(نیۆرك) هیومان ڕایتس ۆوچ له ڕاپۆرته‌كه‌ی ئه‌مڕۆیدا ووتی، گرووپی تووندڕه‌وی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی ناسراو به (داعش) هه‌ستاوه به ئه‌نجامدانی تووندوتیژی سێكسی و ده‌ست درێژی سێكسی سیستماتكی بۆسه‌ر ژنان و كچانی یه‌زیدی له باكووری عێراق. له كانوونی دووه‌م و شوباتی ٢٠١٥، هیومان ڕایتس ۆوچ توێژینه‌وه‌یه‌كی له شاری دهۆك ئه‌نجامدا كه تێیدا چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ ٢٠ ژن و كچی ده‌ربازبووی ده‌ست داعش كرد، هه‌ر له چوارچێوه‌ی ئهو توێژینه‌وه‌یه‌دا پێداچوونه‌وه‌ی به لێداوانه‌كانی داعش له‌وباره‌یه‌وه كرد.
هیومان ڕایتس ۆوچ ڕاپۆرتێكی دۆكیومێنتاری كردووه له‌سه‌ر ده‌ست درێژی سێكسی و كۆیله‌ی سێكسی و ماره‌بڕینی به‌زۆر به‌شێوه‌یه‌كی پلان بۆ دڕێژراو له‌لایه‌ن هێزه‌كانی داعش. ئه‌نجامدانی كاری له‌و جۆره به تاوانی جه‌نگ و ڕه‌نگه تاوان له‌دژی مرۆڤایه‌تی لهقهڵهم بدرێت. زۆرێك له‌و ژن و كچانه هێشتا بێسه‌رو شوێنن، ئه‌وانه‌شی ڕزگاربووه ئێستا له كوردستانی عێراقن و پێویستیان به هاوكاری ده‌روونی و یارمه‌تی تره.
لیه‌سڵ گێرنثۆڵتز، به‌ڕێوه‌به‌ری مافه‌كانی ژنان له هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی، ''هێزه‌كانی داعش ده‌ست درێژی سێكسی پلان بۆ داڕێژراو تاوانی قێزه‌وونی تریان له دژی ژنان و كچانی یه‌زیدی ئه‌نجامداوه. ئه‌وانه‌ی كه به‌خته‌وه‌ر بوون و ده‌ربازیان بووه پێویستیان به چاره‌سه‌ره له ئهنجامی ئهو ئه‌زموونه ترسناكه‌ی پێیدا تێیپه‌ڕیوون.''
به‌پێی ووته‌ی به‌رپرسانی كوردو كه‌سایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌كان، هێزه‌كانی داعش له مانگی ئابی ساڵی ٢٠١٤، چه‌ند هه‌زار هاووڵاتی یه‌زیدیان له پارێزگای نه‌ینه‌وای باكووری عێراق ده‌ست به‌سه‌ركرد. شایه‌تحاڵان ووتیان، چه‌كدارانی داعش به‌شێوه‌یه‌كی پلان بۆداڕێژراو ژنه گه‌نج و كچه هه‌رزه‌كاره‌كانیان له خێزانه‌كانیان جیاكردۆته‌وه‌و له شوێنێكه‌وه بردوویانن بۆ شوێنێكی تر له ناو عێراق و سووریا.
هیومان ڕایتس ۆوچ، له‌نێوان مانگی ئه‌یلولی ٢٠١٤ و كانوونی دووه‌می ٢٠١٥، چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ ١١ ژن و ٩ كچی ده‌ربازبووی ژێر ده‌ستی داعش كرد كرد كه نیوه‌یان ته‌مه‌نیان ١٢ ساڵان بوو. ئه‌وان ووتیان، چه‌ندین جارو له‌لایه‌ن چه‌ندین چه‌كداری داعش درێژی سێكسیان كراوه‌ته سه‌ر. هه‌موویان ووتیان كه هاوسه‌رگیری به‌زۆریان پێكراوه‌و چه‌ندین جار فرۆشراوون و وه‌ك ''خه‌ڵات'' به‌خشراوون.'' ئهو ژن و كچانه ده‌ستگیركراوی تریان بینوه كه مامه‌ڵه‌ی خراپیان له‌گه‌ڵ كراوه.
هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ زیاتر له ده‌یان كارمه‌ندی مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی و كارمه‌ندی ته‌ندروستی و به‌رپرسی كوردو كه‌سایه‌تی ناو كۆمه‌ڵگه‌و چالاكه‌وان كرد كه ووته‌ی هه‌موویان قسه‌ی ئهو كچ و ژنانه‌یان پشت ڕاست ده‌كرده‌وه. پزیشكێكی ناوخۆیی كه چاره‌سه‌ری ئهو ئافره‌ته ده‌ربازبووانه ده‌كات له شاری دهۆك به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له ١٠٥ ژن و كچی یه‌زیدی كه پشكنینی بۆ كردوون، ده‌ركه‌وتووه كه ٧٠ یان ده‌ست درێژی سێكسیان كراوه‌ته سه‌ر له‌كاتی به‌ندكردنیان له‌لایه‌ن داعش.
هه‌موو ئهو ژن و كچانه‌ی چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كرا نیشانه‌و فشاری ده‌روونیان پێوه دیار بوو. زۆرێكیان هێشتا به خێزان و كه‌س و كاریان شادنه‌بوونه‌ته‌وه كه ڕه‌نگه له‌لایه‌ن داعشه‌وه كوژرابن یان ده‌ستگیركرابن. ژماره‌یه‌كیان ووتیان، له‌كاتی ده‌ستبه‌سه‌ریان هه‌وڵی خۆكوشتنیان داوه، هه‌ندێكیان ووتیان كه به‌چاوی خۆیان هه‌وڵی خۆكوشتنیان بینیوه له‌پێناو ڕێگرتن له ده‌ست درێژی سێكسی بۆسه‌ریان و ماره‌كردنی به‌زۆرو گۆڕینی ئاین به‌زۆره‌ملێ.
هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی، داعش له مانگی شووباتی ٢٠١٤ له بڵاوكراوه‌یه‌كیدا به‌ناوی ''دابق'' ڕایگه‌یاند كه چه‌كدارانیان ژنان و كچانی یه‌زیدیان وه‌ك ''ده‌سكه‌وتی جه‌نگ'' پێدراوه. له‌و بڵاوكراوه‌یه‌دا داعش بیانوو بۆ ئهو تووندوتیژیه سێكسیانه ده‌هێنێته‌وه و بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات كه ئیسلام ڕێگه به سێكس كردن له‌گه‌ڵ ''كۆیله‌ی'' ناموسڵمان و لێدان و فرۆشتنیان ده‌دات. هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی، له بڵاوكراوه‌كه‌دا به‌ڵگه‌ی زیاتر ده‌هێنرێته‌وه له پراكتیزه‌كردنی به‌رفراوان و سیستماتیكی ئه‌م كارانه له‌لایه‌ن داعش.
هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی، ده‌بێت فه‌رمانده‌كانی داعش ده‌ست به‌جێ هاووڵاتیه ده‌ستگیركراوه‌كان ئازاد بكه‌ن تا منداڵان به خێزانه‌كانیان شاد ببنه‌وه، هه‌روه‌ها كۆتایی به هاوسه‌رگیری به‌زۆرو گۆڕینی ئاین به زۆره‌ملێ بهێنن. ده‌بێت هه‌موو ڕێوشوێنێكی پێویست بگرنه‌به‌ر له‌پێناو كۆتایی هێنان به‌ده‌ست درێژی و تووندوتیژی سێكسی له‌لایه‌ن چه‌كداره‌كانیانه‌وه. ده‌بێت ئهو گرووپ و لایه‌نه ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كه كاریگه‌ریان له‌سه‌ر (داعش) هه‌یه فشار بخه‌نه سه‌ر ئهو گرووپه بۆ هه‌نگاونان له‌م باره‌یه‌وه.
له‌ساڵی ٢٠١٤دا، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان زیاتر له ٦٣٧ هه‌زار ئاواره‌ی به‌ته‌نها له پارێزگای نه‌ینه‌وا وه‌رگرتووه و هه‌روه‌ها هه‌وڵی گرنگیداوه له‌دابینكردنی خزمه‌ت گوزاری و پێداویستی ته‌ندروستی بۆ ئهو ژن و كچه یه‌زیدیانه‌ی له ده‌ست داعش ده‌ربازیان بووه. به‌ڵام، هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی، كه‌موكورتی و بۆشایی له خزمه‌ت گوزاری ته‌ندروستیدا هه‌یه. هه‌ندێك له‌وانه‌ی چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كرا ووتیان، پشكنینی ته‌ندروستیان بۆ كراوه، به‌ڵام هه‌رگیز ئه‌نجام و مه‌به‌ستی پشكنینه‌كانیان پێنه‌گووتراوه.
به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی فه‌رمانگه‌ی ته‌ندروستی دهۆك به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، به‌رپرسانی ناوخۆیی كه‌متر له ١٥٠ ژن و كچیان ده‌ستنیشان كردووه كه له‌ده‌ست داعش ده‌ربازیان بووه‌و له‌و ژماره‌یه ته‌نها ١٠٠ كه‌سیان چاره‌سه‌ری ته‌ندروستیان بۆ كراوه. به‌پێی ووته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری كارووباری یه‌زیدیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، تا ١٥ مارسی ئه‌م ساڵ ٩٧٤ یه‌زیدی له ژێر ده‌ستی داعش هه‌ڵهاتوون له‌و ژماره‌یه ٥١٣ یان ژن بوون و ٣٠٤ یان منداڵ.
هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی ئهو ژن و كچانه پێویستیان به چاره‌سه‌ری ده‌روونی به‌رده‌وام هه‌یه. هه‌موویان چاره‌سه‌ری ته‌ندروستی خێرای برینه‌كانیان و له‌باربردنی كۆرپه به‌شێوه‌یه‌كی یاسایی و چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی ژنانه‌و چاره‌سه‌ری ده‌روونیان بۆ نه‌كراوه.
هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی، ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئهو بۆشاییه ته‌ندروستیانه پڕبكاته‌وه‌و چاره‌سه‌ری ده‌روونی بۆ ژنان و كچانی یه‌زیدی فه‌راهه‌م بكات و دڵنیایی بدات له‌وه‌ی پزیشكه‌كان ئهنجامی پشكنینه‌كان ده‌ده‌نه ئهو ژنانه‌ی پشكنینیان بۆ ده‌كرێ و زانیاریان ده‌درێتێ له‌باره‌ی ئهو خزمه‌‌تگوزاریانه‌ی له‌به‌رده‌سته بۆیان. هه‌روه‌ها ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پلانێكی باش داڕێژێت بۆ هاوكاری كردنی ئهو منداڵانه‌ی له ئهنجامی ده‌ست درێژی سێكسیه‌وه له‌دایك ده‌بن و چاره‌سه‌رو پارێزگاری پێویست بۆ ئهو منداڵانه‌و دایكیان ده‌سته‌به‌ر بكات. زیاد له‌وه‌ش، ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان وه‌به‌رهێنان بكات له كردنه‌وه‌ی كۆرس و ڕاهێنانی كار تا هاوكاری ئهو ژنانه بكات له تێكه‌ڵاوبوونه‌وه‌یان به ژیانی ڕۆژانه.
''ئهو ژن و كچه یه‌زیدیانه‌ی له ده‌ست داعش ده‌ربازیان بووه هێشتا ڕووبه‌ڕووی ئاسته‌نگ و شۆك و فشاری ده‌روونی به‌رده‌وام ده‌بنه‌وه به‌هۆی ئهو ئه‌زموونه‌ی پێیدا تێپه‌ڕیوون،'' گێرنسۆڵتز ووتی. ''پێویستیان به هاوكاری و پشتگیری به‌په‌له‌یه تا ته‌ندروستیان باش بێت و به‌رده‌وامبن له ژیانیان.''
پێشێلكاری یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان له‌لایه‌ن داعش
فڕاندن و به‌ندكردن
به‌پێی ووته‌ی ڕێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی كۆچبه‌ران، له‌سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی هێرشه‌كانی داعش بۆ سه‌ر شنگال و ده‌ووروبه‌ری له ٣ی ئابی ٢٠١٤، زیاتر له ٧٣٦ هه‌زار عێراقی پارێزگای نه‌ینه‌وا كه زۆرینه‌یان یه‌زیدی و كه‌مینه ئاینیه‌كانی ترن ماڵ و حاڵیان جێهێشتووه‌و هه‌ڵهاتوون بۆ ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی عێراق. به‌پێی ڕاپۆرتی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و ڕێكخراوه ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی مافه‌كانی مرۆڤ، چه‌كدارانی داعش به‌سه‌دان پیاوی یه‌زیدیان كووشتوه‌و كه‌س و كاره‌كانیانان ڕفاندوون. له‌ڕاپۆرتێكی ئه‌م دوواییه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان هاتووه كه لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتر پێویسته له‌سه‌ر زانینی ژماره‌ی ته‌واوی ئه‌وانه‌ی هێشتا له‌ژێر ده‌ستی داعشدان و له‌لایه‌ن داعش كوژراوون كه به هه‌زاران كه‌س لهقهڵهم ده‌درێت.
هه‌رچه‌نده له‌وكاته‌وه، چه‌ند سه‌د یه‌زیدیه‌ك ده‌ربازیان بووه، به‌پێی ووته‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، هێشتا ژماره‌یه‌كی زۆریان به ده‌ستبه‌سه‌ركراوی له‌چه‌ندین ناوچه‌ی عێراق و سووریا ماونه‌ته‌وه. ئهو ده‌ربازبووانه‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردن ووتیان، داعش له چه‌ندین شوێنی باكووری عێراق یه‌زیدیه‌كانی ده‌ستبه‌سه‌ركردووه به موسڵ و ته‌له‌عفه‌رو تل بنات و باعش ڕامبوسی و شنگال له‌گه‌ڵ ناوچه‌كانی ژێر كۆنترۆڵیان له ڕۆژهه‌ڵاتی سووریا به ڕه‌قا و ڕه‌بیعه‌وه. ووتشیان كه داعش ژن و كچه یه‌زیدیه‌كانی له ماڵ و ئۆتێل و كارگه‌و كێڵگه‌و قوتابخانه‌و زیندان و بنكه سه‌ربازیه‌كان و فه‌رمانگه‌كانی پێشووی حكومه‌ت ده‌ستبه‌سه‌ر كردووه.
ژن و كچه هه‌رزه‌كاره‌كان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، چه‌كدارانی داعش یه‌كه‌م جار له پیاوان و كوڕان و ژنه به‌ته‌مه‌نه‌كان جیایان كردوونه‌ته‌وه. چه‌كداره‌كان به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیكی و پلان بۆ داڕێژراو چه‌ندین جار ژن و كچه‌كانیان بۆ چه‌ندین ناوچه‌ی جیاوازی عێراق و سووریا گواستوه‌ته‌وه. هه‌رچه‌نده، زۆرێك له چه‌كداره‌كانی داعش ڕه‌نگه عێراقی و سووری بن، به‌ڵام هه‌ندێك له چه‌كداره‌كان ووتوویانه خه‌ڵكی به‌شه‌كانی تری خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و باكووری ئه‌فریقان وه‌ك لیبیاو جه‌زائیرو سعودیه‌و به‌شه داگیركراوه‌كانی فه‌له‌ستین و ئه‌وروپاو ئاسیای ناوه‌ند.
به‌هۆی به‌رده‌وامی شه‌ڕه‌كان له عێراق و سووریاو هه‌ڵهاتنی ژماره‌یه‌كی به‌رچاوی یه‌زیدیه‌كان بۆ ناوچه‌كانی تری عێراق و ووڵاتانی دراوسێ له‌كاتی هێرشه‌كانی داعش بۆ سه‌ریان، هێشتا ژماره‌ی ته‌واوی ئهو یه‌زیدیانه‌ی له ژێر چنگی داعش ماونه‌ته‌وه نازانرێت. له ١٣ی مارسی ٢٠١٥، ئۆفیسی كۆمیسیۆنی باڵای مافه‌كانی مرۆڤی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له ڕاپۆرتێكیدا ڕایگه‌یاند، نزیكه‌ی ٣ هه‌زار كه‌س كه زۆربه‌یان یه‌زیدین ڕه‌نگه هێشتا له‌ژێر ده‌ستی داعشدابن. به‌رپرسانی ناوخۆیی و كارمه‌ندانی مرۆیی و چالاكه‌وانانی كۆمه‌ڵگه ژماره‌ی یه‌زیدیه‌كانی ژێر ده‌ستی داعش به زۆر زیاتر له‌و ژماره‌یه لهقهڵهم ده‌ده‌ن.
له مانگی ئه‌یلولی ٢٠١٤، گرووپێكی یه‌زیدی لیستێك له ناو ته‌مه‌ن كه پێكهاتبوو له ٣١٣٣ یه‌زیدی دایه هیومان ڕایتس ۆوچ. ووتیان له‌سه‌ره‌تای هێرشه‌كانی داعشه‌وه له مانگی ئابی ڕابردوو، ئهو ناوانه یان له‌لایه‌ن داعشه‌وه فڕێندراوون یان كووژراون یان بێسه‌روشوێنن كراوون. ئهو ئاماره له‌سه‌ر بنه‌مای چاوپێكه‌وتن بووه له‌گه‌ڵ ئاواره یه‌زیدیه‌كانی ناو كوردستانی عێراق. گرووپه‌كه ووتیشی، تا كۆتایی مانگی مارسی ٢٠١٥، ژماره‌ی كوژراو ڕفێنراو بێسه‌روشوێنه یه‌زیدیه‌كان به‌رزبووه‌ته‌وه بۆ ٥٣٢٤ كه‌س.
تووندوتیژی سێكسی و مامه‌ڵه‌ی خراپ
ئهو ژن و كچانه‌ی بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ قسه‌یان كرد باسیان له تووندوتیژی و ده‌ست درێژی سێكسی به‌رده‌وام و مامه‌ڵه‌ی خراپ بۆ سه‌ریان كرد له‌كاتی ده‌ست به‌سه‌ریان له‌لایه‌ن داعشه‌وه.
(شایه‌نی باسه به‌هۆی هۆكاری ئه‌منیه‌وه ناوی هه‌موو ده‌ربازبووه‌كان گۆڕاوه). جه‌لیله‌ی ته‌مه‌ن ١٢ ساڵ، ووتی، له ٣ی ئابی ٢٠١٤ له كاتێكدا هه‌وڵده‌هاتن له داعش، چه‌ند پیاوێكی عه‌ره‌بی گووندێك له باكووری شنگال، خۆیی و حه‌وت له ئه‌ندمانی خێزانه‌كه‌ی ده‌ستگیر ده‌كه‌ن و هه‌موویان ڕاده‌ستی جه‌كدارانی داعش ده‌كه‌ن. جه‌لیله‌و خوشكه‌كه‌یی و براژنه‌كه‌یی و كۆرپه‌یه‌كی برازیان جیاده‌كرێنه‌وه له ئه‌ندامانی تری خێزانه‌كه‌یان و ده‌برێن بۆ ته‌له‌عفه‌ر. پاشان چه‌كداره‌كان جه‌لیله‌و خۆشكه‌كه‌ی ده‌به‌ن بۆ موسڵ. پاش ٣٥ ڕۆژ چه‌كداره‌كان جه‌لیله له خوشكه‌كه‌ی جیاده‌كه‌نه‌وه‌و ده‌بیبه‌ن بۆ ماڵێك له سووریا كه ژن و كچی تری یه‌زیدی فڕێندراوی تێدا بووه. جه‌لیله ووتی:
پیاوه‌كان ده‌هاتن و هه‌ڵیان ده‌بژاردین. كاتێك ده‌هاتن پێیان ده‌ووتین هه‌ستنه‌سه‌ر پێ و پاشان جه‌سته‌یان ده‌پشكنین. پێیان ده‌گووتین كه قژمانیان نیشان بده‌ین. هه‌ر كچێك قژی نیشان نه‌دایه لێیان ده‌دا. پیاوه‌كان ڕیش و قژیان درێژ بوو دزداشه‌یان له‌به‌ردا بوو.
جه‌لیله ووتی، ئهو چه‌كداره‌ی ئه‌وی هه‌ڵبژارد شه‌قازله‌ی لێده‌داو ڕایده‌كێشایه ده‌ره‌وه‌ی ماڵه‌كه ئه‌گه‌ر ڕووبه‌ڕووی بوووه‌ستایه‌ته‌وه. جه‌لیله ووتی، ''پێم ده‌ووت كه ده‌ستم لێنه‌دات و لێی ده‌پاڕامه‌وه ڕێگه‌م بدات بڕۆم. پێم ده‌گووت كه بمبات بۆ لای دایكم. من كچێكی هه‌رزه‌كار بووم و پێم ده‌گووت، ''چیت لێم ده‌وێت؟ بۆ ماوه‌ی سێ ڕۆژ ئهو چه‌كداره سێكسی له‌گه‌ڵ كردم.''
جه‌لیله ووتی، له‌ماوه‌ی ده‌ستبه‌سه‌ریدا حه‌وت چه‌كداری داعش ''خاوه‌نی'' بوون و چواریان چه‌ندین جار ده‌ست درێژی سێكسیان كردوه‌ته‌سه‌ر: ''هه‌ندێك جار ده‌فرۆشرام. هه‌ندێك جار وه‌ك خه‌ڵات ده‌به‌خشرام. دوا پیاو مامه‌ڵه‌ی زۆر خراپ بوو: هه‌میشه ده‌ست و قاچی ده‌به‌ستمه‌وه.''
كچێكی تری ته‌مه‌ن ١٢ ساڵ به نازناوی وه‌فا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له مانگی ئاب چه‌كدارانی داعش خۆیی و خێزانه‌كه‌یان له گووندی كۆچۆ فڕاند. پیاوه‌كان خێزانه‌كه‌ی ده‌به‌نه قوتابخانه‌یه‌ك له ته‌له‌عفه‌ر كه پڕ ده‌بێت له یه‌زیدی به‌ندكراو. هه‌رله‌وێ چه‌كداره‌كان وه‌فا له خێزانه‌كه‌ی جیا ده‌كه‌نه‌وه. له‌وێوه ده‌یبه‌ن بۆ چه‌ندین ناوچه‌ی جیاوازی عێراق و پاشان بۆ ڕه‌بیعه له سووریا. ئهو ووتی، چه‌كدارێكی به‌ته‌مه‌نی داعش دڵنیایی كردمه‌وه كه ئازار نادرێم، به‌ڵام ئهو چه‌كداره خۆی به‌رده‌وام ده‌ست درێژی سێكسی ده‌كرده سه‌رم
''له‌هه‌مان شوێن له‌گه‌ڵم ده‌خه‌وت و پێی ده‌ووتم كه نه‌ترسم چونكه من وه‌ك كچی وام،'' وه‌فا ووتی. ''ڕۆژێك خه‌به‌رم بوویه‌وه ڕانه‌كانم هه‌ر خوێن بوون.'' پاش سێ مانگ له فڕاندنی، وه‌فا ده‌ربازی ده‌بێت، به‌ڵام دایك و باوك و سێ براو خوشكێكی هێشتا بێسه‌رو شوێنن.
ئهو ژن و كچانه‌ی كه ده‌ست درێژی سێكسیان نه‌كراوبووه سه‌ر ووتیان، ئه‌وانیش به‌رده‌وام له ترس و ناڕه‌حتیدا ژیاوون به‌هۆی بینینی ئازاری ژنانی ترو ترس له‌وه‌ی ئه‌وانیش به‌هه‌مان ئه‌زمووندا بڕۆن.
دیلارای ته‌مه‌ن ٢٠ ساڵ ووتی، چه‌كدارانی داعش بردوویانه‌ته هۆڵێكی شایی له سووریا كه ٦٠ كچی یه‌زیدی تری تێدا ده‌ستبه‌سه‌ربووه. له‌وێ چه‌كدارانی داعش پێیان ده‌ڵێن، ده‌بێت ''له ئێستاوه خێزان و كه‌س و كاریان له‌بیر بكه‌ن چونكه شوو به‌وان ده‌كه‌ن و منداڵی ئه‌وانیان ده‌بێت و خوا ده‌یانكاته ئیسلام و نوێژ ده‌كه‌ن.'' دیلارا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، به‌رده‌وام له‌وه ترساوه كه وه‌ك ژن و كچه‌كانی تر ڕاكێشرێته ده‌ره‌وه:
له كاتژمێر ٩:٣٠ی به‌یانیه‌وه، پیاو ده‌هاتن بۆ كڕینی كچان و ده‌ست درێژی سێكسی بۆسه‌ریان. به‌چاوی خۆم ده‌مبینی كه چه‌كدارانی داعش له كچانیان ده‌داو قژیان ڕاده‌كێشان و ده‌یانكێشا به‌سه‌ری هه‌ر كچێكدا خۆی نه‌دایه به‌ده‌سته‌وه. وه‌ك ئاژه‌ڵ وابوون... هه‌ركه كچه‌كانیان ببردایه‌ته ده‌ره‌وه، ده‌ست درێژی سێكسیان ده‌كرده سه‌ریان و ده‌یان هێنانه‌وه بۆ ئاڵوگۆڕكردنیان به كچی تر. ته‌مه‌نی كچه‌كان له‌نێوان ٨ بۆ ٣٠ ساڵ بوو..له كۆتایدا ته‌نها ٢٠ كچ مانه‌وه.
دوو خوشك به نازناوه‌كانی ڕانای ته‌مه‌ن ٢٥ ساڵ و سارای ته‌مه‌ن ٢١ ساڵ ووتیان، هیچیان پێنه‌كرا بۆ ڕێگرتن له ئازاردانی خوشكه ته‌مه‌ن ١٦ ساڵه‌كه‌یان بۆ ماوه‌ی چه‌ندین مانگ له‌لایه‌ن چوار پیاوه‌وه. خوشكه‌كه‌یان ڕێگه‌ی پێددرا بوو سه‌ردانیان بكات و پێی ووتبوون یه‌كه‌م پیاو كه ده‌ست درێژی سێكسی كردۆته‌سه‌ر ئه‌وروپی بووه لێیداوه‌و كه‌له‌پچه‌ی كردووه‌و ته‌زووی كاره‌بای لێداوه‌و خواردنی لێقه‌ده‌غه كردووه. پێی ووتبوون كه چه‌كدارێكی تر بۆ ماوه‌ی مانگێك ده‌ست درێژی سێكسی كردۆته سه‌رو پاشان داویه‌تی به پیاوێكی جه‌زائیری بۆ ماوه‌ی مانگێكی تر. دواجار كه خوشكه‌كه‌یان بینی بوو له‌لایه‌ن پیاوێكی سعودیه‌وه بردرا بوو. سارا ووتی، ''له‌وكاته‌وه هیچ ده‌رباره‌ی نازانین.'' ئهو دوو خوشكه ووتیان ئه‌وانیش چه‌ندین جار ده‌ست درێژی سێكسیان كراوه‌ته سه‌ر له‌لایه‌ن دوو پیاوه‌وه كه یه‌كێكیان خه‌ڵكی ڕووسیا بووه‌و ئه‌ویتریان خه‌ڵكی كازاغستان بووه.
هه‌ندێك له ژن و كچه‌كان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، چه‌كدارانی داعش لێیان ده‌دان ئه‌گه‌ر خۆیان نه‌دایه به‌ده‌سته‌وه.
زارای ته‌مه‌ن ١٣ ساڵ ووتی، له‌كاتی ده‌ستبه‌سه‌ریدا له كێڵگه‌یه‌ك چه‌كدارانی داعش ئهو دوو كچی تریان به ئیهانكردنی قورئان تاوانبار كرد.ئهو ووتی، ''سزای هه‌رسێكمانیانداو بردیانینه ناو باخچه‌كه‌و له‌وێ به وایه‌ر ده‌ستیان به‌ستینه‌وه. چاویان به‌ستینه‌وه‌و ووتیان ده‌تانگوژین ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین كێ ئهو كاره‌ی كردووه. بۆماوه‌ی ١٠ خوله‌ك لێیانداین و پاشان فیشه‌كێكیان به ئاسماندا ته‌قاند.''
له‌یلای ته‌مه‌ن ٢٥ ساڵ له‌و خانووه‌ی تێیدا ده‌ست به‌سه‌ر بووه خۆی ده‌رباز ده‌كات، به‌ڵام له‌به‌ره‌وه‌ی له پشت هێڵی داعشه‌وه ده‌بێت چاری نابێت و ده‌گه‌ڕێته‌وه. فه‌رمانده‌كه كه عێراقی بووه پرسیاری لێده‌كات بۆچی هه‌وڵی ده‌رباز بوونی داوه. له‌یلا وه‌ڵامی ده‌داته‌وه: ''له‌به‌ره‌وه‌ی ئه‌وه‌ی پێمان ده‌كه‌ن حه‌رامه‌و ئیسلامی نیه.'' فه‌رمانده‌كه به كێبڵ لێی ده‌داو پاشان سزای پاسه‌وانه‌كه‌ش ده‌دات له‌به‌ره‌وه‌ی نه‌یتوانیوه ڕێگری له ده‌ربازبوونی بكات. پاشان پاسه‌وانه‌كه‌ش ده‌ست به لێدانی ده‌كات. له‌یلا ووتی، ''له‌وكاته‌وه باری ده‌روونیم زۆر خراپه‌و چه‌ند جارێك بووراومه‌ته‌وه.''
هاوسه‌رگیری زۆره‌ملێ
ژنان و كچان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، چه‌كداره‌كان پێیان ووتوون كه به بڕی ٢ هه‌زار دۆلار له چه‌كدارانی تری داعش كڕیویانن.
له‌هه‌ندێ حاڵه‌تدا، چه‌كدارانی داعش به زۆره‌ملێ یه‌زیدیه به‌ندكراوه‌كانی ژێر ده‌ستیان له‌خۆیان ماره‌كردووه له‌بری كڕینیان. نارینی ته‌مه‌ن ٢٠ ساڵ ووتی، كاتێك چه‌كدارێك به‌ناوی ئه‌بو دوعا ده‌یباته‌وه بۆ ماڵه‌كه‌ی، ژنه‌كه‌ی ناڕه‌زایی ده‌ربڕی و ماڵه‌كه جێده‌هێڵێ. ئه‌بو دوعا حاكمێكی ئیسلامی بۆ ماره‌بڕینی ده‌هێنێ، به‌ڵام نارین ڕه‌تی ده‌كاته‌وه به‌شداری له ماره‌بڕینه‌كه بكات. ئه‌بو دوعا پێداگری له ماره‌بڕینی نارین ده‌كاو به ته‌له‌فۆن په‌یوه‌ندی به براكه‌ی له ئه‌ڵمانیا ده‌كات بۆ وه‌رگرتنی مۆڵه‌ت. ''به‌ڵام، براكه‌ی ڕازی نابێت و پێی ده‌ڵێ كه ٥٠ هه‌زار دۆلاری ده‌داتێ بۆ ئازادكردنی خوشكه‌كه‌ی،'' نارین ووتی، ''به‌ڵام ئه‌بو دوعا ووتی نه‌خێر.''
نادیای ته‌مه‌ن ٢٣ ساڵ ووتی له پیاوانی خێزانه‌كه‌ی جیاده‌كرێته‌وه كاتێك چه‌كدارانی داعش له مانگی ئاب له گوونده‌كه‌یان له نزیك شنگال ده‌یانفڕێنن. هه‌وڵده‌دات قه‌ناعه‌ت به چه‌كدارانی داعش بكات كه هاوسه‌ری هه‌یه تا ده‌ست درێژی سێكسی نه‌كرێته‌سه‌ر، چونكه بیستبووی چه‌كدارانی داعش كچیان لاپه‌سه‌نده نه‌ك ژن. به‌ڵام پاش بردنی بۆ سووریا یه‌كێك له چه‌كداره‌كان پێی ده‌ڵێت كه ماره‌ی ده‌كات. نادیا ووتی، ''كچه‌كانی تر كه له‌گه‌ڵم بوون ووتیان ماره كردنی ژنی مێرد دار حه‌رامه،'' به‌ڵام چه‌كداره‌كه ده‌ڵێ، ''بۆ ژنی یه‌زیدی حه‌رام نیه.''
داعش به ئاشكرا ڕایگه‌یاند كه به كۆیله‌كردنی ژنان و منداڵان درووسته. له نووسراوێكدا به ناونیشانی ''ژیانه‌وه‌ی كۆیلایه‌تی به‌ر له ڕۆژی دوایی'' له دبقدا، كه گۆڤارێكی زمانی ئینگلیزی گرووپه‌كه‌یه له سه‌ر تۆڕی ئینته‌رنێت، داعش ده‌ڵێ، گرووپه‌كه ئهو نه‌ریته نوێده‌كاته‌وه كه شه‌ریعه‌تی ئیسلامی ڕێگه‌ی پێداوه:
پاش ده‌ستگیر كردنیان، ژنان و منداڵانی یه‌زیدی به‌پێی شه‌ریعه‌ت به‌سه‌ر ئهو چه‌كدارانه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی كه به‌شداریان له ئۆپراسیۆنی شنگال كردبوو دابه‌شكران، پاش ئه‌وه‌ی یه‌ك له‌سه‌ر پێنجی كۆیله‌كان بردران بۆ ده‌سه‌ڵاتدارانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی بۆ دابه‌شكردن وه‌ك ''باجی ده‌سكه‌وته‌كانی جه‌نگ''.
پرسیارو وه‌ڵامێكی دۆكیومێنتاری كه بڵاوكراوه‌ی به‌شی توێژینه‌وه‌و فتوای داعشه ده‌ڵێ:
كڕین و فرۆشتن و به‌خشینی كۆیله‌كان وه‌ك ''خه‌ڵات'' ڕێگه پێدراوه، چونكه ئه‌وان ته‌نها موڵكن و ده‌كرێت له‌ناوببرێن و مامه‌ڵه‌یان پێوه بكرێت...كاری سێكسی له‌گه‌ڵ كچێك دروسته كه هێشتا نه‌گه‌یشتبێته ته‌مه‌نی باڵغ بوون به‌مه‌رجێك بۆ سێكس كردن گوونجاوبێت: به‌ڵام ئه‌گه‌ر بۆ سێكس گوونجاو نه‌بوو، ئه‌وا ده‌كرێت به‌بێ سێكس كردن چێژی لێوه‌ربگیرێت...لێدانی كۆیله‌ی كچ ڕێگه‌پێدراوه وه‌ك شێوازێك بۆ ڕاست كردنه‌وه‌ی...
هه‌وڵی خۆكوشتن
دوو ژن و كچ كه قسه‌یان بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ كرد باسیان له هه‌وڵی خۆكوشتنی خۆیان و ژنانی تر كرد وه‌ك هه‌وڵێك بۆ ڕێگرتن له ده‌ست درێژی سێكسی و شووكردنی زۆره‌ملێ و به ئیسلام كردن. ئهو ژن و كچانه ووتیان كه مه‌چه‌كیان به شووشه‌و گوێزان بڕیوه‌و هه‌وڵیان داوه خۆیان هه‌ڵبواسن و له حه‌مامدا كاره‌بایان له‌خۆیان داوه‌و خۆیان ژه‌هر خواردوو كردووه.
ڕه‌شیده‌ی ته‌مه‌ن ٣١ ساڵ له ڕێگه‌ی ته‌له‌فۆنی یه‌كێك له چه‌كداره‌كانه‌وه به نهێنی قسه له‌گه‌ڵ یه‌كێك له براكانی ده‌كات. ڕه‌شیده به براكه‌ی ده‌ڵێ كه چه‌كدارانی داعش زۆری لێده‌كه‌ن بێته ئیسلام و پاشان ماره‌ی ده‌كه‌ن. براكه‌ی پێی ده‌ڵێت كه هه‌وڵده‌دات ڕێگه‌یه‌ك بدۆزێته‌وه بۆ یارمه‌تیدانی، به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی هیچی بۆ بكات ئه‌وا هه‌وڵبدات خۆی بكوژێت چونكه مردن له‌وه باشتره.'' ڕه‌شیده ووتی:
''له كۆتایی ئهو ڕۆژه‌دا چه‌كدارانی داعش یانسیبیان بۆ ناوه‌كانمان كردوو ده‌ستیان كرده هه‌ڵبژاردنی ژنان. ئهو پیاوه‌ی كه منی هه‌ڵبژارد، ناوی ئه‌بو غوفران بوو، به زۆر ناچاری كردم خۆم بشۆم، به‌ڵام هه‌وڵمدا له حه‌مامه‌كه‌دا خۆم بكوژم. هه‌ندێك ژه‌هرم له‌ناو ماڵه‌كه دۆزیه‌وه‌و له‌گه‌ڵ خۆم بردمه حه‌مام. به‌هۆی بۆنه‌كه‌ی ده‌مزانی ژه‌هره. به‌سه‌ر كچه‌كانی تردا دابه‌شم كردو له‌گه‌ڵ ئاو تێكه‌ڵمان كردو له حه‌مامه‌كه خواردمانه‌وه. كه‌سمان نه‌مردین به‌ڵام هه‌موومان نه‌خۆش كه‌وتین و هه‌ندێكمان له‌هۆش خۆی چوو.''
له‌یلا ووتی، بینی كه دوو كچ هه‌وڵی خۆكوشتنیاندا له‌ڕێگه‌ی بڕینی مه‌چه‌كیانه‌وه. له‌یلاش هه‌وڵیدا بوو خۆی بكوژێت كاتێك ئهو چه‌كداره لیبیه‌ی لای خۆی به‌ندیكردبوو زۆری لێكرد بوو خۆی بشوات چونكه زانیبووی به‌دوای خۆشتندا ده‌ست درێژی سێكسی دێت:
چوومه ناو حه‌مامه‌كه، ئاوه‌كه‌م به‌ردایه‌وه، له‌سه‌ر كورسیه‌ك وه‌ستام و وایه‌ری گڵۆپه‌كه‌م لێكرده‌وه تا خۆم له‌كاره‌با بده‌م، به‌ڵام كاره‌با نه‌بوو. پاش ئه‌وه‌ی زانیان هه‌وڵی خۆكوشتنم داوه به دارێكی درێژو به بۆكز كه‌وتنه لێدانم. چاوه‌كانم به ته‌واوی ئاوسان و داخران قۆڵه‌كانم شین بوونه‌وه. به مه‌غسه‌له‌یه‌كه‌وه كه‌له‌پچه‌یان كردم و به چه‌قۆ جله‌كانیان دڕاندم و پاشان شۆردمیان. له حه‌مامه‌كه هێنامیانه ده‌ره‌وه‌و به‌به‌رچاومه‌وه له ژووره‌كه‌دا ده‌ستدرێژی سێكسیان كرده سه‌ر یه‌كێك له هاوڕێكانم.
له‌یلا ووتی، پاشان ده‌ست درێژی سێكسیشیان كرده سه‌ر من. له‌یلا ووتی، جارێكی تر هه‌وڵی خۆی كوشتنی دابوو، شوێنی بڕینه‌كه‌ی سه‌ر مه‌چه‌كی نیشانی هیومان ڕایتس ۆوچ دا.
گۆڕینی ئاین به زۆره‌ملێ
نزیكه‌ی نیوه‌ی ئهو ژن و كچانه‌ی بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ قسه‌یان كرد ووتیان كه چه‌كدارانی داعش زۆریان لێكردوون ببنه ئیسلام. زارای ته‌مه‌ن ١٣ ساڵ ووتی، له خانوویه‌كی سێ قاتدا له موسڵ له‌گه‌ڵ چه‌ند كچێكی تر كه ته‌مه‌نیان له نێوان ١٠ بۆ ١٥ ساڵ بوو به‌ندكرابوون:
كاتێك هاتن بۆ هه‌ڵبژاردنی كچه‌كان، ڕایان ده‌كێشان و به زۆر ده‌یان بردن. كچه‌كان ده‌گریان و ده‌بوورانه‌وه. به‌زۆر ده‌یانكردینه ئیسلام و ده‌بوو هه‌موومان شایه‌تومانمان بهێنایه. ده‌یانگووت ئێوه‌ی یه‌زیدی كافرن، پێویسته ئه‌م ووشانه له‌دوای ئیمامه‌كه‌وه دووباره بكه‌نه‌وه. هه‌موومانیان له یه‌ك شوێن كۆكرده‌وه و به‌زۆر ووشه‌كانیان پێ دووباره كردینه‌وه. پاش ئه‌وه شایه‌توومانیان پێهێناین ووتیان ئێستا ئێوه هاتوونه‌ته سه‌ر ئاینه‌كه‌ی ئێمه‌و ئاینه‌كه‌ی ئێمه ڕاسته. نه‌مانده‌وێرا شایه‌توومان نه‌هێنین.
چه‌كدارانی داعش نووری ته‌مه‌ن ١٦ ساڵیان له موسڵ و چه‌ندین ناوچه‌ی تر به‌ندكردووه. نوور ووتی. ''سه‌رۆكی ئه‌م گرووپه داوای لێكردین ببینه ئیسلام و قورئان بخوێنین. به زۆر قورئانیان پێده‌خوێندین و وورده وورده نوێژمان ده‌كرد. وه‌ك ئه‌كته‌ر نواندنمان ده‌كرد.''
تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی
ئه‌نجامدانی ده‌ست درێژی سێكسی و جۆره‌كانی تری تووندوتیژی سێكسی و كۆیله‌ی سێكسی و مامه‌ڵه‌ی دڕندانه له كاتی شه‌ڕی چه‌كداریدا پێشێلكاری یاساكانی جه‌نگه. به‌پێی بڕیاری دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی تووندوتیژی و ده‌ست درێژی سێكسی به ئه‌شكه‌نجه هه‌ژمار ده‌كرێت.
ئه‌وانه‌ی به ئه‌نقه‌ست و به‌نیازی ئه‌نجامدانی تاوان پێشێلكاری جدی یاساكانی جه‌نگ ده‌كه‌ن به تاوانباری جه‌نگ لهقهڵهم ده‌درێن. ده‌كرێت فه‌رمانده سه‌ربازیه‌كان و به‌رپرسانی مه‌ده‌نی به ئه‌نجامدانی تاوانی جه‌نگ دادگای بكرێن چونكه به‌نده‌كانی تاوانی جه‌نگیان زانیوه یان ده‌بوو بزانیایه به‌ڵام هه‌نگاو ڕێوشوێنیان هه‌ڵنه‌گرتووه بۆ به‌رگرتن له‌و كارانه‌و سزادانی ئه‌نجامده‌رانی.
ده‌ست درێژی سێكسی به كۆمه‌ڵ و مامه‌ڵه‌ی دڕندانه‌ی تر له‌لایه‌ن داعشه‌وه له‌دژی هاووڵاتیانی یه‌زیدی ڕه‌نگه به تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی لهقهڵهم بدرێت. تاوانه دڕنده‌كانی وه‌ك ده‌ست درێژی سێكسی و كۆیله‌ی سێكسی و به كۆیله كردن و به‌ندكردنی نایاسایی و چه‌وسانه‌وه‌ی گرووپێكی ئاینی و كاری نامرۆڤانه‌ی تر كه به ئه‌نقه‌ست و به‌شێوه‌یه‌كی ''به‌رفراوان'' و ''سیستماتیك'' له دژی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی ئه‌نجام بدرێت ده‌چێته خانه‌ی تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی.
''به‌رفراوان'' گوزارشته له قه‌باره‌ی تاوانه‌كه یان ژماره‌ی قوربانیه‌كان. ''سیستماتیك'' واته جۆرێك له پلان داڕێژی بۆ كرابێت. لێدوانه ئاشكراكانی داعش له‌باره‌ی به كۆیله‌كردن و ماره‌كردنی به‌زۆرو مامه‌ڵه‌ی خراپ له‌گه‌ڵ ژنه به‌ندكراوه‌كان و فرۆشتنی كچان و ژنانی یه‌زیدی، ئاماژه‌یه به پراكتیزه‌كردنی به‌رفراوان وسیستماتیكی ئه‌م كارانه له‌لایه‌ن (داعش)ه‌وه.
دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی
چاره‌سه‌ری ته‌ندروستی
به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كۆششی گرنگیان كردووه له دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی و خزمه‌تگوزاریه‌كانی تر بۆ كچان و ژنانی یه‌زیدی، هه‌روه‌ها حكومه‌ت كۆمیته‌یه‌كی ته‌ندروستی له دهۆك ته‌رخان كردووه بۆ كارئاسانی كردن له دابینكردنی خزمه‌تگوزاریه‌كان بۆ ئهو ژن و كچه ده‌ربازبووانه. دكتۆر نزار عیسمه‌ت ته‌یب، به‌ڕێوه‌به‌ری فه‌رمانگه‌ی ته‌ندروستی دهۆك و سه‌رۆكی ئهو كۆمیته‌یه ووتی، هه‌ندێك له كه‌س و كارو خێزانی قوربانیه‌كان نایانه‌وێ ئاشكرای بكه‌ن كه كچه‌كانیان ڕفێنراوه ئه‌مه‌ش كاره‌كانی كۆمیته‌كه‌ی گرانتر كردووه له دۆزینه‌وه‌و دابینكردنی هاوكاری بۆ ئه‌وانه‌ی پێویستیان به یارمه‌تیه.
نزیكه‌ی ته‌واوی ئهو ژن و كچانه‌ی بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ قسه‌یان كرد ووتیان كه پشكنینی ته‌ندروستیان بۆ كراوه. پزیشكێكی نێوخۆیی ووتی، پشكنینه پزیشكیه‌كان بریتیه له پشكنینی خوێن و سكپڕی و نه‌خۆشیه سێكسیه‌كان. كارمه‌ندانی ته‌ندروستی چاره‌سه‌ری به‌په‌له‌ی دژه سك پڕی و ئایدزیان بۆ هه‌ندێك له كه‌یسه‌كان ئه‌نجام داوه وه‌ك له‌لایه‌ن ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانیه‌وه (WHO) پێشنیازكراوه.
به‌ڵام، ڕوون نیه كه ئایا پزیشكه‌كان هه‌میشه ڕه‌زامه‌ندی كه‌سه‌كانیان وه‌رگرتووه به‌رله ئه‌نجامدانی پشكنینه‌كان. نارینی ته‌مه‌ن ٢٠ ساڵ كه خه‌ڵكی شنگاله به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له ٣ی ئاب فڕێندراوه‌و وه‌ك خه‌ڵات به چه‌كدارێكی داعش به‌خشراوه كه هه‌وڵیداوه به زۆر ماره‌ی بكات:
ده‌ست درێژی سێكسی نه‌كرایه سه‌رم. ئهو ئه‌ندامه‌ی داعش ده‌ستی بۆ نه‌بردم له‌به‌ره‌وه‌ی پێم ووت نه‌خۆشم... له دهۆك پشكنینی كۆئه‌ندامی زاوزێم بۆكراو له ئه‌نجامه‌كه‌یدا هاتبوو كه ده‌ستدرێژیم نه‌كراوه‌ته سه‌ر. له‌كاتی پشكنینه‌كه‌دا ئاسووده نه‌بووم و پزیشكه‌كه‌ش به‌رله ئه‌نجامدانی پشكنینه‌كه هیچ ڕوونكردنه‌وه‌ی نه‌دامێ.
ئه‌وانه‌ی كه پشكنینی ته‌ندروستیان بۆ كراوه هه‌موویان ئهنجامی پشكنینه‌كانیان پێنه‌دراوه‌ته‌وه. دوو خوشكه‌كه ڕاناو سارا ووتیان، ماوه‌ی پێنج مانگیان له ژێر ده‌ستی داعش به‌سه‌ربردووه‌و چه‌كداره‌كانی داعش چه‌ندین جار ده‌ست درێژی سێكسیان كردۆته سه‌ریان. ووتیان هه‌رله پاش ده‌ربازبوونیان له كانوونی یه‌كه‌م چاره‌سه‌رو پشكنینی ته‌ندروستیان بۆ كرا، به‌ڵام شه‌ش هه‌فته له دوای پشكنینه‌كان هێشتا ئه‌نجامه‌كانیان وه‌رنه‌گرتووه. ئه‌روای ته‌مه‌ن ١٨ ساڵ كه خه‌ڵكی كۆچۆیه له مانگی كانوونی یه‌كه‌م خۆی ده‌رباز ده‌كات پاش ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن چه‌كدارێكی داعش ده‌ست درێژی سێكسی ده‌كرێته‌سه‌ر. ئه‌روا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، پاش حه‌وت هه‌فته هێشتا چاوه‌ڕوانی ئهنجامی پشكنینه‌كانم.
ده‌بێت به‌رپرسانی ناوخۆیی ئاگاداری بده‌نه كارمه‌ندانی ته‌ندروستی له روونكردنه‌وه‌ی مه‌به‌ستی هه‌ر پشكنینێكی ته‌ندروستی و وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندیان به‌رله ئه‌نجام دانی پشكنین و چاره‌سه‌ری پزیشكی بۆیان. ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانیه‌وه (WHO) ڕێنمایی له‌وباره‌یه‌وه هه‌یه له چۆنیه‌تی ئه‌نجامدانی ئهو جۆره پشكنینانه‌و وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی نه‌خۆشه‌كان.
ڕاگرتنی ئهنجامی پشكنین چ پۆزه‌تیڤ بێت یان نێگه‌تیڤ ده‌بێته هۆی زیادكردنی ترسی ژنان و كچان له‌سه‌ر باری ته‌ندروستیان. ده‌بێت كارمه‌ندانی ته‌ندروستی دڵنیابن له‌وه‌ی كه دووباره چاویان به‌و كه‌سانه ده‌كه‌وێته‌وه بۆ پێدانی ئهنجامی پشكنینه‌كانیان و زانیاری و هه‌ر چاره‌سه‌رێكی زیاتر كه پێویست بێت.
چاره‌سه‌ری ده‌روونی
هاوكاری ده‌روونی یه‌كێكه له گرنگترین خزمه‌تگوزاریه‌كان بۆ ئهو ژن كچانه‌ی له‌ده‌ست داعش ده‌ربازیان بووه، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌م خزمه‌تگوزاریه له كوردستانی عێراق بوونی نیه. هه‌موو ئهو ژن كچانه‌ی چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كرا نیشانه‌ی شۆك و فشاری ده‌روونیان پێوه‌دیار بوو. جه‌لیله‌ی ته‌مه‌ن ١٢ ساڵ كه له‌لایه‌ن چوار چه‌كداری داعشه‌وه ده‌ست درێژی سێكسی كراوه‌ته سه‌ر ووتی، شه‌وانه خه‌وم لێناكه‌وێت له‌به‌ره‌وه‌ی دێته‌وه خه‌یاڵم چۆن ده‌ست درێژیان ده‌كرده سه‌رم. ده‌مه‌وێت شتێك بكه‌م بۆ له‌بیر بردنه‌وه‌ی كێشه ده‌روونیه‌كانم. ده‌مه‌وێت عێراق جێبهێڵم هه‌تا شته‌كان باشتر ده‌بن، نامه‌وێت دووباره ده‌ستگیر بكرێمه‌وه.'' جه‌لیله هیچ چاره‌سه‌رێكی ده‌روونی بۆ نه‌كراوه.
نوری ته‌مه‌ن ١٦ ساڵ به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، چه‌كدارانی داعش له ٣ی ئاب له ته‌له‌عفه‌ر فڕاندیان و له مانگی ئه‌یلول له ده‌ستیان هاڵهات. نوور ووتی، چه‌كدارێكی داعش له‌ماوه‌ی پێنج ڕۆژدا چه‌ندین جار ده‌ست درێژی سێكسی كرده‌سه‌رم. ووتیشی، پاش دوو مانگ له گه‌ڕانه‌وه‌ی هێشتا شۆك بووه‌و زۆرینه‌ی كاته‌كه‌ی به گریان به‌سه‌ربردووه.
نوور هاوكاری ده‌روونی پێشكه‌ش كراوه. چالاكه‌وانێكی ناوخۆیی ئاسانكاری بۆ كردووه له بینینی پزیشكی ده‌روونی سێ تا چوار جار له نه‌خۆشخانه‌و چه‌ند جارێكیش له ماڵه‌وه سه‌ردانی كردووه‌و هانیداوه كه ڕاوێژی ده‌روونی به‌رده‌وام وه‌ربگرێت. له‌گه‌ڵ چاره‌سه‌ری ده‌روونی به‌رده‌وام، نوور به‌شداری له كۆرسی كاری ده‌ست ده‌كات و له كامپه‌كه ده‌چێته ده‌ره‌وه بۆ چالاكی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌گه‌ڵ چالاكه‌وانانی ڕێكخراوه ناوخۆییه‌كان.
به‌ڵام نوێنه‌رانی ڕێكخراوه نێوده‌وڵه‌تی و گرووپه ناحكومیه‌كان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، نه‌ك هه‌ر چاره‌سه‌ری ده‌روونی نیه، به‌ڵكو كۆمه‌ڵگه‌ش دوودڵن له قبوڵكردنی هاوكاری له‌وجۆره. چالاكه‌وانێك ووتی، ده‌بوو به‌رده‌وام سه‌ردانی كچان و چاودێره‌كانیانی بكردایه و هانی كچه‌كانی بدایه تا ڕه‌زامه‌ندیان ده‌رده‌بڕی له به‌شداری كردن له چاره‌سه‌ری ده‌روونی.
هه‌ندێك له‌و كچانه‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردن ووتیان، حه‌زده‌كه‌ن چاره‌سه‌ری ده‌روونیان بۆ بكرێت. نارینی ته‌مه‌ن ٢٠ ساڵ كه خه‌ڵكی شنگاله ووتی:
هیچ كه‌سێك چاره‌سه‌ری ده‌روونی ڕووبه ڕووی له‌و جۆره‌ی پێشكه‌ش نه‌كردووم. ده‌مه‌وێت چاره‌سه‌رێكی ده‌روونی پرۆفێشناڵم بۆ بكرێت تا یارمه‌تیم بدات بۆ له‌بیركردنی ئهو ئه‌زموونه‌ی پێیدا ڕۆیشتم. شه‌وانه خه‌وم لێناكه‌وێت و ته‌نها بۆماوه‌ی چه‌ند كاتژمێرێك ده‌خه‌وم. كاتێك ده‌خه‌وم زۆر جار باوك و دایك و خۆشك و براكانم دێنه به‌رچاوم، به تایبه‌ت وێنه‌ی براكانم كه چۆن له‌سه‌ر جاده‌كه چۆكیان پێدادرا بوو، هه‌روه‌ها وێنه‌ی ده‌موچاوی دایكم.
گرووپه نێوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان كۆك بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه چاره‌سه‌ری ده‌روونی باش و پێویست له كوردستان نیه بۆ ئهو ژن و كچانه، ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه ژماره یه‌كی زۆر له‌و ژن و كچانه‌ی ده‌ربازیان بووه پێویستیان به‌و خزمه‌تگوزاریه‌یه‌و ئه‌گه‌ری هاتنی ژماره‌یه‌كی زیاتر هه‌یه له داهاتوودا.
دكتۆر ته‌یب به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، هه‌رچه‌نده ئهو ئاگادار نیه له هیچ كه‌یسێكی خۆكوشتنی ئهو ژن و كچانه‌ی ده‌ربازیان بووه، به‌ڵام زۆرێكیان فشارو ئه‌گه‌ری خۆكوشتنیان پێوه دیار بووه. ئهو ووتیشی، ئهو ژن و كچانه‌ی داوای چاره‌سه‌ریان كردووه له‌گه‌ڵ چاره‌سه‌ره پزیشكیه‌كانیان له‌لایه‌ن پزیشكی ده‌روونیه‌وه پشكنینی ده‌روونیشیان بۆ كراوه. ئهو تیمه پزیشكیه‌ی ته‌رخان كراوه بۆ یارمه‌تیدانی ژنان و كچانی یه‌زیدی دوو پزیشكی ده‌روونی و دوو توێژه‌ری ده‌روونی كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه، به‌ڵام له پلانیاندایه ژماره‌ی ده‌رووناسه‌كان بۆ ١٠ زیاد بكه‌ن. ئه‌مه جگه‌له‌وی كه هه‌ندێك گرووپ و ڕێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی هاوكاری ده‌روونی پێشكه‌ش ده‌كه‌ن. ده‌رووناسێك له سه‌نته‌ری ژیان بۆ مافه‌كانی مرۆڤ ووتی كه خۆی و هاوڕێكه‌ی هاوكاری ده‌روونیان بۆ ٢٠ ژن و كچی یه‌زیدی ده‌رباز بوو پێشكه‌ش كردووه.
له ئێستادا، ئهو ده‌روو ناس و توێژه‌ره كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌ی كه به دیالێكتی یه‌زیدی قسه‌ده‌كه‌ن پێویستیان به ڕاهێنانه له‌سه‌ر شێوازی ڕاوێژی ده‌روونی. سه‌ره‌ڕایی ئه‌مه‌ش ده‌بێت ده‌رووناسی كۆمه‌ڵایه‌تی دابین بكرێت بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئهو كه‌یسانه‌ی پێویستیان به چاره‌سه‌ری خێرا هه‌یه. هه‌روه‌ها كۆششی زیاتر پێویسته بۆ هاندان و ڕۆشنبیركردن و پێدانی زانیاری له‌سه‌ر خزمه‌تگوزاریه‌كان به‌و كه‌سانه‌ی پێویستیان به‌و جۆره خزمه‌ت گووزاریه هه‌یه.
سكپڕی و له‌دایك بوونی منداڵ له ئهنجامی ده‌ست درێژی سێكسیه‌وه
حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پلانێكی گشتگيرى نیه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی سكپڕی یان ئهو منداڵانه‌ی له ئهنجامی ده‌ست درێژی سێكسی له‌دایك ده‌بن. دكتۆر ته‌یب به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، كۆمیته‌كه كۆكه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ده‌بێت ده‌سه‌ڵاتداران پارێزگاری له‌و ژنانه بكه‌ن كه ده‌یانه‌وێ منداڵه‌كانیان له‌خۆبگرن له ڕێگه‌ی دابینكردنی شوێنی مانه‌وه بۆ خۆیان و كۆرپه‌كانیان و دابینكردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی و سكپڕی بۆیان. ئه‌گه‌ر ژنه‌كان نه‌یانه‌وێ كۆرپه‌كان له‌خۆبگرن، له‌و حاڵه‌ته‌دا ده‌بێت دادگای باری كه‌سی بڕیار بدات له‌سه‌ر دابینكردنی پێداویستی ژیان بۆ ئهو منداڵانه.
له‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر دایكه‌كه یان كه‌س و كاره‌كه‌ی نه‌یانه‌وێ منداڵه‌كه له‌خۆگرن یان نه‌توانن پێداویستی بۆ دابین بكه‌ن، ده‌بێت ده‌سه‌ڵاتداران به‌دیلێكی شیاو بۆ چاودێریكردنی ئهو منداڵه بدۆزنه‌وه له ڕێگه‌ی فه‌رمانگه‌ی ناوخۆیی شیاو یان ڕێكخراو گرووپی مۆڵه‌ت پێدراو. له حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر دایك و كه‌س و كاره‌كه‌ی بیانه‌وێ منداڵه‌كه له‌خۆبگرن، ده‌بێت یه‌كه‌م جارده‌سه‌ڵاتداران كۆشش بكه‌ن بۆ دڵنیابوون له مانه‌وه‌ی منداڵه‌كه له‌لای دایكی یان له‌ژێر چاودێری ئه‌ندامانی نزیكی خێزانه‌كه‌ی، ته‌نها له حاڵه‌تێكدا نه‌بێت ئه‌گه‌ر ئهو بڕیاره له به‌رژه‌وه‌ندی منداڵه‌كه نه‌بێت. ئه‌گه‌ر دایكه‌كان بڕیاریاندا منداڵه‌كان به‌خێوبكه‌ن، ده‌بێت پلانێك هه‌بێت بۆ دابینكردنی یارمه‌تی بۆیان به هاوكاری ده‌روونی و دارایشه‌وه.
هه‌روه‌ها ده‌بێت به‌رپرسان زانیاری له‌باره‌ی خزمه‌تگوزاریه‌كان بۆ ئهو ژن و كچانه دابین بكه‌ن و و زانیاریه ته‌ندروستیه‌كانیان ئاشكرا نه‌كه‌ن.
له‌باربردنی منداڵ له عێراق قه‌ده‌غه‌یه. به‌رپرسانی ناوخۆیی به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت كه له‌باربردنی منداڵ له هه‌رێمی كوردستانیش ته‌نانه‌ت له حاڵه‌تی ده‌ست درێژی سێكسیشدا قه‌ده‌غه‌یه ته‌نها له حاڵه‌تێكدا ئاساییه ئه‌گه‌ر پزیشك به پێویستی ته‌ندروستی بزانێت، وه‌ك دروستكردنی مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی دایكه‌كه. ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌ستبه‌جێ ڕێگه به كارمه‌ندانی ته‌ندروستی بدات تا بتوانن به‌شێوه‌یكی یاسایی كۆرپه‌ی ئهو ژن و كچانه له‌بارببه‌ن كه له ژێرده‌ستی داعش ڕزگاریان بووه، به‌و كچ وژنانه‌شه‌وه كه مه‌ترسی خۆكوشتنیان لێده‌كرێت یان مه‌ترسی تووندوتیژی له‌به‌رامبه‌ریان ده‌كرێت به‌ناوی شه‌ره‌فه‌وه.
سه‌ره‌ڕایی ئه‌وه‌ش، ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هانی پیاوانی ئاینی و نوێنه‌رانی كۆمه‌ڵگه بدات له پێشوازیكردن له‌و منداڵانه‌ی له ئهنجامی ده‌ست درێژی سێكسیه‌وه له‌دایك ده‌بن ئه‌گه‌ر دایكه‌كانیان به‌خواستی خۆیان بڕیاریاندا منداڵه‌كانیان له‌خۆبگرن هه‌روه‌ها هاوكاری كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ ئهو ژنانه دابین بكرێت.
شه‌رمه‌زاری و گه‌ڕانه‌وه بۆ ناو كۆمه‌ڵگه
له ٦ی ئه‌یلول، بابه شێخ كه پێشه‌وایه‌كی ئاینی یه‌زیدیه به‌یاننامه‌یه‌كی بڵاوكرده‌وه‌و تێیدا پێشوازی له گه‌ڕانه‌وه‌ی ئهو ژن و كچه ده‌ربازبووانه‌ی ده‌ست داعش بۆناو كۆمه‌ڵگه كردوو ڕایگه‌یاند نابێت هیچ كه‌سێك ئازاریان بدات. له ٦ شوباتی ٢٠١٥، به‌یاننامه‌یه‌كی تری داواكاری بڵاوكرده‌وه‌و تێیدا ڕایگه‌یاند:
ئهو ده‌ربازبووانه به یه‌زیدی پاك ماونه‌ته‌وه‌و نابێت كه‌س ئازاری باوه‌ڕی یه‌زیدیان بدات له‌به‌ره‌وه‌ی ئه‌وه‌ی به‌سه‌ریان هاتووه له ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وان نه‌بووه...بۆیه داوا له هه‌موو لایه‌ك ده‌كه‌ین كه هاوكاری و پشتگیری قوربانیه‌كان بكه‌ن تا بتوانن جارێكی تر به ژیانێكی ئاسایی بژین و بگه‌ڕێنه‌وه ناو كۆمه‌ڵگه.
ده‌رده‌كه‌وێ كه ئه‌م به‌یاننامانه یارمه‌تیده‌ر بووبێت له پارێزگاری كردنی ئهو ژن و كچه یه‌زیدیانه له ئازاردان و هانی خێزان و كه‌س و كاره‌كه‌یانی داوه له گه‌ڕان به‌دوی چاره‌سه‌ر بۆیان .
ئیسماعیل عه‌لی، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی تووندوتیژی له‌دژی ژنان له دهۆك، به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، به‌رپرسان ئاگادارنین له‌وه‌ی كه هیچ كچێك یان ژنێكی یه‌زیدی له مه‌ترسیدا بێت له‌لایه‌ن خێزانه‌كه‌یه‌وه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌یسێكی له‌وجۆره هه‌بێت ئه‌وا شێڵته‌ر ئاماده‌یه بۆیان. سه‌ره‌ڕایی ئه‌وه‌ش، ده‌بێت به‌رپرسان پلانێك داڕێژن كه گاره‌نتی چاره‌سه‌ری درێژخایه‌ن و كێشه‌ی شوێنی مانه‌وه بدات بۆ هه‌موو ئهو ژنانه‌ی قوربانی تووندوتیژین و له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه هاوكاری ناكرێن یان له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی خێزانه‌كانیاندان. هه‌روه‌ها مه‌شق به به‌رپرسان و چالاكه‌وانانی ناوخۆیی و توێژه‌ره كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و كارمه‌ندی ته‌ندروستی بكرێت له هاوكاریكردن و دۆزینه‌وه‌ی ئهو ژنانه‌ی له‌ژێر مه‌ترسی تووندوتیژیدان له‌لایه‌ن خێزانه‌كانیانه‌وه. ده‌بێت به‌رپرسان به‌هاوكاری پیاوانی ئاینی و كه‌سایه‌تیه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه، هۆشیاریی په‌روه‌رده‌ی بڵاوبكه‌نه‌وه به‌تایبه‌ت بۆ پیاوان و كوڕان، بۆ ڕێگرتن له تووندوتیژی له دژی ژنان.
زیاد له‌وه‌ش، وه‌به‌رهێنان بكرێت له ڕاهێنان به به‌هره‌و توانای ئهو ژنانه تا كارئاسانیان بۆ بكات له تێكه‌ڵبوونه‌وه‌یان به ژیانی ڕۆژانه‌ی ناو كۆمه‌ڵگا. ڕێكخراوێك له‌ناو كامپه‌كه‌دا كۆرسی خه‌یاتی و كاری ده‌ست پێشكه‌ش ده‌كات.
زۆرێك له ژنان و كچان ووتیان كه كاریان ده‌وێت تا بتوانن له ڕووی داراییه‌وه هاوكاری خێزانه‌كانیان بكه‌ن. هه‌روه‌ها ووتیان مانه‌وه‌ی به‌رده‌وام له‌ناو كامپه‌كه‌دا به به‌تاڵی ده‌وره‌دران به ئه‌ندامانی خێزان كه ئه‌وانیش په‌شۆكیان پێوه دیاره بارودۆخیان خراپتر ده‌كات.
ئه‌روای ته‌مه‌ن ١٨ ساڵ كه خه‌ڵكی گووندی كۆچۆیه، ووتی، ''ئه‌وه‌ی له هه‌موو شتێك زیاتر ده‌مه‌وێت كاركردنه، تا بتوانم هه‌موو ئهو شتانه‌ی به‌سه‌رم هاتووه له‌بیری خۆمی به‌رمه‌وه. ''
كۆمه‌ڵه‌ی (وادی)كه ڕێكخراوێكی ئه‌ڵمانی عێراقیه له هه‌وڵی په‌یداكردنی بووجه‌ی پێویسته بۆ بنیاتنانی سه‌نته‌رێك تا ژنان و كچانی یه‌زیدی تێیدا فێری به‌هره‌و كار ببن. ئهو ژن و كچانه‌ی له ده‌ست داعش ڕزگاریان بووه به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، سه‌نته‌رێكی له‌و خۆره زۆر پێویسته بۆیان. كارمه‌ندانی وادی هه‌ندێك له‌م ژن و كچانه‌یان بردۆته ده‌ره‌وه‌ی كامپه‌كان بۆ به‌شداریكردن له چالاكی كۆمه‌ڵایه‌تی كه ده‌رده‌كه‌وێ مه‌شغوڵیان بكات و ژیانێكی ئاساییان بۆ دابین بكات.
