Προς τον
Υπουργό Δικαιοσύνης,
Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
Κύριον Αντώνη Ρουπακιώτη
Υπουργείο Δικαιοσύνης
Μεσογείων 96
Αθήνα Τ.Κ. 11527
Ελλάδα
1η Μαρτίου 2013
Αξιότιμε κύριε Υπουργέ,
Σας απευθύνω εξ ονόματος της HumanRightsWatchτην παρούσα επιστολή, προκειμένου να διατυπώσουμε την ανάλυσή μας επί της προτεινόμενης τροποποίησης του ελληνικού Ποινικού Κώδικα σε ό,τι αφορά επιβαρυντική περίσταση για εγκλήματα με ρατσιστικό κίνητρο. Χαιρετίζουμε την πρωτοβουλία σας την οποία και εκλαμβάνουμε ως αναγνώριση σε μεγάλο βαθμό της ανάγκης για βελτίωση στον τρόπο απόκρισης του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης σε εγκλήματα υποκινούμενα από προκαταλήψεις, συμπεριλαμβανομένης της ξενοφοβικής βίας σε βάρος μεταναστών και αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα. Εντούτοις, εκφράζουμε την ανησυχία μας για το γεγονός ότι τα μέτρα που προβλέπονται στο σχέδιο νόμου «Νόμος περί Ναρκωτικών και άλλες διατάξεις», το οποίο τελεί επί του παρόντος υπό εξέταση ενώπιον του ελληνικού Κοινοβουλίου, δεν κρίνονται επαρκή για να αναπληρώσουν τις ανεπάρκειες των διωκτικών και δικαστικών αρχών στον τομέα της καταπολέμησης εγκλημάτων λόγω προκαταλήψεων.
Η Human Rights Watch είναι μία ανεξάρτητη οργάνωση, η οποία εργάζεται για την προάσπιση και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε 90 περίπου χώρες ανά τον κόσμο. Τα τελευταία πέντε έτη, έχουμε παρακολουθήσει στενά την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα. Στην έκθεση που δημοσιεύσαμε τον Ιούλιο του 2012 με τίτλο Μίσος στους δρόμους: Η ξενοφοβική βία στην Ελλάδα, τεκμηριώνεται η αποτυχία των διωκτικών και δικαστικών αρχών να αποτρέψουν, να διερευνήσουν και να διώξουν περιστατικά ξενοφοβικής βίας.
Όπως γνωρίζετε, ο ελληνικός Ποινικός Κώδικας τροποποιήθηκε το 2008, προκειμένου να καθιερωθεί το «μίσος εθνικό, φυλετικό, θρησκευτικό», καθώς και το «μίσος λόγω διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού» ως επιβαρυντική περίσταση κατά την τέλεση αξιόποινης πράξης. Το άρθρο 79, παράγραφος 3 του Ποινικού Κώδικα επιτρέπει στους δικαστές, εφόσον διαπιστωθεί ενοχή για το κύριο αδίκημα, να λαμβάνουν υπόψη το κίνητρο λόγω προκαταλήψεων, μεταξύ άλλων επιβαρυντικών περιστάσεων, κατά την επιμέτρηση της ποινής. Εφόσον αποδειχθεί η ύπαρξη κινήτρου λόγω προκαταλήψεων, οι δικαστές έχουν την ευχέρεια να επιβάλουν την ανώτατη προβλεπόμενη ποινή φυλάκισης για το διαπραχθέν έγκλημα. Εξ όσων γνωρίζουμε, η εν λόγω διάταξη δεν έχει εφαρμοστεί ούτε μία φορά στα τέσσερα χρόνια από τη θέσπισή της. Μιλήσαμε με οκτώ εισαγγελείς και έναν αξιωματούχο του Υπουργείου Δικαιοσύνης, και κανείς τους δεν ήταν σε θέση να αναφέρει κάποια υπόθεση στην οποία έχει εφαρμοστεί.
Το σχέδιο νόμου «Νόμος περί Ναρκωτικών και άλλες διατάξεις», το οποίο κατατέθηκε στις 24 Ιανουαρίου 2013, επρόκειτο να τροποποιήσει το άρθρο 79, παράγραφος 3, προκειμένου να απαγορεύεται η μετατροπή ποινής φυλάκισης σε χρηματική ποινή, καθώς και να απαγορεύεται η αναστολή της ποινής σε περιπτώσεις όπου το κίνητρο λόγω προκαταλήψεων συνιστά επιβαρυντική περίσταση. Παρά το γεγονός ότι το εν λόγω μέτρο θα μπορούσε να διασφαλίσει την επιβολή ανάλογης προς το έγκλημα τιμωρίας για πράξεις βίας υποκινούμενες από ρατσιστικό κίνητρο, εντούτοις δεν κρίνεται επαρκές για να αναπληρώσει τις ανεπάρκειες του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης σε ό,τι αφορά την αναγνώριση, την αποτελεσματική διερεύνηση και τη δίωξη εγκλημάτων λόγω προκαταλήψεων.
Ιδιαίτερα προβληματικό είναι το γεγονός ότι το ρατσιστικό κίνητρο μπορεί να ληφθεί υπόψη μόνον στο στάδιο της επιβολής της ποινής και όχι κατά τη διάρκεια της δίκης για τον καθορισμό της ενοχής. Ως εκ τούτου, οι διωκτικές και εισαγγελικές αρχές είναι λιγότερο πιθανόν να διερευνήσουν εξ αρχής την ύπαρξη πιθανών προκαταλήψεων κατά την τέλεση ενός εγκλήματος, με αποτέλεσμα να καθίσταται δυσχερέστερη η απόδειξη του ρατσιστικού κινήτρου πέραν πάσης αμφιβολίας. Αρκετοί εισαγγελείς τους οποίους συναντήσαμε στο πλαίσιο της έρευνάς μας, καθώς και ο νεοδιορισθείς εισαγγελέας αρμόδιος για τα Εγκλήματα Μίσους στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών είναι της άποψης ότι οι εισαγγελικοί λειτουργοί θα μπορούσαν με μεγαλύτερη ευχέρεια να διασφαλίσουν ορθή συλλογή των στοιχείων και άσκηση αποτελεσματικής δίωξης σε περίπτωση ενσωμάτωσης της προκατάληψης στον νομικό ορισμό του αδικήματος ή/και συμπερίληψης της επιβαρυντικής περίστασης του κινήτρου λόγω προκαταλήψεων σε συγκεκριμένα άρθρα του Ποινικού Κώδικα.
Αναγνωρίζουμε ότι υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις σε νομοθετικό επίπεδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε ό,τι αφορά τα εγκλήματα λόγω προκαταλήψεων. Ορισμένα νομικά συστήματα (π.χ. της Τσεχικής Δημοκρατίας και του Ηνωμένου Βασιλείου) έχουν θεσπίσει ιδιώνυμα αδικήματα στα οποία το κίνητρο λόγω προκαταλήψεων αποτελεί ουσιαστικό μέρος του αδικήματος. Πολλά άλλα νομικά συστήματα, όπως της Ελλάδας, προβλέπουν αύξηση της ποινής για αδικήματα που διαπράττονται λόγω προκαταλήψεων. Για τη διασφάλιση αποτελεσματικών μέσων προσφυγής σε θύματα εγκλημάτων υποκινούμενων από προκαταλήψεις, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας, καθώς και το Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR) του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη προτείνουν τη θέσπιση ιδιώνυμων αδικημάτων σε συνδυασμό με την αύξηση των ποινών.
Η Human Rights Watch δεν λαμβάνει θέση επί του εν λόγω ζητήματος, κατά πόσον δηλαδή τα εγκλήματα λόγω προκαταλήψεων θα πρέπει να τιμωρούνται ως ιδιώνυμα αδικήματα, μέσω αύξησης της ποινής ή μέσω συνδυασμού των δύο. Εντούτοις, σε ένα άρτια επεξεργασμένο νομοθέτημα για τα εγκλήματα λόγω προκαταλήψεων θα πρέπει να εμπεριέχονται ορισμένες βασικές παράμετροι, προκειμένου να διασφαλίζεται η εκχώρηση των απαραίτητων μέσων και υποχρεώσεων στις εισαγγελικές και δικαστικές αρχές. Θεωρούμε λυπηρό το γεγονός ότι η προταθείσα μεταρρύθμιση δεν λαμβάνει υπόψη τις εν λόγω βασικές παραμέτρους, όπως αυτές προσδιορίστηκαν από το ODIHR:
- Οι νόμοι περί εγκλημάτων λόγω προκαταλήψεων θα πρέπει να αναγνωρίζουν ρητά την ύπαρξη ενίοτε μεικτών κινήτρων στους δράστες, ούτως ώστε να μην αποκλείεται ενδεχόμενη διερεύνηση και δίωξη και για το κίνητρο λόγω προκαταλήψεων σε περίπτωση παρουσίας πολλαπλών κινήτρων·
- Οι εισαγγελείς θα πρέπει να διερευνούν το ενδεχόμενο ύπαρξης προκαταλήψεων ως κινήτρου κατά την τέλεση ενός εγκλήματος και να παρουσιάζουν όλα τα στοιχεία στο δικαστήριο·
- Το δικαστήριο θα πρέπει να αξιολογεί το τεκμήριο του κινήτρου και να αιτιολογεί το σκεπτικό για την αύξηση ή μη της ποινής.
Η αποτελεσματική εφαρμογή του νόμου και η διαφανής συλλογή δεδομένων είναι επίσης μείζονος σημασίας για την πάταξη των εγκλημάτων λόγω προκαταλήψεων. Για τον λόγο αυτό, σας καλούμε επίσης:
- Να διασφαλίσετε, είτε διά νόμου ή μέσω δεσμευτικών εγκυκλίων, ότι, ανεξάρτητα από το είδος του αδικήματος, για κάθε αξιόποινη πράξη που μπορεί να χαρακτηριστεί ως έγκλημα μίσους χωρεί αυτεπάγγελτη παρέμβαση της δημόσιας αρχής –έρευνα και ποινική δίωξη– χωρίς να απαιτείται η κατάθεση του παραβόλου 100 ευρώ από τα θύματα·
- Να διασφαλίσετε ότι θα παρέχεται σε εισαγγελικούς και δικαστικούς λειτουργούς κατάλληλη εκπαίδευση σε θέματα ελληνικής και ευρωπαϊκής αντιρατσιστικής νομοθεσίας, με έμφαση στην επιβαρυντική περίσταση του ρατσιστικού κινήτρου κατά την τέλεση αξιόποινης πράξης, μέσω της συμπερίληψης, μεταξύ άλλων, ειδικών σεμιναρίων σε κύκλους μαθημάτων συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης·
- Να δρομολογήσετε ταχέως, και σε συνεργασία με το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη, τη δημιουργία ενός κεντρικού συστήματος συλλογής δεδομένων με σκοπό τη συλλογή και την τακτή δημοσίευση στατιστικών στοιχείων που αφορούν προκαταρτικές έρευνες, εκκρεμοδικίες, ετυμηγορίες και επιβληθείσες ποινές σε εγκλήματα με ρατσιστικό κίνητρο·
- Να καταρτίσετε και να κοινοποιήσετε ειδικές κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τον ενδεδειγμένο τρόπο διερεύνησης του ρατσιστικού κινήτρου από το σύνολο των εισαγγελικών λειτουργών μέσω ανακριτικών διαδικασιών και άλλων μεθόδων συλλογής στοιχείων. Τα ευρήματα των ερευνών αυτών για κάθε αξιόποινη πράξη η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ως έγκλημα λόγω προκαταλήψεων θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται στην αντίστοιχη δικογραφία·
- Να κάνετε χρήση των καλών υπηρεσιών σας, προκειμένου να διασφαλίσετε ότι οι ειδικές αστυνομικές μονάδες οι οποίες συγκροτήθηκαν τον Ιανουάριο του 2013 για τη λήψη καταγγελιών και τη δίωξη εγκλημάτων με ρατσιστικό κίνητρο διαθέτουν την εντολή και την κατάρτιση να αντιμετωπίζουν και άλλες μορφές συναφών εγκλημάτων που καλύπτονται από την ελληνική νομοθεσία, συμπεριλαμβανομένων των εγκλημάτων λόγω γενετήσιου προσανατολισμού.
Κλείνοντας, θα θέλαμε να επαναλάβουμε ότι η Human Rights Watch θεωρεί ενθαρρυντικό το γεγονός ότι η ξενοφοβική βία αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο ως σοβαρό πρόβλημα στην Ελλάδα. Χαιρετίζουμε την πρωτοβουλία που αναλάβατε για την εκπόνηση ενός Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και δεσμευόμαστε να συμβάλλουμε ανά πάσα στιγμή και καθ’ οιονδήποτε τρόπο. Είμαστε πεπεισμένοι ότι η υιοθέτηση ολοκληρωμένης προσέγγισης είναι απαραίτητη, προκειμένου να διασφαλίζεται η αποτελεσματική απόκριση του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης έναντι όσων διαπράττουν εγκλήματα λόγω προκαταλήψεων και η παροχή ουσιαστικής ένδικης προστασίας στα θύματα. Μια τέτοια προσέγγιση απαιτεί κατάλληλη εκπαίδευση, άρση των αντικινήτρων στην καταγγελία εγκλημάτων λόγω προκαταλήψεων, συστηματική καταγραφή των περιστατικών, καθώς και σχολαστική διερεύνηση του ρατσιστικού κινήτρου.
Με κάθε εκτίμηση,
HughWilliamson
Διευθυντής
Τμήμα Ευρώπης και Κεντρικής Ασίας
HumanRightsWatch
Κοιν.:
Ευάγγελος-Βασίλειος Μεϊμαράκης, Πρόεδρος του ελληνικού Κοινοβουλίου
Αναστάσιος Νεράντζης, Εισηγητής, Διαρκής Επιτροπή Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης
Βασιλική Κατριβάνου, Εισηγήτρια, Διαρκής Επιτροπή Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης
Αθανάσιος Μπούρας, Γενικός Γραμματέας, Κοινοβουλευτική Ομάδα Νέας Δημοκρατίας (Ν.Δ.)
Αλέξης Τσίπρας, Πρόεδρος, Κοινοβουλευτική Ομάδα ΣΥΡΙΖΑ-Ενωτικού Κοινωνικού Μετώπου
Ευάγγελος Βενιζέλος, Πρόεδρος, Κοινοβουλευτική Ομάδα Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑ.ΣΟ.Κ.)
Παναγιώτης Καμμένος, Πρόεδρος, Κοινοβουλευτική Ομάδα Ανεξάρτητων Ελλήνων
Νικόλαος Μιχαλολιάκος, Πρόεδρος, Κοινοβουλευτική Ομάδα Λαϊκού Συνδέσμου-Χρυσής Αυγής
Φώτης Κουβέλης, Πρόεδρος, Κοινοβουλευτική Ομάδα Δημοκρατικής Αριστεράς (ΔΗΜ.ΑΡ)
Αλέκα Παπαρήγα, Κοινοβουλευτική Ομάδα Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (K.K.E.)
