Senegal heeft beloofd oud-dictator van Tsjaad Hissène Habré te berechten. Slachtoffers vrezen echter dat de politieke wil ontbreekt. België schakelde donderdag het Internationale Gerechtshof in om de druk te vergroten.
Het is maar 10 minuten rijden naar de villa van Hissène Habré, in deze noordelijke buitenwijk van de Senegalese hoofdstad Dakar, maar voor geen goud zou Clement Abaifouta erheen willen. Een confrontatie met de vroegere dictator van zijn land durft de 50-jarige Tsjadiër niet aan. ‘Het zou me te veel emotioneren', zegt hij.
Abaifouta zat midden jaren tachtig in Tsjaad gevangen en werd gemarteld, zoals zovelen tijdens de acht jaar (1982-1990) van brute dictatuur. Tienduizenden werden vermoord. Nu is de voorzitter van de Associatie van Slachtoffers van de Politieke Misdrijven en Repressie in Tsjaad (AVCRP) in Dakar om met internationale en lokale mensenrechtenorganisaties te praten over de vervolging van Habré voor zijn misdaden. Die laat namelijk op zich wachten.
Dit in weerwil van de belofte die de Senegale regering in juni 2006 deed. De Afrikaanse Unie (AU) gaf toen zijn lidstaat opdracht ‘uit naam van Afrika' de ex-dictator te berechten. Een unieke beslissing: het eerste geval van ‘universele rechtsmacht' in de praktijk waarbij niet een westers land de aanklagende partij is. Afrikanen berechten een mede-Afrikaan.
Maar zo eenvoudig blijkt dat niet te gaan.
Op papier staat niets een proces tegen Habré (66) in de weg. De Senegalese president Abdoulaye Wade heeft meermalen toegezegd dat dat zal gebeuren. Twee jaar geleden heeft Senegal zelfs zijn wetgeving aangepast met het oog op een proces-Habré. De nieuwe Senegalese wet op internationale misdrijven is een juweeltje, zegt Reed Brody van Human Rights Watch (HRW). ‘Misschien wel de beste wet over universele rechtsmacht ter wereld.'
Afgelopen zomer werd het juridisch instrumentarium van Senegal verder geperfectioneerd met een wet die bepaalt dat misdrijven tegen de menselijkheid ook met terugwerkende kracht kunnen worden vervolgd. In september dienden veertien slachtoffers nog maar eens nieuwe aanklachten in bij de Senegalese aanklager.
‘Alles is klaar voor een proces tegen Hissène Habré', zegt Brody, die al tien jaar met grote gedrevenheid werkt aan de zaak-Habré. De Europese Unie is bereid een groot deel van de kosten (volgens Senegal 28 miljoen euro) te dragen; een eerste bedrag van 2,3 miljoen ligt al klaar. Tsjaad zelf draagt 3 miljoen bij.
Dus wat belet Senegal om een dagvaarding te deponeren in de brievenbus van de riante villa in Dakar waar Habré al negen jaar huisarrest geniet met zijn gezin? ‘Politieke onwil', luidt het op de bijeenkomst in Dakar. Slachtoffers en activisten vrezen dat president Wade liever niet zijn vingers brandt. Ook menen ze dat de Afrikaanse Unie niet bepaald druk uitoefent op Senegal om spijkers met koppen te slaan.
‘De Afrikaanse Unie en Senegal lopen het risico beschouwd te worden als medeplichtigen aan de pogingen van Habré zijn straf te ontlopen', zegt de Tsjadische advocaat Jacqueline Moudeina. ‘Dit is een schande voor Afrika. We staan nog steeds op punt nul.'
Geld is, afgaande op de uitspraken van Wade, het voornaamste probleem. De president eist van de EU boter bij de vis. ‘Wade heeft gezegd: eerst geld, dan pas vervolging', zegt de Senegalese mensenrechtenadvocaat Alioune Tine. ‘Dat is schandalig! Het is onze nationale plicht Habré te vervolgen.'
Aan onderzoek is intussen al veel gebeurd. België probeerde de oud-dictator te vervolgen, op grond van de (inmiddels uitgeklede) Belgische genocidewet. Het dossier van de Belgen, tussen 2000 en 2005 samengesteld, staat ter beschikking van justitie in Senegal.
Ook de slachtoffers en hun advocaten hebben het nodige voorwerk gedaan. In 1992 al stelden zij een eerste dossier samen. Een doorbraak in de zaak-Habré kwam toen Reed Brody en vertegenwoordigers van de slachtoffers in mei 2001 een kijkje namen in het voormalige hoofdkwartier van de beruchte veiligheidsdienst van Hissène Habré, de DDS. Het gebouw was al jaren niet meer in gebruik.
Tot hun verbijstering troffen de activisten het gehele archief van de dienst aan: een chaos van tienduizenden folianten en losse papieren, verspreid over de vloeren van het gebouw. Op een videofilm is te zien hoe Brody, met grote ogen en ‘Dit is een schat!' stamelend, door een 15 cm hoge papierzee waadt. ‘We dachten: mijn God, dit is het!', zegt Brody. ‘De slachtoffers hebben er zeven maanden over gedaan om alles uit te zoeken, te ordenen en te kopiëren.'
Alles zat erin. Namen van slachtoffers, verslagen van verhoren, doodsverklaringen. Uit de papieren blijkt dat president Habré direct bevel voerde over de DDS en nauwgezet controle had over de operaties van de dienst. Van veel martelsessies was hij, via een walkietalkie, getuige.
De bewijzen zijn zo overvloedig, dat de nabestaanden zich afvragen: waar wachten de Senegalezen op? ‘Ik denk dat Senegal een spelletje speelt', zegt Abaifouta, voorzitter van de organisatie van slachtoffers. ‘Ze hopen dat van uitstel afstel komt.'
De activisten menen dat Habré met de miljoenen die hij heeft verzameld een netwerk van protectie heeft opgebouwd in Senegal. Sommigen wijzen op de personele banden met machtige figuren in het gastland. Minister van Justitie Madické Niang bijvoorbeeld was hoofd van het advocatenteam van Habré. In een rechtsstaat mag dat geen probleem zijn - maar toch.
‘Een uitdaging voor Afrika', heet de bijeenkomst in Dakar. Maar zelfs de huidige regering van Tsjaad doet niets, zegt de Tsjadische advocaat Mahamat Hassan Abakar. ‘Alle medeplichtigen van Habré zijn gerehabiliteerd. Slachtoffers in Ndjamena kunnen elke dag hun folteraars tegenkomen.'
Brody vindt het nog steeds bijna niet te geloven dat de leiders van de Afrikaanse Unie in juli 2006 besloten tot berechting in Afrika van een Afrikaanse ex-staatshoofd. Dat was de grote overwinning van de AU-top, meent hij: dat notoire schurken als Mugabe (Zimbabwe), Bashir (Soedan) en Kadhafi (Libië) instemden met de vervolging van een vroegere collega. Brody: ‘Wat er in hun hoofden omging weet ik niet. Misschien dachten ze: Senegal zal die zaak wel begraven. Helaas kan die voorspelling nog altijd uitkomen.'
