Η Ελλάδα φιλοξενεί μεγάλο αριθμό αιτούντων άσυλο αλλά αδυνατεί να προστατεύσει τα δικαιώματά τους, μεταξύ άλλων λόγω της παράνομης επαναπροώθησης νεοαφιχθέντων στην Τουρκία. Τα παιδιά μετανάστες έρχονται αντιμέτωπα με έλλειψη στέγης και πρόσβασης σε επαρκή υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση. Τα θύματα εγκλημάτων μίσους διστάζουν να καταγγείλουν τις επιθέσεις στην αστυνομία. Οι αρχές δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν την αυξανόμενη βία κατά των γυναικών και θέσπισαν μέτρα τα οποία θα μπορούσαν να αυξήσουν τους κινδύνους για γυναίκες που έχουν επιβιώσει από καταστάσεις ενδοοικογενειακής βίας. Οι περιορισμοί που τέθηκαν σε ομάδες της κοινωνίας των πολιτών οι οποίες βοηθούν τους μετανάστες και η παρέμβαση σε ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης έχουν προκαλέσει ανησυχίες σχετικά με την κατάσταση του κράτους δικαίου στη χώρα.
Μετανάστες και αιτούντες άσυλο
Η κυβέρνηση συνέχισε τους βίαιους και συχνά καταχρηστικά μέτρα κατά των μεταναστών. Υπήρξε αυξανόμενος αριθμός επικρίσεων για την πρακτική της Ελλάδας να επιστρέφει με συνοπτικές διαδικασίες χιλιάδες ανθρώπους στην Τουρκία, μεταξύ άλλων μέσω βίαιων παράνομων επαναπροωθήσεων.
Τον Απρίλιο ο Συνήγορος του Πολίτη δημοσίευσε ενδιάμεση έκθεση στο πλαίσιο έρευνας που ξεκίνησε το 2017, επικρίνοντας τις αρχές για την αποτυχία τους να δώσουν επαρκείς απαντήσεις σε πολλαπλούς ισχυρισμούς περί παράνομων επαναπροωθήσεων στα ελληνοτουρκικά χερσαία σύνορα. Τον Μάιο η Επίτροπος για τα ανθρώπινα δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης (ΣτΕ) Dunja Mijatović προέτρεψε τις αρχές να σταματήσουν τις παράνομες επαναπροωθήσεις τόσο στα χερσαία όσο και στα θαλάσσια σύνορα με την Τουρκία και να διασφαλίσουν τη διεξαγωγή ανεξάρτητων και αποτελεσματικών ερευνών. Τον Ιούλιο η Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ Yilva Johansson προειδοποίησε την Ελλάδα ότι οφείλει να βάλει τέλος στις παράνομες επαναπροωθήσεις, χαρακτηρίζοντάς τις ως «παραβιάσεις των θεμελιωδών ευρωπαϊκών αξιών μας».
Έλληνες αξιωματούχοι αρνούνται τους ισχυρισμούς, ενώ οι αρχές συχνά δεν διεξάγουν αποτελεσματικές έρευνες επί των παράνομων επαναπροωθήσεων. Τα μέσα ενημέρωσης ανέφεραν τον Σεπτέμβριο ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζήτησε από την Ελλάδα να δημιουργήσει έναν ανεξάρτητο μηχανισμό για την παρακολούθηση των καταχρηστικών πρακτικών στα σύνορα πριν από την αποδέσμευση κονδυλίων της ΕΕ για τη μετανάστευση ύψους 15,83 εκατομμυρίων ευρώ (περίπου 18 εκατομμύρια δολαρίων ΗΠΑ).
Τον Μάιο η εισαγγελία του Αρείου Πάγου απέστειλε μηνυτήρια αναφορά σχετικά με 147 παράνομες επαναπροωθήσεις μεταξύ Μαρτίου και Δεκεμβρίου 2020, την οποία υπέβαλε το Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι, προς διερεύνηση σε 16 Εισαγγελίες Πρωτοδικών σε ολόκληρη την Ελλάδα. Αρκετές ακόμα καταγγελίες σχετικά με παράνομες επαναπροωθήσεις και παραβιάσεις από τις συνοριακές δυνάμεις της Ελλάδας εκκρεμούν ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Τον Ιούνιο η Ελλάδα επέκτεινε τη χρήση διαδικασιών απαραδέκτου, επί τη βάσει ότι η Τουρκία είναι «ασφαλής τρίτη χώρα» για τους αιτούντες άσυλο από το Αφγανιστάν, τη Σομαλία, το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές, απειλώντας να εκθέσει χιλιάδες ανθρώπους σε καθεστώς αβεβαιότητας, οι οποίοι στερούνται την προστασία στην ΕΕ και δεν μπορούν να επιστρέψουν στην Τουρκία καθώς η χώρα δεν έχει δεχθεί επιστροφές από την Ελλάδα από τον Μάρτιο του 2020. Οι εν λόγω υπήκοοι αντιπροσωπεύουν πάνω από το 65% των αιτούντων άσυλο στη χώρα. Οι Σύριοι υπόκεινται στους ίδιους κανόνες από το 2016.
Μη κυβερνητικές ομάδες (ΜΚΟ) ανέφεραν τον Ιούλιο ότι οι νέοι κανόνες είχαν ήδη ως αποτέλεσμα την άρνηση προστασίας σε άτομα εντός λίγων ημερών από την άφιξή τους, μετά από υποτυπώδεις συνεντεύξεις ασύλου, χωρίς νομική εκπροσώπηση. Πάνω από 2.800 άτομα στερήθηκαν προστασίας για τον λόγο αυτό το 2020. Στις 25 Αυγούστου μια επιτροπή προσφυγών απέρριψε την επιστροφή μιας αφγανικής οικογένειας, η αίτηση ασύλου της οποίας είχε απορριφθεί, κρίνοντας ότι η Τουρκία δεν μπορούσε να θεωρηθεί ασφαλής τρίτη χώρα για τα μέλη της. Τον Ιούνιο η Επίτροπος Johansson παρότρυνε τις ελληνικές αρχές να αντιστρέψουν τις αποφάσεις απαραδέκτου για όσους δεν μπορούν να επιστραφούν και να εξετάσουν τις υποθέσεις βάσει της ουσίας τους.
Τον Σεπτέμβριο υιοθετήθηκε νόμος που απειλεί τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο. Οι ΜΚΟ και η επίτροπος του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα ανθρώπινα δικαιώματα έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου σχετικά με τον νόμο, ο οποίος υπονομεύει το δικαίωμα ασύλου και αποδυναμώνει τις διασφαλίσεις κατά της κράτησης και της επιστροφής στον κίνδυνο δίωξης ή κατά άλλης παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Κατά τη διάρκεια του έτους το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου εξέδωσε ασφαλιστικά μέτρα για τουλάχιστον 13 υποθέσεις που αφορούσαν συνθήκες διαβίωσης για ευάλωτα άτομα εγκλωβισμένα σε δομές μεταναστών στα νησιά του Αιγαίου, ζητώντας την επείγουσα μεταφορά των ατόμων και των οικογενειών τους σε ασφαλέστερη στέγαση και την άμεση πρόσβασή τους σε επείγουσα ιατρική περίθαλψη. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι αρχές δεν προέβησαν σε καμία ενέργεια.
Έναν χρόνο μετά την καταστροφή του καταυλισμού της Μόριας στη Λέσβο από πυρκαγιά σημειώθηκε μικρή μόνο πρόοδος όσον αφορά τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης για τους μετανάστες εκεί. Αν και χιλιάδες από αυτούς μεταφέρθηκαν σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, πάνω από 4.000 παρέμεναν, κατά τον χρόνο σύνταξης της έκθεσης, στα νησιά του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένων 3.819 ανθρώπων που στεγάζονται σε καταυλισμούς. Το Μάιο η επίτροπος του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα ανθρώπινα δικαιώματα προειδοποίησε ότι το σχέδιο της κυβέρνησης για κατασκευή νέων κλειστών κέντρων υποδοχής δημιουργεί τον κίνδυνο μακροχρόνιας κράτησης σε μεγάλη κλίμακα. Το πρώτο τέτοιου είδους κέντρο άνοιξε στη Σάμο στα τέλη Σεπτεμβρίου.
Τον Ιανουάριο περιορισμένες κυβερνητικές αναλύσεις στο έδαφος επιβεβαίωσαν τα επικίνδυνα επίπεδα μολύβδου σε ορισμένες περιοχές ενός από τους καταυλισμούς στη Λέσβο, στο Μαυροβούνι, ο οποίος κατασκευάστηκε σε ένα πρώην στρατιωτικό πεδίο βολής. Παρά το γεγονός ότι η κυβέρνηση έλαβε κάποια θετικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης, συμπεριλαμβανομένης της περίφραξης μιας περιοχής με υψηλά επίπεδα μολύβδου, κατά τον χρόνο σύνταξης της παρούσας έκθεσης δεκάδες κάτοικοι εξακολουθούσαν να ζουν σε αντίσκηνα σε περιοχές μολυσμένες από μόλυβδο. Οι αρχές αγνόησαν τις εκκλήσεις για διεξαγωγή ολοκληρωμένων αναλύσεων και για απομάκρυνση όλων των κατοίκων που ζουν κοντά σε περιοχές μολυσμένες από μόλυβδο.
Μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου 1.047 ασυνόδευτα παιδιά και 3.416 άτομα που κρίνονται ως «ευάλωτα» είχαν μετεγκατασταθεί από την Ελλάδα σε άλλες χώρες της ΕΕ και σε συναφείς χώρες, μεταξύ των οποίων 2.812 στη Γερμανία.
Παιδιά μετανάστες
Σε μια απόφαση ορόσημο του Ιανουαρίου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων διαπίστωσε ότι η Ελλάδα παραβιάζει τα δικαιώματα των παιδιών που αιτούνται άσυλο, κάνοντας λόγο για ανεπαρκείς, ανθυγιεινές και επικίνδυνες συνθήκες διαβίωσης, έλλειψη στέγης και ανεπαρκή πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και την εκπαίδευση.
Τα στοιχεία σχετικά με το κλείσιμο σχολείων στην Ελλάδα, που συνδέονται με την Covid-19, υπογράμμισαν τη σημαντική αναστάτωση στην εκπαίδευση παιδιών στη χώρα κατά τη διάρκεια του 2021. Σύμφωνα με την συνήγορο του παιδιού, μόνο ένα στα επτά παιδιά που αιτούνται άσυλο και ζουν σε δομές στην ηπειρωτική χώρα ήταν σε θέση να φοιτήσει στο σχολείο το σχολικό έτος 2020-2021 και κανένα στα νησιά. Για όσο χρόνο τα σχολεία παρέμειναν κλειστά τα παιδιά που διέμεναν σε δομές δεν διέθεταν ασύρματο δίκτυο, ταμπλέτες ή φορητούς υπολογιστές. Σε ορισμένες δομές απαγορεύονταν οι μετακινήσεις για να αποτραπεί η εξάπλωση της Covid-19 και τα παιδιά δεν μπορούσαν να πάνε στο σχολείο και δεν παρεχόταν εναλλακτική εκπαίδευση. Σε ορισμένες περιπτώσεις τοπικοί αξιωματούχοι εμπόδισαν τα παιδιά να φοιτήσουν σε δημόσια σχολεία σε γειτονικές κοινότητες. Υπήρξαν συνεχείς καθυστερήσεις στην έναρξη μαθημάτων για παιδιά που δεν μιλούν ελληνικά.
Μέχρι τα μέσα Αυγούστου 21 ασυνόδευτα παιδιά τέθηκαν υπό κράτηση σε αστυνομικές εγκαταστάσεις παρά την κατάργηση από πλευράς της Ελλάδας του λεγόμενου καθεστώτος «προστατευτικής κράτησης» τον Δεκέμβριο του 2020. Έκτοτε δεν έχουν δημοσιευθεί στατιστικά στοιχεία για την κράτηση παιδιών.
Επιθέσεις κατά της κοινωνίας των πολιτών
Συνεχίστηκε η χρήση των ποινικών ερευνών από τις ελληνικές αρχές για την παρενόχληση και τον εκφοβισμό ομάδων που διερευνούν καταχρηστικές συμπεριφορές κατά μεταναστών στα σύνορα της Ελλάδας.
Τον Ιούλιο έγινε γνωστό ότι 10 άτομα, συμπεριλαμβανομένων 4 μελών ΜΚΟ, αντιμετωπίζουν ποινική έρευνα για υποτιθέμενη διευκόλυνση της παράτυπης εισόδου αλλοδαπών υπηκόων από την Τουρκία στη Λέσβο. Κανένα κατηγορητήριο δεν εκδόθηκε μετά από παρόμοια έρευνα που ανακοινώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2020, υποδηλώνοντας ότι επρόκειτο για μια μορφή κρατικής παρενόχλησης.
Τον Μάρτιο τρεις ειδικοί εισηγητές του ΟΗΕ απηύθυναν κοινή επιστολή στην κυβέρνηση εκφράζοντας ανησυχία για μια σειρά κανονισμών του 2020 οι οποίοι παρακωλύουν το έργο των ΜΚΟ που ασχολούνται κυρίως με το άσυλο και τη μετανάστευση. Σύμφωνα με έκθεση του Μαΐου που δημοσίευσε η ΜΚΟ Refugee Support Aegean (RSA), από τον Δεκέμβριο του 2020, έχουν απορριφθεί οι αιτήσεις 78 ομάδων και παραμένουν σε εκκρεμότητα άλλες 97 αιτήσεις στο μητρώο ΜΚΟ. Οι περισσότερες παρέχουν υπηρεσίες σε δομές για αιτούντες άσυλο. Οι αιτήσεις δικαστικού ελέγχου που αμφισβητούν το νομικό πλαίσιο εκκρεμούν ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στην έκθεσή της που δημοσίευσε τον Ιούλιο για το κράτος δικαίου σε ολόκληρη την ΕΕ, επισήμανε ότι στενεύουν τα περιθώρια για τις ομάδες της κοινωνίας των πολιτών που εργάζονται με μετανάστες και αιτούντες άσυλο. Ανέφερε επίσης ότι, παρά τις μεταρρυθμίσεις στο δικαστικό σύστημα, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με τη διαδικασία διορισμού των ανώτερων δικαστών και εισαγγελέων.
Τον Σεπτέμβριο η επίτροπος για τα ανθρώπινα δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης προέτρεψε τη Βουλή των Ελλήνων να επανεξετάσει νομοθετικές προτάσεις οι οποίες παρακωλύουν το έργο της διάσωσης της ανθρώπινης ζωής και της παρακολούθησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από ΜΚΟ. Το νομοσχέδιο, το οποίο εγκρίθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου, εισάγει περιορισμούς και όρους για τις ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται σε τομείς αρμοδιότητας της Ελληνικής Ακτοφυλακής, με την απειλή υψηλών κυρώσεων και προστίμων.
Ελευθερία των μέσων ενημέρωσης
Στα τέλη του 2020 η δημοσιογράφος Δήμητρα Κρουστάλλη παραιτήθηκε από την καθημερινή εφημερίδα το Βήμα, επικαλούμενη «ασφυκτική πίεση» από το γραφείο του πρωθυπουργού μετά από ένα ρεπορτάζ της σχετικά με το ατελέσφορο σύστημα καταγραφής των κρουσμάτων Covid-19 από πλευράς κυβέρνησης.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισήμανε τις ανησυχίες της σχετικά με επιθέσεις και απειλές κατά δημοσιογράφων στην Ελλάδα στην έκθεσή της, του Ιουλίου, για το κράτος δικαίου , ιδίως για τη δολοφονία του Έλληνα ερευνητή δημοσιογράφου Γιώργου Καραϊβάζ. Κατά τον χρόνο σύνταξης του παρόντος εγγράφου δεν έχουν πραγματοποιηθεί συλλήψεις σχετιζόμενες με τη δολοφονία του Καραϊβάζ.
Τον Ιανουάριο ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη παρουσίασε τις κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή ενός αμφιλεγόμενου νόμου του 2020 που ρυθμίζει τις διαδηλώσεις, ο οποίος αφορά τους δημοσιογράφους και θα περιορίζει την δυνατότητά τους να διεξάγουν με αποτελεσματικό τρόπο τα ρεπορτάζ τους.
Τον Απρίλιο οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα (RSF) εξέφρασαν ανησυχίες σχετικά με περιορισμούς στην ελευθερία των ΜΜΕ στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων του αποκλεισμού της κυβερνητικής διαφήμισης από επικριτικά μέσα, των κατηγοριών για κυβερνητική λογοκρισία, καθώς και της βίας και παρενόχλησης δημοσιογράφων από την αστυνομία κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων.
Ρατσισμός και μισαλλοδοξία
Τα στατιστικά στοιχεία για τα εγκλήματα μίσους για το 2020, τα οποία δημοσιεύθηκαν τον Απρίλιο από το μη κυβερνητικό Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας (RVNR), έδειξαν αύξηση των περιστατικών ρατσιστικής βίας κατά προσφύγων και μεταναστών, καθώς και επιθέσεις σε ομάδες της κοινωνίας των πολιτών που εργάζονται μαζί τους. Το RVNR κατέγραψε ρατσιστικά επεισόδια στο πλαίσιο της επιβολής από την αστυνομία των περιορισμών μετακίνησης λόγω της Covid-19. Το RVRN κατέγραψε επίσης 30 περιστατικά λεκτικής επίθεσης, σωματικής βίας ή σεξουαλικής επίθεσης κατά ατόμων με βάση τον γενετήσιο προσανατολισμό τους ή την ταυτότητα του φύλου τους. Από τα 107 περιστατικά εγκλημάτων μίσους που κατέγραψε το RVRN, μόνο 35 καταγγέλθηκαν στην αστυνομία. Σε 46 περιστατικά τα θύματα ανέφεραν ότι δεν θα προβούν σε περαιτέρω ενέργειες λόγω φόβου, έλλειψης εμπιστοσύνης στις αρχές ή γραφειοκρατικών εμποδίων.
Αστυνομικά στατιστικά στοιχεία που δημοσιεύθηκαν τον Μάιο σχετικά με τα πρόστιμα για παραβάσεις των μέτρων Covid-19 στα νησιά Λέσβο, Χίο και Σάμο έδειξαν ότι μεταξύ 23 Μαρτίου 2020 και 24 Μαΐου 2021το 74 % των προστίμων εκδόθηκαν κατά αλλοδαπών, παρά το γεγονός ότι οι αλλοδαποί αποτελούν μικρό ποσοστό του πληθυσμού των νησιών, γεγονός που εγείρει ανησυχίες σχετικά με τη χρήση πρακτικών διακριτικής αντιμετώπισης ατόμων βάσει της εθνοτικής τους καταγωγής , ένα μακροχρόνιο ζήτημα στην Ελλάδα. Τα μέτρα περιορισμού των μετακινήσεων λόγω Covid-19 σε δομές σε ολόκληρη τη χώρα ήταν αυστηρότερα από ό,τι για τον γενικό πληθυσμό.
Η δίκη έξι ατόμων, συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων αστυνομικών, για πρόκληση θανατηφόρων σωματικών βλαβών κατά τη δολοφονία του 33χρονου ακτιβιστή της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ και υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ζακ Κωστόπουλου το 2018 ξεκίνησε τον Οκτώβριο, αφού αναβλήθηκε τον Οκτώβριο του 2020 λόγω του Covid-19.
Δικαιώματα των γυναικών
Η βία κατά των γυναικών αποτέλεσε αντικείμενο έντονων συζητήσεων κατά τη διάρκεια του έτους, όταν η Ολυμπιονίκης Σοφία Μπεκατώρου ισχυρίστηκε τον Ιανουάριο ότι είχε δεχθεί σεξουαλική επίθεση το 1998 από αξιωματούχο της ελληνικής ομοσπονδίας ιστιοπλοΐας, πυροδοτώντας το εγχώριο κίνημα «#MeToo».
Τον Μάιο η κυβέρνηση ψήφισε έναν αμφιλεγόμενο νόμο για το οικογενειακό δίκαιο, παρά τον κίνδυνο που ενέχει για γυναίκες και παιδιά που είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας.
Τον Μάρτιο η μη κυβερνητική ομάδα Διοτίμα σημείωσε ότι κατά τη διάρκεια της πανδημίας σημειώθηκε αύξηση των αναφερόμενων περιστατικών ενδοοικογενειακής και άλλης βίας με βάση το φύλο. Τουλάχιστον 11 γυναίκες δολοφονήθηκαν από τους νυν ή πρώην συζύγους ή συντρόφους τους κατά τους πρώτους εννέα μήνες του έτους. Οι δολοφονίες συγκλόνισαν το κοινό, προκαλώντας δημόσια συζήτηση για το θέμα της ενδοοικογενειακής βίας. Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν πολλαπλά εμπόδια στην καταγγελία ενδοοικογενειακής βίας και στην αναζήτηση βοήθειας από το κράτος.