دي. خو، د مرکزي بانکدارۍ ډیری اړین خدمتونه لاهم یوازې د DAB لخوا ترسره کیدی شي، او اقتصادي منفې اغیزې به تر هغه وخته دوام وکړي چې متحده ایالات د DAB د وضعیت په اړه د طالبانو چارواکو سره موافقې ته ورسیږي. د افغانستان د اقتصادي ستونزو د حل لپاره د یوې اوږدې مودې تګلارې په توګه د افغان وجهي صندوق د وړتیا په اړه جدي اندیښنې شتون لري، او د سقوط شوي اقتصاد د بیرته با ثباته کولو لپاره د ګامونو په اخیستلو کې ځنډ د لوی بشري ناورین سبب شوي دې.
بی قانونه وژنې، جبري نا درکه کېدل، شکنجه او جنګي جرمونه
طالب ځواکونو د پخوانيو حکومتي چارواکو او امنیتي ځواکونو پرسونل وژلي (د غچ په ټوګه) او هغوی يې په جبري ډول نادرکه کړي دي. طالب ځواکونو پرته له محاکمې هغه کسان هم اعدام کړي چې دوی ادعا کوي د خراسان ولایت د اسلامي دولت (ISKP) غړي دي. په افغانستان کې د ملګرو ملتونو مرستندویه ماموریت (یوناما) د ۲۰۲۲ کال د اګست په میاشت کې یو راپور خپور کړ چې د ۲۰۲۱ کال له اګست میاشتې راهیسې د طالبانو د ځواکونو له خوا د وژنو یا نادرکه کیدو ګڼ شمیر پیښې په ګوته کړي. دا تل ممکنه نه ده چې معلومه شي چې وژل شوي کسان پخواني حکومتي کارکوونکي وو یا د ISKP غړي وو.
د کال په اوږدو کې په ډیری پیښو کې، طالب ځواکونو نظامي عملیات او شپنې عملیات ترسره کړي چې ځاېې اوسیدونکي یې په نښه کړي چې د ISKP غړو ته په پټنځای ورکولو یا ملاتړ کولو تورن شوي و. د ګڼو عملیاتو په ترڅ کې عسکرو په ملکي وګړو بریدونه کړي او خلک یې له قانوني پروسې پرته بندیان کړي دي. توقیفیان په جبري توګه ورک شوي یا وژل شوي، په ځینو مواردو کې د هغوی سرونو يې پرې کړي دې. په ځینو ولایتونو کې، طالب چارواکو جسدونه په عامه ځایونو کې اچولي او یا یې جسدونه په واټونو او چوکونو کې د اخطارونو په توګه ځړولي دي.
د ۲۰۲۱ په وروستیو او ۲۰۲۲ کې، د ننګرهار اوسېدونکو په یوه کانال کې یو ډله ییز قبر وموند چې لږترلږه د ۴۵ جسدونه پکښي پراته وو او یاد جسدونه د تخریب په مختلفو مرحلو کې ول، چې ډیری یې د شکنجې یا وحشیانه اعدامونو نښې نښانې درلودلې: د ځینو یې پښې، په غاړه کې رسۍ یا تار درلودې یا سررونه يې پرې شوی وو.
په پنجشیر ولایت کې، طالبانو د هغو ټولنو په نښه کولو لپاره د لټون عملیات ترسره کړل چې یې د ملي مقاومت جبهې (NRF) د وسله والو ملاتړ کولو ادعا کوله، ځایی اوسیدونکي یې بندیان او شکنجه کړل. چارواکو ډله ایز مجازات هم وضع کړي او هغه محافظتونه يې له پامه وغورځول چې توقیفیان یې مستحق ول.
د داعش ډلې د خراسان څانګې (ISKP) لخوا بریدونه
د داعش ډلې د خراسان څانګې (ISKP) په ۲۰۲۲ کې د هزاره ګانو په وړاندې د ډیری چاودنو او وسله والو بریدونو مسؤلیت په غاړه واخیست، چې لږترلږه ۷۰۰ کسان یې ووژل او ټپیان کړل. د اپریل په ۱۹، د داعش ډلې د خراسان څانګې (ISKP) د کابل په لوېدیځ دشت برچي په یوه لېسه کې، چې اکثره یې هزاره او شیعه ګان دي، د یوه ځانمرګي برید مسوولیت په غاړه واخیست، چې ۲۰ تنه زده کوونکي، ښوونکي او کارکوونکي یې ووژل یا ټپیان کړل.
د داعش ډلې د خراسان څانګې (ISKP) دوه ورځې وروسته د مزار شریف په سه دوکان جومات کې د یوه برید مسوولیت هم منلی و چې ۳۱ کسان یې ووژل او ۸۷ نور یې ټپیان کړل. د اپریل په ۲۷ مه ناپېژاندو وسله والو پنځه هزاره ګان ووژلو چې په سمنګان کې د دره صوف د ډبرو سکرو کان ته پر لاره وو. د سپټمبر په ۳۰مه د کابل په لوېدیځ کې د هزاره مېشتو سیمو پر یوه ښوونیز مرکز برید، چې ډېری یې ښځې او نجونې وې، ۵۳ تنه ووژل او ۱۰۰ تنه یې ټپیان کړل.
د خطر سره مخ خلکو ته د امنیت په برابرولو کې د طالبانو پاتې راتلل او ژوندي پاتې شویو او اغیزمنو کورنیو ته طبي او نورې مرستې د بریدونو له امله رامنځته شوي زیانونه نور هم زیات کړي.
د سمدستي ویجاړتیا څخه هاخوا، بریدونو د اوږدې مودې لپاره سخت زیانونه اړولي، ژوندي پاتې شوي او د قربانیانو کورنۍ د کورنې د نفقه راوړونکي څخه بې برخې کوي، ډیری وختونه سخت طبي بوجونه اچوي، او ورځني ژوند ته د هغوی لاسرسی محدودوي.
د رسنیو، بیان ازادي
طالب چارواکو په کابل او ولایتونو کې د افغان رسنیو پر وړاندې پراخ سانسور او تاوتریخوالی ترسره کړ. د ۲۰۲۱ کال د اګست په میاشت کې د طالبانو د واکمنۍ له پیل راهیسې په افغانستان کې په سلګونو رسنۍ بندې شوې او د اټکل له مخې ۸۰ سلنه ښځینه خبریالانو خپلې دندې له لاسه ورکړي او یا یې مسلک پریښی دی.
د طالبانو د استخباراتو ریاست د رسنیو د غړو په وړاندې د ګواښونو، تهدیدونو او تاوتریخوالی کې ښکیل وو او د خبریالانو د هدفي وژنو مسوول و. چارواکو همداراز په افغانستان کې د امریکا غږ او بي بي سي په ګډون په دري، پښتو او ازبکي ژبو د نړیوالو خبري خپرونو پر خپرونو بندیز لګولی دی. هغه خبریالان چې د ښځو د حقونو د اعتراضونو پوښښ کوي له ځانګړي ناوړه چلند سره مخامخ شول. طالبانو د دوو رسنیو ویب پاڼې هم بندې کړې.
اطلاعاتو ته لاس رسی په افغانستان کې ډېر محدود شوی او په ډېرو ولایتونو کې طالبانو خبریالانو ته امر کړی چې د پراخو موضوعاتو په اړه راپور ورنکړی. یو شمېر خبریالان د طالبانو ضد مظاهرو، خپلسري توقیف، د خوراکي توکو د بیو د لوړوالي او نورو هغو موضوعاتو په اړه چې طالب چارواکي یې ډېر انتقادي ګڼي، د راپور ورکولو له امله وهل ټکول شوي دي.
د جون په ۷ مه، د استخباراتو عمومي ریاست (GDI) د افغان بلاګګر اجمل حقيقي یوه ویډیو خپره کړه چې په یوټیوب کې مشهور دی- د هغه پر مخ زخمونه او په ښکاره ډول تر فشار لاندې دي، د انلاین "فحاشۍ" هڅولو او " د قرآن آیتونو سپکاوي لپاره بخښنه غواړي.."
د می په ۲۴ مه د طالبانو چارواکو د سیدی افتاب راډیو مدیر میرزا حسنی په هرات ښار کې په یوه پوسته کې د مخالفو ډلو په ملاتړ تورن کړ. د می په ۱۰، د استخباراتو عمومي ریاست (GDI) چارواکو په ارزوګان کې د تلویزیون خبریال خان محمد سیال پرته له وضاحت څخه توقیف کړ.
طالبانو په افغانستان کې د رسنیو د خاموشه کولو لپاره له مختلفو لارو چارو کار اخیستی دی، چې د محدودو لارښوونو له رامنځته کولو څخه نیولې بیا د رسنیو له کارکوونکو سره د لیدنې لپاره د استخباراتي چارواکو لیږل او د رسنیو کارکونکي په جرمونو اعتراف کولو ته اړ ایستل دي.
د طالبانو د رسنیو محدودیتونه په ځانګړې توګه د ښځینه خبریالانو لپاره ویجاړونکي دي، چې معمولا د جنسیت او امنیتي خطرونو په وړاندې په رسنیو کې د خپل مسلک د تثبیت کولو لپاره د خپلو نارینه همکارانو په پرتله سخت کار کولو ته اړ شوی.
کلیدي نړیوال ارخونه
د ملګرو ملتونو امنیت شورا د ۲۰۲۲ کال د مارچ په میاشت کې یو پریکړه لیک تصویب کړ چې د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو مرستندویه ماموریت (یوناما) او د بشري حقونو د وضعیت په اړه د راپور ورکولو دنده یې وغځوله. په جنیوا کې د ملګرو ملتونو د بشري حقونو شورا د اکتوبر په میاشت کې د افغانستان په اړه د ملګرو ملتونو د ځانګړي راپور ورکوونکي ماموریت نوی او پیاوړی کړ.
د امنیت شورا د افغانستان په اړه ګڼ بحثونه وکړل او یو شمېر بندیزونه یې وغځول او هغه معافیتونه یې لیرې کړل چې ځینو طالب چارواکو ته ورکړل شوي وو چې تر سفري بندیزونو لاندې دي.
د متحده ایالاتو، اروپایي اتحادیې، انګلستان او جاپان په ګډون کلیدي مرستندویانو د بسپنه ورکوونکو په مرستو محدودیتونو ته ادامه ورکړه او کافي ګامونه یې پورته نه کړل ترڅو ډاډ ترلاسه شي چې په افغانستان کې د قانوني بانکي راکړې ورکړې په اړه د ملګرو ملتونو او یا د طالبانو په چارواکو دوه اړخیز بندیزونه محدود نه وي. د طالبانو د بشري حقونو د سرغړونو په اړه د اندیښنو سره همغږي حکومتونه - د هغو کسانو په شمول چې د یوې فیمینستي بهرنۍ پالیسۍ درلودلو ته ژمن دي - د یو ګډ او دوامداره څو اړخیز دریځ او ستراتیژۍ په خپلولو کې پاتې راغلي ترڅو پر طالبانو فشار راوړي ترڅو خپل چلند بدل کړي.
د جرمونو نړیوالې محکمې (ICC) څارنوال د محکمې له قاضیانو څخه د جنګي جرمونو او د بشریت ضد جرمونو په اړه د تحقیقاتو د بیا پیلولو لپاره د اجازې غوښتنې ته دوام ورکړ، د پخواني افغان حکومت لخوا د ۲۰۲۰ کال غوښتنه وروسته له هغه چې دوی خپل تحقیقات وځنډول. لکه څنګه چې د جرمونو نړیوالې محکمې (ICC) د وروستي اقدام محکمه ده، د جرمونو نړیوالې محکمې (ICC) څارنوال کولی شي یوازې د قاضیانو په غوښتنه د دې ډول د ځنډولو غوښتنه رد کړي. د اګست په ۲۰۲۲ کې، څارنوال استدلال وکړ چې طالبان، چې اوس د هیواد کنټرول لري، اړونده ملي عدلي اجراآتو ته "دوام نه ورکوي، دوام نشي ورکولی او دوام به ورنکړي".