كورتە

مستەفا كازمى، سەرۆك وەزیرانی پێشووى عێراق، هاتنەسەر دەسەڵاتى بەهۆى ساتەوەخت و جوڵانەوەیەكى شۆڕشگێڕانەبوو. سەدان هەزار خۆپیشاندەر كە ڕژانەسەر شەقامەكانى ناوەڕاست و باشووى عێراق لە تشرینى یەكەمى ٢٠١٩دا داواى نەك تەنها ڕووخاندنى حكومەتى ئەوكاتەیان كرد، بەڵكو تەواوى سیستمە سیاسییەكە كە بنیاتنرابوو لەپاش داگیركردنى وڵاتەكە بە سەركردایەتى ئەمریكا و بەڕیتانیا لە ٢٠٠٣دا. ئەو سیستمە كە تەمەنى نزیكەى بیست ساڵ دەبوو، زۆربەى خۆپیشاندەران لەوبڕوایەدابوون، سەرچاوەى بەردەوامیى خراپى خزمەتگوزارییە گشتییەكانە، نەبوونى دەرفەتى ئابوورى، هەروەها داهاتوویەكى ڕەش، بەتایبەت لەناو چینى گەنجاندا كە زیاتر لەسەدا ٥٠ى دانیشتووانى عێراق پێكدەهێنن.

هێزە ئەمنییەكان بەشێوەیەكى دڕندانە و توندوتیژى زۆرەوە ڕووبەڕووى خۆپیشاندەران بوونەوە. بەپێى نەتەوە یەكگرتووەكان، نزیكەى ٥٠٠ خۆپیشاندەر كوژران و هەزارانى دیكەش لە هەفتەكانى سەرەتاى ڕاپەڕینەكەدا برینداربوون. ئەنجامدەرانى ئەو تاوانە چەندین هێزى ئەمنیى دەوڵەتى عێراقى لەخۆگرتبوو، لەناویاندا پۆلیسى فیدراڵى و سوپا، هەروەها ئەو گروپە چەكدارییانەى هێزەكانى حەشدى شەعبییان پێكهێناوە، كە كۆمەڵەیەكن لە ٦٠ هێزى جیاواز پێكهاتوون و ئەجێنداى سیاسیى جیاوازیان هەیە.

بەڵام خێرایى خۆپیشاندانەكان دەرفەتێكى كەمى هێشتەوە بۆمانەوەى سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتە، عادل عەبدولمەهدى. هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەتى عێراق هەموو كەسێكیان دەكوشت لەكاتێكدا دەبوو بیانپارێزن، هەروەها خۆپیشاندەران بەرپرسیارێتى تەواویان خستە ئەستۆى سەرۆك وەزیران – بەهۆى پێگەكەى وەكو سەرۆكى هێزە چەكدارەكانى عێراق و كاردانەوەى بكوژانەى هێزە چەكدارەكان كە تۆمەتبار دەكرێت ئەو فەرمانى بۆ دەكردووە. لەدواى هەشت هەفتە لە دەستپێكى خۆپیشاندانەكان، عەبدولمەهدى دەستى لەكاركێشایەوە – یەكەمجار بوو لە مێژووى هاوچەرخ عێراقدا خۆپیشاندانێكى گشتیى حكومەت بڕوخێنێت.

ژمارەیەك لە پارتە سیاسییەكان و سەركردەكان مستەفا كازمیان وەكو كاندیدى سازان دەستنیشان كرد بۆئەوەى لە بەهارى ٢٠٢٠دا حكومەتى نوێ دروست بكات. یەكێك لە دیارترین و پابەندییە هیوابەخشەكانى كازمى وەكو سەرۆك وەزیرانی نوێى عێراق ڕایگەیاند ئەوەبوو پەیمانیدا كە ئەوانەى توندوتیژییان بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجامداوە ڕووبەڕووى یاسا بكرێنەوە. لەبەردەم ڕای گشتیى ڕایگەیاند ئەوانەى "خوێنى عێراقییەكانیان ڕشتووە" لەدەستى یاسا ڕزگاریان نابێت. بەڵام دواى دوو ساڵ و نیو لەو ڕاگەیاندنە، هێشتا نابینرێت كە ئەنجامدەرانى ئەو تاوانانە ڕووبەڕووى یاسا كرابنەوە.

ئەم ڕاپۆرتە هەڵسەنگاندن دەكات لەبارەى هەڵنەگرتنى بەرپرسیارێتى لەبەرامبەر كوژران و برینداربوونى خۆپیشاندەران و چالاكوانان لەماوە، و سەرەتاى، ڕاپەڕینى سەرتاسەرى لە ناوەڕاست و باشوورى عێراق لە ٢٠١٩-٢٠٢٠دا. ئەم ڕاپۆرتە سەرنج دەخاتەسەر دوو بوار لە هەوڵە چاوەڕوانكراوەكانى هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى لەلایەن حكومەتى عێراقیەوە: عەدالەتى یاسایى بۆ ئەنجامدەرانى توندوتیژى، هەروەها قەرەبووكردنەوەى قوربانیانى توندوتیژى و خێزانەكانیان. ئەم ڕاپۆرتە تیشك دەخاتەسەر چەند كەیسێكى دیاریكراوى توندوتیژى لەدژى خۆپیشاندەران – هەندێكیان زۆر دیارن، ئەوانى دیكە كەمتر. بەڵگەكان لەلایەن قوربانیان و خێزانەكانیانەوە ئاماژە بەوە دەدەن سەرەڕاى خواستى سەرەتایى دەسەڵاتدارانى عێراقى بۆ یەكلاییكردنەوەى ڕاستییەكانى ڕووداوەكان و تاوانەكان، بەتایبەت لە كوشتنى چالاكواناندا، بەدواداچوونێكى سنووردار هەبووە لەلایەن پۆلیس یان دادگاوە بۆ گرتنەئەستۆى بەرپرسیارێتى لەناو سیستمى یاسایى عێراقدا.

لەكاتێكدا هەوڵەكانى بەرپرسیارێتى یاسایى بەشێوەیەكى نیگەرانكەر نەگونجاوبوون، دەسەڵاتدارانى عێراقى سەركەتوو بوون لەبەخشینى قەرەبووى دارایى بەخێزانى ئەو خۆپیشاندەرانەى لە خۆپیشاندانەكاندا كوژراون، و ئەوانەش كە لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە لەڕێگەى تیرۆركردنی ئامانجدارەوە كوژراون. بۆنمونە، بەوتەى حكومەتى عێراق و نووسینگەی کۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ لە بەغداد، زیاتر لە ٥٠٠ خێزان كە كەسوكاریان لە چالاكیى خۆپیشاندانەكاندا كوژراون ١٠ ملیۆن دینارى عێراقى (٦,٨٥٠ دۆلارى ئەمریكى)یان وەربگرتووە وەكو یەك بڕە پارەى قەرەبوو لەلایەن دامەزراوەى شەهیدانى عێراقەوە. هەروەها زۆرێك لەو خێزانانە بڕە پارەیەكیان بۆ بڕاوەتەوە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتى خانەنشینى نیشتمانییەوە.

بەڵام ئەوانەى كە لە خۆپیشاندانەكاندا برینداربوون یان ئەوانەى لەئۆپەراسیۆنى تایبەتدا كوژراون، قەرەبووكردنەوەى داراییان هێواشتر بووە. پێشتر حكومەتى عێراقى جەختى لەوە كردبووەوە كە قەرەبووى بریندارەكان دەكاتەوە – لەوانەش ئەو هاووڵاتییانەى كە پێكران و برینداربوونى قورسیان هەیە بەمەبەستى چارەسەرى پزیشكى ڕەوانەى دەرەوەى وڵات دەكرێن، هیچ خەرجییەكیشى لەسەر ناكەوێت. بەڵام حكومەتى عێراقى میكانیزمێكى فەرمى و ڕوونى دیارینەكردووە بۆ بریندارەكان، كە هەندێكیان پێكران و برینى قورسیان هەیە، بۆئەوەى بتوانن قەرەبوو وەربگرنەوە. لەناو ئەو بریندارانەى كە قەرەبوویان وەرگرتووە، بۆماوەى زیاتر لە دوو ساڵى پێچووەو بارودۆخیان خراپتر بووە تاوەكو ئەو قەرەبووەیان وەرگرتووە و لەدواى ئەوەى پارێزەریان گرتووە پڕۆسەكەیان خێراتر بووە بەڵام ئەوەش خەرجییەكى زۆر لەسەر بریندارەكان كەوتووە. ڕاپۆرتەكانی ئەم دواییە ئاماژە بەوەش دەدەن كە هەندێك لەوبریندارانەى كە دەرفەتى ئەوەیان بەدەستهێناوە گەشتى دەرەوەى وڵاتیان پێبكرێت بەمەبەستى وەرگرتنى چارەسەر، چارەسەرى گونجاویان وەرنەگرتووە، بەشێكى بەهۆى ئەوەى كە وەزارەتى تەندروستى عێراق هەندێك لە بریندارو پێكراوەكانی ڕەوانەى هەندێ نەخۆشخانە و بنكەى تەندروستى كردووە كە گونجاو نەبوون بۆ چارەسەرى پێكران و برینەكانیان.

سەرەڕاى بەشى پاشخان كە ناوەڕۆكى ئەم توێژینەوەى خستوەتەڕوو، دەرەنجامەكانى ئەم ڕاپۆرتە لە دوو بەشدا خراونەتەڕوو و وەكو زنجیرەیەك كەیس و كەسانێك كە ڕاستەوخۆ بە توندوتیژییەكان كاریگەربوون. ئەم ڕاپۆرتە بەدواداچوون دەكات بۆ پێنج ڕووداوى كوشتن یان هەوڵى كوشتنى خۆپیشاندەران، لەوانەش: كوشتنى چوار چالاكوان، كە دوو لەوان ئافرەت بوون، هەوڵێكى كوشتنى چالاكوانێك كە بووەهۆى برینداربوونى، و فڕاندن و بێسەروشوێنبوونى چالاكوانێك كە هێشتا بێسەروشوێنە. هەروەها ئەم ڕاپۆرتە بەدواداچوون دەكات بۆ كەیسى برینداربوونى چوار كەس كە لەلایەن هێزە ئەمنییەكان و گروپى چەكدارى نزیك لە دەوڵەتەوە برینداربوون و بەوهۆیەوە داواى قەرەبوویان كردووە.

ئەم شێوازە لە توێژینەوە بە جەختكردنەوە لەسەر كەیسى دیاریكراو بۆئەوەیە دەروازەیەكمان بەڕوودا بكاتەوە بۆ خوێندنەوەى وردەكارى ئەوەى بەسەر قوربانیان و خێزانەكانیاندا هاتووە، لەهەمانكاتدا، ئەزموونى تاكەكەسى لەناو چالاكوانەكان و كەسوكارەكانیاندا تیشك دەخەنەسەر ڕێڕەوى ڕووداوەكان لە هەموو كەیسەكاندا. بەشێوازێكى تر بڵێین، وردەكارى تایبەتمەندى كەیسەكان یارمەتیدەردەبن بۆ ئاشكراكردنى خەسڵەتە هاوبەشەكانیان، لەبەرامبەردا تیشك دەخەینەسەر ڕێگاكانى لێپرسینەوە و هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى لەبەرامبەر توندوتیژییەكان بەرامبەر بە خۆپیشاندەران كە بەدەگمەن ڕووبەڕووى یاسا كراونەتەوە لە عێراق.

بەشێك لەهۆكارى ئەوەى بەرپرسیارێتى یاسایى لەبەرامبەر ئەو توندوتیژییانە بەهیچ شێوەیەك نابینرێت ئەوەیە كە كارەكتەرە ئەمنییەكانى دەوڵەت خۆیان بەشداربوون لە زۆربەى ئەو ڕووداوانەى دەبێت لێكۆڵینەوەیان لێبكرێت. بۆنمونە، ئەندامانى ئەو خێزانانەى كوژراون و بەبریندارى دەرچوون لە هەوڵى كوشتن چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا كراوە و ئاماژەیان بەو ڕاستیەداوە كە چەندین خاڵى پشكنینى ئەمنى - كە لەلایەن هێزە ئەمنییەكانى سەربە دەوڵەتەوە لە شارە جیاوازەكان ئیدارەدەكرێن – بەشێوەیەكى زۆر سنووردار كاریان كردووە بۆ وەستاندن و ڕێگرى لە بكوژەكان بۆئەوەى بەشار و ناوچەكاندا تێپەڕن و كردەى كوشتن ئەنجام بدەن. لە هەندێ حاڵەت و هەوڵى كوشتندا، ئەوانەى چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا كراوە جەختیان لەوە كردووەتەوە كە خاڵە پشكنینە درێژخایەنەكان بەشێوەیەكى نەزانراو لەناوچەكاندا دیارنەماون، یان بەماوەیەكى كەم بەرلە ئۆپەرسیۆنى كوشتنى چالاكوانەكان دیارنەماون. لەبەرئەوە وەكو هەندێك لە ئەندامانى خێزانى قوربانییەكان كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا ئەنجامدراوە ئاماژەیان بەوەداوە، كە مایەى سەرسوڕمان نیە كاتێك سكاڵا یاساییەكانیان بەرزدەكەنەوە "خەواندوویانە"، كە هەر لێكۆڵینەوەیەكى جددى زۆربەى ئەو كەس و دامودەزگایانە تووشى لێپرسینەوە دەبن كە خۆیان داواى هێنانەدى دادپەروەریان لێدەكرێت.

یەكێكى دیكە لە دەرەنجامە بەربڵاوەكان لە زۆربەى كەیسەكاندا ئەوەیە كە دەسەڵاتدارانى عێراقى زۆربەى كات وادەردەكەون بەزوویى كە لەپاش ڕووداوى كوشتنى چالاكوانان و خۆپیشاندەران كاردانەوەیان هەبێت، لەناویشیاندا كەیسى تیرۆركردنی ئامانجدار. زۆربەى كات هەر ئەو ڕۆژەى كوشتنەكە ئەنجامدراوە پۆلیس وتەى ئەندامانى خێزانەكەى وەرگرتووە، هەروەها دادوەرەكانى لێكۆڵینەوە دەستیان كردووە بە بەدواداچوون بۆ وردەكارى تاوانەكە و لە زۆر حاڵەتدا چاوپێكەوتن و وەرگرتنى وتەى ئەندامانى خێزانەكە لە چەند ڕۆژى سەرەتاى ڕووداوەكە. بەڵام بەزوویى دواى ئەوە، كەیسەكان وەلانراون. دەسەڵاتدارانى عێراقى بەشێوەیەكى زۆر سنووردار و بەزەحمەت بەدواداچوون دەكەن یان زانیارى نوێ لەبارەى لێكۆڵینەوەكانەوە دەدەن بە خێزانى قوربانییەكان.

دەسەڵاتدارانى عێراقى بەتەواوى ئەو كەس و خێزانانەیان پشتگوێ نەخستووە كە بەشێوەیەكى ڕاستەوخۆ كاریگەربوون بەهۆى توندوتیژى لەدژى چالاكوان و خۆپیشاندەران. لەكاتێكدا بەشێوەیەكى دەگمەن دادپەروەری یاسایى لەهەریەك لە حاڵەتى پڕۆفایلە دیارەكان و ئەوانەى كەمتر ناسراون، دەسەڵاتدارانى عێراقى قەرەبووى داراییان وەكو جۆرێك لە دڵدانەوە بەخشیوە بە خێزانى ئەوانەى كەسوكاریان بەهۆى پەیوەندى بە خۆپیشاندانەكانەوە كوژراون. بەڵام ئەم پڕۆسەیە، كە مایەى نرخاندنە بە بەخشینى هەندێ قەرەبوو، زۆر سنوورداربووە و هەزاران بریندارى خۆپیشاندانەكانى نەگرتووەتەوە.

پڕۆسەى وەرگرتنى قەرەبوو، بەشێوەیەكى بەرفروان، هێواش، بیرۆكراتیەتى تێدایە، و زۆر ناڕوونە بۆئەوانەى دەیانگرێتەوە. بۆ وەرگرتنى ئەو قەرەبووە پێویست دەكات ڕەزامەندى شەش وەزارەتى جیاواز و دامەزراوەى حكومیى وەربگیرێت. نوسینگەى سەرۆك وەزیران دەستى ڕاستەوخۆى هەیە لە پێشخستن و ڕەزامەندى لەسەر خەرجكردنى قەرەبوو بۆ خانەوادەی كوژراوەكان، بوونى سەرنج لەسەر ئەم بابەتە لەسەر ئاستى باڵاى حكومەت بەهەمانشێوە مایەى نرخاندنە.

بەڵام بەتەنها پێشكەشكردنى قەرەبووى دارایى بۆ خێزانى كوژراوەكان ماناى بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى نیە بۆ ئەو توندوتیژیانەى ئەنجامدراون، ئاسانكاریان بۆكراوە، یان ئەنجمدراون لەلایەن كەسانى سەربە هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەتى عێراق. بەپێى هەندێ قەبڵاندن، زیاتر لە ٢٧ هەزار خۆپیشاندەر بەهۆى ڕاستەوخۆ بەشداریان لە خۆپیشاندان و گردبوونەوەكاندا برینداربوون. ئەگەر قەرەبووە داراییەكە وەكو هۆكارى سەرەكى قەرەبووكردنەوەى توندوتیژى بمێنێتەوە، ئەوا دەبێت بەشێوەیەكى گونجاو، دروست، و كاریگەر ببەخشرێن بەهەموو ئەوانەى بەهەر جۆرێك بەركەوتوون و برینداربوون لەسەر دەستى چەكدارانى هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەت.

بەشێوەیەكى فراوانتر، لەكاتێكدا قەرەبووى دارایى شێوازێكى گرنگى قەرەبووكردنەوەیە، بەڵام بەڕاددەیەكى كەم چارەسەرى ئاڵنگارییەكانى ناواخنى دامەزراوە گشتییەكانى عێراقى كردووە. لەبەرئەوەیە زۆرێك لەو خێزانانەى مافى قەرەبوویان هەیە، لەناویشیاندا ئەو خێزانانەى كەسێكیان كوژراوە، ڕەتیان كردووەتەوە داواى قەرەبوو بكەن لەبەرامبەر لەدەستدانى كەسێكیان. بەڵكو، تەنها داواى دادپەروەرت یاسایى و هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى دەكەن لەلایەن ئەنجامدەرانى توندوتیژییەكان و بۆ ئەو بكوژانەى خۆشەویستەكانیان كوشتوون.

دادپەروەری یاسایى و هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى، لە داواكارییە سەرەكییەكانى جوڵانەوەى خۆپیشاندانەكان بوو كە لە تشرینى دووەمى ٢٠١٩دا حكومەتیان ڕووخاند، هۆكارى بنەڕەتیشە بۆ سەقامگیرى درێژخایەنى سیستمى سیاسى عێراق. لەبەرئەوەیە كە ئەو چالاكوان و خۆپیشاندەرانەى بەشداریان لە هەڵبژاردنى فیدراڵى تشرینى یەكەمى ٢٠٢١ كرد – لەشوێنى ئەوەى ڕاستەوخۆ ڕەتى بكەنەوە بەشدارى بكەن، كە هەندێك لە بەشداربووانى خۆپیشاندانەكە وایانكرد – هەڵگرتنى بەرپرسیارێتیان وەكو داواكارى سەرەكى هەڵبژاردن دیاریكرد. بۆ زۆرێك لەو چالاكوانانەى كە داواى هەڵوەشاندنەوەى سیستمى سیاسیى وڵاتیان كرد، هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى كوژران و برینداركردنى خۆپیشاندەرانى ئاشتیانە لە عێراق، هیچى كەمتر نەبوو لە بەدیهێنانى شۆڕش.

 

پێشنیازەكان

بۆ نوسینگەى سەرۆك وەزیران:

• لیژنەى لێكۆڵینەوە لە ڕاستییەكان كە لەلایەن سەرۆك وەزیرانى پێشوو مستەفا كازمى دروستكرا، دەبێت دەرەنجامەكانى لێكۆڵینەوەكانیان لە توندوتیژى بەرامبەر خۆپیشاندەران بۆ ڕاى گشتیى ئاشكرا بكات. دەبێت ئەو دەرنجامانە وردەكارى لێكۆڵینەوەكانیش بخاتەڕوو لەگەڵ پاراستنى مافى تایبەتمەندى قوربانییەكان و خێزانەكانیان، دەبێت ئەو مافەیان پارێزراو بێت. دەبێت وردەكارى چۆنیەتى ئەنجامدانى لێكۆڵینەوەكانیش بخرێتەڕوو، لەگەڵ ژمارە و سروشتى ئەو كەیسانەى بەداواچوونیان بۆكراوە، هەروەها چۆن لێپرسینەوە و بڕیاردراوە لەسەر تاوانەكان، ئەگەر هەبێت.
• بەو ڕاددە مەترسیدارەى كە لیژنەى لێكۆڵینەوە لە ڕاستییەكان ئەوەى خستووەتەڕوو كە چەكدارى سەربە هێزە ئەمنییەكانى سەربە دەوڵەت و گروپى چەكدارى نزیك لە دەوڵەت بەرپرسیاربوون لە كوشتنى خۆپیشاندەران، داوا لە دەسەڵاتى دادوەرى بكرێت كە ئەنجامدەرانى تاوانەكان بەرپرسیارێتى هەڵبگرن، ئەمەش بەوەى چەكدارى هێزە ئەمنییەكان و ئەندامانى گروپە چەكدارییەكان – ئەوانەش كە لەناو هێزەكانى حەشدى شەعبیدان – ڕادەستى دادگاكانى عێراق بكرێن بۆ لێكۆڵینەوە لەتاوانەكانیان.
• لەڕێگەى ئەنجومەنى باڵاى دادوەرییەوە دەسەڵاتى دادوەرى هانبدرێت كە بەشێوەیەكى ئاشكرا زانیارییەكان بخاتەڕوو لەبارەى قۆناغەكانى بەڕێوەچوونى لێكۆڵینەوە لە تاوانباران لەو توندوتیژییانەى بەرامبەر بە خۆپیشاندەران ئەنجامیانداوە و دڵنیایى بدەن لەوەى بەبەردەوامى دەستڕاگەیشتن هەبێت بە هەر دادگاییكردنی تۆمەتبارەكان.
• گرەنتى سەربەخۆیى ڕاستەقینە و یاسایى و پێكهاتەی سیستمى دادوەرى لێكۆڵینەوە لەتاوان بكرێت، دڵنیایى هەبێت كە سیستمى دادوەرى بەتەواوى سەربەخۆیە، بڕیارەكانى لەبارەى هەر كەسێكەوە بەتەواوى ئازاد دەبێت لە دەستپێوەردان یان فشارى هەر وەزیرێك و ڕۆڵى ناوەندى حكومەت بریتى دەبێت لە پاراستن و گرەنتى سەربەخۆیى سیستمى دادوەرى، لەوانەش هەوڵى هەڕەشەى دەرەكى لەبەرامبەر دادگاییەكان و بڕیارەكانى دادگا.
• ڕێكخستن و بڵاوكردنەوەى ڕێكارێكى ڕوون و دیاریكراوى قەرەبووكردنەوە و چاودێرى پزیشكى بۆ قوربانیانى توندوتیژى پەیوەست بە خۆپیشاندانە سیاسییەكان و خێزانەكانیان. ئەم ڕێكارە دەبێت لە هەنگاوى ڕاشكاو پێكهاتبێت بۆ كەمكردنەوەى ڕێگریە بیرۆكراتییەكانى بەدەستهێنانى قەرەبووكردنەوە، لەوانەش كەمكردنەوەى ئەو دامودەزگا و وەزارەتانەى كە پێویستە لەو پڕۆسەیەدا بەشداربن. هەروەها دەبێت ئەم ڕێكارە ماوەیەكى كاتیى گونجاو دیاریبكات بۆ بڕیاردان لەسەر داواكارییەكان و وەرگرتنى قەرەبووەكان.
• میكانیزمێكى كاریگەر دابنێت لەناو وەزارەتى تەندروستى بۆئەوەى بەشێوەیەكى گونجاو نەخۆشخانە و ناوەندى پزیشكى گونجاوى چارەسەركردن دیاریبكرێت، لە دەرەوەى عێراقیش، بەشێوەیەك كە هاووڵاتییانى عێراقى بتوانن چارەسەرى پزیشكى وەربگرن بۆ برین و پێكرانەكانیان، لەگەڵ دابینكردنى هەموو خەرجییەكان لەلایەن حكومەتى عێراقەوە.

 

میتۆد

ئەم ڕاپۆرتە بە پشت بەستن بەو چاوپێكەوتنانە ڕێكخراوە كە لەلایەن توێژەرانى Human Rights Watch ئەنجامدراوە لەماوەى سێ گەشتى توێژینەوە بۆ عێراق لە ئازار و نیسان و ئابى ٢٠٢٢. توێژەران چاوپێكەوتنی ڕووبەڕوویان كردووە لەگەڵ ١٥ پیاو و ١٠ ئافرەت لە بەغداد و بەسڕە و ناسڕیە و سلێمانى و هەولێر.

ئەوانەى چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا كراوە ئەوانەبوون كە بە ئامانجگیراون و برینداربوون بە هەوڵى تیرۆركردنی ئامانجدار یان برینداربوون لەماوەى خۆپیشاندانە گشتییەكاندا، هەروەها كەسوكارى بریندارەكان و كوژراوەكان و خۆپیشاندەرە فڕێندراوەكان. شەش چاوپێكەوتنى دیكە لەڕێگەى تەلەفۆنەوە ئەنجامدراون لەگەڵ ئەو چالاكوانانەى كە لەدەرەوەى عێراق دەژین، كە بەهۆى هەڕەشە بۆسەر خۆیان یان كەسوكاریان وڵاتیان جێهێشتووە.

زۆرێك لەوانەى چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوە ڕەزامەندبوون ناوى ڕاستەقینەیان بڵاوبكرێتەوە. بۆ هەندێكى دیكەیان ناوى خوازراو بەكارهاتووە، وەكو لەناوەڕۆكى ڕاپۆرتەكە ئاماژەى پێدراوە. هەموو چاوپێكەوتنەكان بە زمانى عەرەبى ئەنجامدراون.

توێژەران هەموو بەشداربووانى چاوپێكەوتنەكانى ئاگاداركردووەتەوە لەبارەى ئامانج و سروشتى خۆویستانەى چاوپێكەوتنەكە و چۆن Human Rights Watch ئەو زانیارییە بەكاردەهێنێت، و ڕەزامەندى هەموو بەشداربووانى وەرگرتووە، ئەوەشیان بۆ ڕوونكراوەتەوە كە هیچ پاداشتێك وەرناگرن لەبەرامبەر بەشدارییان لەو توێژینەوەیەدا.

هەروەها Human Rights Watch گفتوگۆ و چاوپێكەوتنى كردووە لەگەڵ نوێنەرانى ئەو ڕێكخراوە ناحكومییە ناوخۆیی و ڕێكخراوە ناحكومییە نێودەوڵەتیانەى كە بەشداربوون لە پرسى هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى لەبەرامبەر توندوتیژى دژ بە خۆپیشاندەران.

هەروەها ئەم ڕاپۆرتە درێژكراوەى توێژینەوەیەكى قووڵى Human Rights Watchە كە ئەنجامیداوە لەبارەى توندوتیژى دژ بە خۆپیشاندەران لە عێراق لەنێوان ساڵانى ٢٠١٩ بۆ ٢٠٢١.

Human Rights Watch لە ٣١ى ئازارى ٢٠٢٢دا نامەیەكى ئاڕاستەى سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق مستەفا كازمى كرد، دەرەنجامە سەرەتاییەكانى توێژینەوەكەمان خستەڕوو و داواى وەڵاممان كرد لەبارەى ئەو پرسیارانەى هەن لەبارەى هەوڵەكانى حكومەت بۆ بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى ئەو توندوتیژییانەى دژ بە خۆپیشاندەران ئەنجامدراون، هەروەها پرسیار لەبارەى ڕێكارى قەرەبووكردنەوەى دارایى قوربانیانى توندوتیژییەكان و خێزانەكانیان. حكومەتى عێراق وەڵامێكى فەرمى نەبوو بۆ ئەو نامەیە بەڵكو لەجیاتى ئەوە، لەڕێگەى چاوپێكەوتنێكەوە لەگەڵ یەكێك لە ڕاوێژكارە باڵاكانى حكومەتەوە، زانیارى خستبووەڕوو لەبارەى هەوڵەكانى حكومەت (وەك ژمارەى ئەو خێزانانەى قەرەبوویان وەرگرتووە). ئەو زانیارییە لەم ڕاپۆرتەدا ڕەنگیداوەتەوەو ئاماژەى پێدراوە.

 

پاشخان

ڕاپەڕین و  توندوتیژى  و هەڵنەگرتنى بەرپرسیارێتى

لەپایزى ٢٠١٩دا، سەدان و هەزاران عێراقی لە ناوەڕاست و باشوورى عێراق ڕژانەسەر شەقامەكان و داواى هەڵوەشاندنەوەى ئەو سیستمە سیاسییەیان دەكرد كە بۆماوەى نزیكەى دوو دەیە بوو حوكمڕانى دەكردن. خۆپیشاندانەكان لە ١ى تشرینى یەكەم دەستیان پێكرد و بۆماوەى هەشت ڕۆژ بەردەوام بوون، و دواتر لە ٢٥ى تشرینى یەكەم دەستیان پێكردەوەو بۆماوەى مانگێك بەردەوام بوون. بڵاوبوونەوەى ڕاپرین و بەهێزى خۆپیشاندانەكان سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتە عادل عەبدولمەهدى ناچاركرد كە دەستلەكار بكێشێتەوە، بۆیەكەمجاربوو لە مێژووى هاوچەرخی عێراقدا ئەوە ڕووبدات، و ئەوەش یەكێك بوولە داواكارییە سەرەكییەكانى خۆپیشاندەران لەوكاتەدا.[1]

خۆپیشاندەران داوایان دەكرد عەبدولمەهدى دەستلەكاربكێشێتەوە ئەوەش بەشێكى بەهۆى كاردانەوەى توندوتیژ بەرامبەر بە جوڵانەوەى خۆپیشاندانەكان لەژێر حكومڕانى حكومەتەكەی و خۆپیشاندەران حكومەتەكەى ئەویان بە بەرپرسیار دەزانى.[2] چەكدارانى هێزە ئەمنییەكان و گروپە چەكدارییەكان بەپابەندى دامەزراوە گشتییەكان و پشتیوانى ئەوان بڵاوكرانەوە بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەى ڕاپەڕینەكە. لەنێوان تشرینى یەكەمى ٢٠١٩ بۆ نیسانى ٢٠٢٠، ئەو هێزە چەكدارانە بەلایەنى كەمەوە ٤٨٧ خۆپیشاندەریان لەناو خۆپیشاندانەكانى ناوەڕاست و باشوورى عێراق كوشت.[3] بەپێى تۆمارى Human Rights Watch لەوكاتەدا، گروپى چەكدارى نەناسراو و هێزى ئەمنیى سەربە دەوڵەت وادەردەكەوێت هەماهەنگیان كردووە بۆ كوشتنى خۆپیشاندەران.[4]

تەنانەت لەدواى دەستلەكاركێشانەوەى حكومەتەكەى عەبدولمەهدى خۆپیشاندەران بەردەوام بوون لە ڕژانەسەر شەقامەكان. هەروەكو ئەوەى لە داواكارییەكانیاندا هەبوو، خۆپیشاندەران نەك تەنها حكومەتى حوكمڕانیان بە هۆكارى ناڕەزاییەكان دەزانى بەڵكو تەواوى سیستمى سیاسى تائیفى-نەژادى كە بنیاتنراوە و هێنراوەتەكایەوە، لەدواى ٢٠٠٣ و داگیركردنى عێراق لەلایەن ئەمریكا و بەڕیتانیا.[5] خۆپیشاندەران جەختیان لەوە دەكرەوە، كە ئەم سیستمە هۆكارى كێشەى بنیاتییە لە تەواوى عێراقدا، وەكو خراپى خزمەتگوزارییە گشتییەكان، لەوانەش كارەبا و ئاوى پاك و كەمى هەلى كار و دەرفەتى ئابوورى، بەتایبەت لەناو چینى گەشەسەندووى گەنجان، یان "نەوەى ٢٠٠٠" كە لەدواى عێراقى ٢٠٠٣ پێگەیشتوون.[6]

خۆپیشاندەران لە شەقامەكاندا مانەوە، نەك تەنها لە بەغدادى پایتەختى عێراق، بەڵكو لەزۆرێك لە شارەكانى باشوور، لەناویشاندا ناسڕیە و عەمارە و بەسڕە.[7] جوگرافیاى ئەو خۆپیشاندانانە گرنگى خۆى هەیە. پارێزگاكانى باشوورى عێراق و ئەو شارانە زۆرینەى دانیشتووانەكەى عەرەبى شیعەن، كە هەمان ئەو تائیفەن كە لەئێستادا پارتى سیاسیى زاڵن و لەئێستادا حكومڕانى عێراق دەكەن.[8] ئەو ناڕەزاییە گشتییەى ئەو ناوچانەى وڵاتەكە ئەوەندەى دیكە ئاڵنگارى تێڕوانینە زۆر زاڵ بەڵام ڕووكەش و سادەیە دەكەن لەبارەى عێراقەوە، كە پێیانوایە عێراق ڕووبەڕووى كێشەبووەتەوە بەهۆى دابەشكارى تائیفى-نەژادى و پێویستى بە سیستمێكى سیاسیى هەیە كە نوێنەرایەتى ڕاستەقینەى ناسنامەى ئاینیى و نەژادى بكات.[9]

ڕاپەڕینى ٢٠١٩-٢٠٢٠ هەڕەشەبوو بۆسەر تەواوى سیستمى سیاسیى و كۆى كارەكتەرە سیاسى و چەكدارەكانى زاڵ و سوودمەندى ئەو سیستمە.[10] بەهۆى ئەو مەترسییەوە دەكرێت زۆرێك لە پارتە جیاوازە كاریگەرەكانى پڕۆسەى سیاسیى عێراق هاوكۆك بن لەسەر ستراتیژى توندوتیژى و كوشتن بەمەبەستى كۆتاییهێنان بە بزاوتى خۆپیشاندانەكان.[11]

هێزەكانى حەشدى شەعبى لە ٢٠١٤دا دروستكرا، ئەمەش لەكاردانەوەى دەستبەسەرداگرتنى یەك لەسەر سێى خاكى عێراق لەلایەن دەوڵەتى ئیسلامیى لە عێراق و سوریا (داعش) لە دەستى سوپاى عێراق كە لەوناوچانەدا پەرتەوازە بوو. حەشدى شەعبى كە فراوانبوو و پێكهاتووە لە نزیكەى ٦٠ گروپى چەكدارى كە لایەنگیرى سیاسیى جیاوازیان هەیە، ڕۆڵى بنەڕەتییان هەبوو لە كۆنترۆڵكردنەوەى ئەو ناوچانەدا لەجێگەى دەسەڵاتدارانى عێراق. بەڵام هەندێك لەو گروپانە -بەتایبەت ئەوانەى كە چەندین ساڵ بەرلە دروستكردنى حەشدى شەعبى بوونیان هەبوو – ڕۆڵیان هەبوو لەچەندین دەستدرێژى لەماوەى ئۆپەرسیۆنەكانى داعش و دواتریش، كە پێشتر تۆماركراون لەلایەن Human Rights Watch.[12]

لە شوباتى ٢٠١٦دا دەسەڵاتى ئەو گروپانە بەشێوەیەكى درەوشاوەتر دەركەوت، كاتێك سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەى عێراق فەرمانێكى دەوڵەتیى دەكرد كە هێزەكانى حەشدى شەعبى ڕاستەوخۆ فەرمان لە فەرماندەى گشتیى هێزە چەكدارەكان، سەرۆك وەزیرانەوە وەردەگرن. ئەم فەرمانە زیاتر كرایە فەرمیى و بەیاسایى كرا لەكاتێكدا لە تشرینى دووەمى هەمان ساڵدا پەرلەمانى عێراق یاسایەكى دەكرد بۆ بەفەرمى ناساندنى هێزەكانى حەشدى شەعبى لەناو هێزە ئەمنییەكانى عێراقدا.[13] بەوەى هێزەكانى حەشدى شەعبى كران بە بەشێك لە هێزە ئەمنیەكان، ئەوا لەدەرەنجامدا سەرۆك وەزیرانی عێراق بەرپرسیارە لە كردە و بڕیارەكانى حەشدى شەعبى و ئەو هێز و لایەنانەى پێكیانهێناون، هەرچەندە دەسەڵاتى سەرۆك وەزیران بەسەر ئەو گروپانەدا زیاتر لە دەقێكى یاساییدا خۆى دەبینێتەوە نەك ئەو دەسەڵاتەی لە ڕاستیدا هەیەتی.

حەشدى شەعبى پێكهاتەیەكى هاوشێوەو پابەندى نیە بەڵكو یەكگرتنى چەند گروپى جیاجیایە، كە هەندێكیان لەژێر چەترى ئەجێندایەكى سیاسیى دیاریكراودان كە هەمووكاتێك هاوڕاى ئەوانى دیكە نابن. بەڵام پێگەى هاوبەشى فەرمییان وەك بەش و پێكهاتەیەكى هێزە ئەمنییەكانى عێراق هۆكارێكى گرنگە كە چۆن هەندێك لە گروپەكانى حەشدى شەعبى توانیوویانە توندوتیژى بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجام بدەن بەبێ ئەوەى تووشى لێپێچینەوە ببن.[14]

بۆنمونە، ئەو كەس و گروپانەى ڕۆڵیان هەبووە لە ئۆپەراسیۆنى كوشتنى چالاكوانەكان توانیوویانە بە ئاسانى بەرەو شارە جیاوازەكان بڕۆن و كوشتنەكە ئەنجام بدەن. هەروەكو ئەوەى دواتر لەم ڕاپۆرتەدا باسكراوە، خێزانى ئەوانەى كوژراون و ئەوانەى ڕزگاریان بووە لە هەوڵى كوشتنەكان بەشێوەیەكى بەردەوام پرسیارى ئەوە دەكەن كە چۆن دەكرێت بكوژەكان بەئاسانى بچنە ناوچەى نیشتەجێبوونەكان و دەرچن و وادەردەكەوێت لەلایەن هێزە ئەمنییەكانى دیكەى عێراقەوە پارێزراوبن، وەكو پۆلیسى فیدراڵى و سوپا. بەشێكى وەڵامەكە خۆى لەو ڕاستییەدا دەبینێتەوە كە هەندێك لە گروپە چەكدارەكان، وەكو حەشدى شەعبى، ڕێگەیان پێدراوە كە ڕێكار و هۆكارە ئەمنییەكان تێپەڕێنن، بۆنمونە خاڵەكانى پشكنین لەناوچەكانى نیشتەجێبوون.[15]  بەشێوەیەكى تر بڵێین، ئەو پێگە یاساییەى دەوڵەتى عێراق بەخشیوویەتى بە حەشدى شەعبى، یارمەتیدەری بووە بۆ كوشتنى ئەو چالاكوانانەى كە گوایە حكومەتى عێراق دەیەوێت بیانپارێزێت.

ئەمەش لەكاتێكدایە، بزاوتى خۆپیشاندانەكان بەردەوامیان هەبوو دژى توندوتیژى بەردەوام لەلایەن ژمارەیەك لە پێكهاتە و كاراكتەرە ئەمنییەكانى دەوڵەتى عێراقەوە. خۆپیشاندانەكان تاوەكو ئازارى ٢٠٢٠ بەردەوام بوون، بەرلەوەى چالاكوانان ناچاربكرێن بگەڕێنەوە ماڵەكانیان بەهۆى سەرهەڵدانى پەتاى كۆڤید١٩. ڕاگرتنى چالاكییەكانى خۆپیشاندانەكان بەوشێوەیە ماناى ئەوەنەبوو كە گرنگترین داخوازییەكانى خۆپیشاندەران هاتبوونە دى – ئەو توندوتیژییانەش كە دژیان ئەنجام دەدران نەوەستێنران. تەنانەت لەهەفتەكانى سەرەتاى پەتایەكەدا و لەدواى هێواشبوونەوەى خۆپیشاندانەكان و لەدواى پێكهێنانى حكومەتى نوێ لە ئایارى ٢٠٢٠دا بەسەرۆكایەتى مستەفا كازمى، توندوتیژییەكان دژى خۆپیشاندەران هەر بەردەوام بوون. گروپى چەكدارى نەناسراو بەردەوام بوون لە هەڕەشەكردن لە چالاكوانە دیارەكان لەسەرتاسەرى عێراق و كوشتن و بێسەروشوێنكردنى زۆرێكیان.[16]

سەرۆك وەزیرانی پێشوو، كازمى لەسەر پشتى گەورەترین ڕاپەڕینى عێراق لەدواى چەند دەیە هاتەسەر حوكم. بەزوویى لەدواى وەرگرتنى پۆستەكەى، بەڵێنى لێپێچینەوەیدا لەو توندوتیژیینەى بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجامدراون، جەختى لەوەكردەوە كە ئەوانەى بەرپرسیاربوون لە بێسەروشوێن كردنى دەیان چالاكوان و كوشتنى سەدان، و برینداركردنى دەیان هەزارى دیكە ڕووبەڕووى یاسا بكرێنەوە.[17]  لە تشرینى یەكەمى ٢٠٢٠دا، كازمى لیژنەیەكى لێكۆڵینەوە لە ڕاستییەكانى دروست كرد بۆ لێكۆڵینەوە لەو توندوتیژییانەى لە ١ى تشرینى یەكەمى ٢٠١٩ەوە بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجامدراون، و بڕیاردان لەوەى كێ بەرپرسیاربووە.[18]

بەڵام لەسەرەتاى دروستكردنى لیژنەكەوە، نوسینگەى سەرۆك وەزیران هیچ زانیارییەكى لەبارەى لێكۆڵینەوەكانەوە بۆ ڕاى گشتیى بڵاونەكردووەتەوە. لە دوو ڕاپۆرتى ئەم دواییەدا لەبارەى هەڵگرتنى بەرپرسیارێتییەوە لە عێراق، نووسینگەی کۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ ڕایگەیاندووە كە تەنها توانیوویەتى زانیارى سنووردار دەستبخات لەبارەى كار و دەرەنجامەكانى ئەو لیژنەیەى سەرۆك وەزیران.[19]

لە ٢٠١٩ەوە، Human Rights Watch كەیسەكانى تیرۆركردنی چالاكوانە دیارەكان، بێسەروشوێنكردنیان، و برینداركردنیانى تۆماركردووە.[20] ئەم ڕاپۆرتە بەدواداچوونى زیاتر دەكات لەبارەى ئەو توندوتیژییە بەردەوامە بەمەبەستى خستنەڕووى هەر پێشكەوتنێك كە لەبارەى ئەگەرى بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى یاسایی كە ماوەیەكى زۆرە حكومەتى عێراق بەڵێنى ئەوەیداوە، هەروەها بۆتۆماركردنى هەر قەرەبوویەكى دارایى ئەگەر لەلایەن خێزانى كوژراو یان بریندارەكان وەرگیرابێت بەهۆى بەشدارییان لەخۆپیشاندانى ئاشتیانەدا. 

سەرەڕاى بەڵێنە سیاسییەكان و هەوڵى زۆر سنووردار بۆ بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى یاسایى، كەیسەكانى ئەم ڕاپۆرتە ئەوە پیشان دەدەن كە چۆن حكومەتى عێراقى شكستى هێناوە لەوەى دڵنیایی بدات ئەوانەى بەرپرسیارن لە كوژران و بێسەروشوێنكردن و برینداركردنى خۆپیشاندەران ڕووبەڕووى بەرپرسیارێتى یاسایى بكرێنەوە. حكومەتى عێراق زیاتر كارى كردووە لەبوارى قەرەبووكردنەوەى دارایى لەبەرامبەر ئەو توندوتیژییانەى بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجامدراوە. بەڵام بەپێى ئەو كەیسانەى دۆكیومێنت كراون، لەگەڵ بەردەستبوونى بەڵگەى دیكەدا، ئەوە دەخەنەڕوو كە ئەو قەرەبووە وەكو جۆرێك لە پارەپێدان بووە بە خێزانى كوژراوانى خۆپیشاندانەكان – زیاتر وادەردەكەوێت لەجیاتى هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى یاسایى بێت بەرامبەر ئەوانەى ڕۆڵیان هەبووە لە كوشتنەكاندا.

هەندێك لە خۆپیشاندەران كە بەشێوەی كاریگەر بریندار و كرابوونە ئامانج لەماوەى چالاكی خۆپیشاندانەكاندا، هەروەها ئەوانەى بە تیرۆركردن هەوڵى كوشتنیان دراوە بەهۆى بەشداریان لە بزاوتى خۆپیشاندانەكاندا، بەهەمانشێوە بەشێك لە قەرەبوویان وەرگرتووە بەهۆى پێكران و برینداربوونیان. بەڵام وەرگرتنى تەواوەتی قەرەبوو بەتایبەت بۆئەوانەى برینداربوون، زۆربەى كات دواكەوتووە، هەندێجار بۆ چەند ساڵێك، كە زۆرجار بریندارەكان پارەیەكى زۆریان خەرجكردووە كاتێك داواى قەرەبوویان كردووە (بەهۆى زۆرى تێچووى یاساییەوە)، یاخود هەندێجار داواكارى قەرەبووكردنەوەیان ڕەتكراوەتەوە. دواكەوتنەكان و بەربەستە بیرۆكراتییەكان ئاماژەن بۆئەوەى حكومەتى عێراق كەمتەرخەم بووە لە بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى خۆى بۆدابینكردنى چاودێرى درێژخایەن و پێویست بۆئەوانەى بۆهەمیشە بوونە پەككەوتە و پێكران.

 

"خەواندنى" دۆسیە یاساییەكان

دواى ماوەیەكى كەم لە دەستبەكاربوونى، سەرۆك وەزیرانی پێشوو مستەفا كازمى بەڵێنیدا كە ئەوانەى بەرپرسیارن لە توندوتیژییەكان ڕووبەڕووى یاسایان بكاتەوە.[21] بەشێك لەو هەوڵانە خۆى بینییەوە لە دروستكردنى لیژنەیەكى لێكۆڵینەوە كە بەدواداچوون بكات بۆ دۆسیەكانى توندوتیژى دژ بە خۆپیشاندەران.[22] حكومەتى كازمى لە هەفتەكانى سەرەتایدا هەوڵیدا ئەوەبخاتەڕوو كە بەدواداچوون بۆ هەموو دۆسیەكانى كوشتن دەكات. كازمى لە ئایارى ٢٠٢٠دا لە تویتەرەوە ڕایگەیاند ئەوانەى توندوتیژییان بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجامداوە لە بەسڕە دەستگیر دەكرێن و "بەڵێن دەدەم كە ئەوانەى خوێنى عێراقییەكانیان ڕشتووە ڕێگەیان پێنادریت پشوو بدەن و ئێمە ڕێز لەو بەڵێنەمان دەگرین".[23] لە حوزەیرانى ٢٠٢٠، دەسەڵاتداران وتیان كەسێكیان دەستگیركردووە و حكومەت ڕایگەیاند دانى بەوەداناوە خۆپیشاندەرێكى كوشتووە و توندوتیژى دیكەى لە بەغداد ئەنجامداوە.[24] ئەو هەوڵانە لەوكاتەدا -لەلایەن حكومەتى نوێوە بەكارهێنرا تا جددیەتى خۆى پیشانبدات لەبارەى هەڵگرتنى بەرپرسیارێتیەوە- هەرچەندە ئەو نمونانە زیاتر دەگمەن بووە وەك لەوەى ئاماژەیەك بن بۆ ئاڕاستەیەكى ئەرێنى بەرەو بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى یاسایى.

لە تەموزى ٢٠٢٠دا، هیشام ئەلهاشمى لەبەردەم ماڵەكەى خۆیدا لە ناوچەى زەیونەى ڕۆژهەڵاتى بەغداد بە چەك كوژرا. ئەلهاشمى توێژەر و شیكارێكى بەناوبانگى كاروبارى ئاسایش بوو لە عێراق. لەكاتێكدا ئەلهاشمى پەیوەندییەكى باشى هەبوو لەگەڵ زۆرێك لە سەركردە سیاسییەكانى عێراق، ڕاوێژكارى سەرۆك وەزیرانی پێشوو كازمیش بوو.[25] لەبەرئەوە بەشێوەیەكى فراوان كوشتنى وەكو پەیامێك وابوو بۆ كازمى تاوەكو بە وریاییەوە هەنگاوبنێت كاتێك دێتەسەر بەئامانجگرتنى گروپە چەكدارە بەهێزەكانى عێراق، لەوانەش هەوڵدان بۆ بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى لەبەرامبەر ئەو توندوتیژییانەى دژ بە خۆپیشاندەران ئەنجامیانداون.[26]

دۆسیەكەى هاشمى بووە تاقیكردنەوەیەكى یەكلاكەرەوە بۆ جددیەتى حكومەتەكەى كازمى لە بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى. لە تەموزى ٢٠٢١دا، لە یەكەم ساڵیادى كوژرانى ئەلهاشمى، كازمى دەستگیركردنى گومانلێكراوێكى كردەكەى ڕاگەیاند كە حكومەت جەختى لەوەكردەوە دانى بەتاوانەكەیدا ناوە.[27] بەپێى ڕاگەیاندراوى حكومەت، گومانلێكراوەكە دانى بەوەشداناوە كە ئەندامى گروپى چەكدارى كەتائیبى حزبوڵایە، كە سەربە حەشدى شەعبیە.[28] بەڵام، دۆسیەى دژ بەو گومانلێكراوە نەگەیشت بە ئەنجامى تەواو.[29] بۆماوەى چەند مانگ ئەوە بەناڕوونى مایەوە كە ئایا لە زینداندا ماوەتەوە یان ئازادكراوە. دوو توێژەر كە ماوەیەكى زۆرە كاریان لەسەر ئەوبابەتە كردووە لە چاوپێكەوتندا لەگەڵ Human Rights Watch ئاماژەیان بەوەدا كە دەسەڵاتداران بە بێدەنگى گومانلێكراوەكەیان ئازادكردووە، لەكاتێكدا سەرچاوەى دیكەى نزیك لە حكومەت ئاماژەیان بەوەدا كە لەڕاستیدا هێشتا لە زینداندایە، هەروەكو ئەوەى ڕاپۆرتێكیش لەم دواییەدا ئاماژەى بەوەدا، بەڵام دادوەرى دۆسیەكە بەهۆى فشارى سیاسییەوە نەیتوانیووە ڕێكارە دادوەرییەكان پێشبخات.[30]

دۆسیەى ئەلهاشمى ڕێنیشاندەرێكى گرنگە لەبارەى بوونى بەرپرسیارێتى، یان نەبوونى. بێتوانایى دەسەڵاتداران لە بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى لە سیستمى دادوەریدا، لەكاتێكدا زۆربەى كات دەتوانن بەلایەنى كەمەوە یەكێك لە گومانلێكراوەكان دەستنیشان بكەن و دەستگیری بكەن، هەروەها كە قوربانییەكە زۆر نزیك بووە لە خودى سەرۆك وەزیران، ئاماژەیەكى باش نیە بۆ ئەو دۆسیانەى كە كەسایەتى زۆر دیار نین.

لە تشرینى یەكەمى ٢٠٢دا، كازمى لیژنەیەكى لێكۆڵینەوە لە ڕاستییەكانى دروستكرد، بە فەرمانى ئیدارى ٢٩٣، بۆئەوەى بەدواداچوون بكەن بۆ ئەو توندوتیژییانەى بەرامبەر بە خۆپیشاندەران ئەنجامدراوە. دروستكردنى ئەو لیژنەیە لەدواى نیو ساڵ هات لە هاتنەسەر حوكمى كازمى، ئاماژەیەك بوو بۆئەوەى بەزوویى بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى لەدواتردا تەنگوچەڵەمەى بۆ دروست دەبێت. جگە لە چەند دۆسیەیەكى دیار، لەدواجاردا حكومەتەكەى كازمى پێشكەوتنى سنووردارى بەخۆیەوە بینى لە لێكۆڵینەوە لە كوشتنى خۆپیشاندەران، نەك ئەوەى هەوڵبدات یان پڕۆسەى دەستگیركردن و بەسزا گەیاندنى بەرپرسیاران بەدى بهێنێت.

لە ڕاپۆرتى خۆیدا لەبارەى بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى بەرامبەر توندوتیژى دژ بە خۆپیشاندەران كە لە ئایارى ٢٠٢٢دا بڵاوكرایەوە، نووینەرایەتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عیراق (یۆنامی) و نووسینگەی کۆمسیۆنی باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ تەنها چوار دۆسیەى بەسزاگەیاندنیان دۆكیومێنت كردووە، كە لەماوەى ساڵى پێشوودا، بەسزا گەیەندراون بەهۆى "كردەی تیرۆركردن و تەقەلێكردن و فڕااندن و بێسەروشوێن كردن كە لەلایەن 'گروپى چەكدارى نەناسراو' ئەنجامدراون."[31] لەبابەتى گومانلێكراوانى هێزە ئەمنییەكانى سەربە دەوڵەت بە ئەنجامدانى تاوانى هاوشێوە، ڕاپۆرتەكە بەهەمانشێوە تەنها چوار دۆسیەى لەوشێوەیەى تۆماركردووە كە لەبەردەم دادگادا بوون. ڕاپۆرتەكە ڕایگەیاندووە "لەماوەى ئامادەكردنى ئەو ڕاپۆرتەدا، هەردوو ئاژانسەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان نەیتوانیووە هیچ كەیسێكى دیكە دەستنیشان بكەن كە پێشكەوتنیان بەخۆیانەوە بینی بێت لە قۆناغەكانى لێكۆڵینەوەدا."[32]

دوابەدواى بەدواداچوون بۆ دۆسیەى پێنج ڕووداوى توندوتیژى ئامانجدار بەرامبەر بە چالاكوان و خۆپیشاندەران، كە هەندێكیان كەسى دیاربوون لەكاتى خۆپیشاندانەكاندا. سێ لەو ڕووداوانە دەرەنجامەكەى كوشتنى چوار چالاكوان بووە، كە دووانیان ئافرەت بوون. چوارەم ڕووداو، هەوڵێكی تیرۆركردنی شكستخواردوو بوو، كە بووەهۆى برینداربوونى سەختى چالاكوانێك. پێنجەمیان دەرەنجامەكەى فڕاندن و بێسەروشوێن كردنى چالاكوانێك بووە كە هێشتا بێسەروشوێنە.

لە هەریەكێك لەو دۆسیانەدا، ڕێژەی پێشكەوتنی بەدیهاتوو لەبارەى بەدیهێنانى بەرپرسیارێتى یاسایى لەبارەى توندوتیژییەكانەوە زۆر سنوورداربووە یان هەرنەبووە. نەبوونى پێشكەوتن لە دۆسیەكاندا لەكاتێكدایە كە قوربانییەكان و شایەدەكان بەڵگەیان خستووەتە بەردەست دەسەڵاتداران، لەوانەش لیژنەى لێكۆڵینەوەى سەرۆك وەزیران. تاوەكو ئێستا، لیژنەكە زانیارییەكى زۆر سنوودارى بەڕاى گشتى بەخشیووە لەبارەى هەوڵ و دەرەنجامەكانى لێكۆڵینەوەكان.

ئەو دۆسیانە نە بەتەواوى هەموو بابەتەكە دەخەنەڕوو نە دەگمەنیشن، بەڵكو نمونەیەكن بۆئەوەى كە چۆن بەرپرسیارێتى یاسایى بە دەگمەن بەدى هاتووە بۆ كوژران و برینداربوونى چالاكوانانى خۆپیشاندانەكان. بەشێوەیەكى تر بڵێین، ئەو دۆسیانە، و ئەو بەڵگانەى لەلایەن ئەوانەى چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا كراوە خراونەتەڕوو، ئاماژە بەوە دەدەن كە تاوەكو ئێستا چەندە سەختە بەرپرسیارێتى یاسایى بەدی بهێنرێت بەهۆى ئەو توندوتیژییانەى بەرامبەر خۆپیاشاندەران ئەنجام دراوە، و چۆن یاساكان بەتەواوى ڕوون نین بەڵكو "خەوێندراون".

ئەمجەد لە عەمارە

مەجید كازم محەمەد، ٥٦ ساڵ، كە زیاتر بە ئەمجەد ئەلدەهامات ناسراوە، یەكێك بوو لە سەرمەشقە دیارەكان بۆ داواكردنى دادپەروەری كۆمەڵایەتى لە شارى عەمارە، كە پایتەختى پارێزگاى میسانە لە باشوورى ڕۆژهەڵاتى عێراق، كە دەكەوێتە سەرسنوورى ئێران. خەڵكى ناوچەكە ئەمجەدیان وەكو سەركردەى خۆپیشاندانەكە دەبینى بەهۆى مێژووى چالاكییەكانى لە كۆمەڵگاكەى خۆیدا. "لە ٢٠١١ەوە ناڕەزایەتى دەردەبڕى لەسەر شەقامەكان،" عەلى كازم محەمەدی ٥٢ ساڵان كە براى ئەمجەدە وەك ئاماژە دانێك بەو خۆپیشاندانانە كە لەو ساڵەدا تەواوى جیهانى عەرەبى گرتەوە گووتی.[33] ئەمجەد چەند ساڵ دواى ئەوەش داواكارێكی چاڵاكی دادوەری كۆمەڵایەتى بوو، و لە ٢٠١٤دا خەڵاتى "پیاوى ئاشتیى" پارێزگاى میسانى پێبەخشرا. بەوتەى عەلى، كاتێك لە ٢٠١٩دا خۆپیشاندانەكان لە عێراق سەریانهەڵدایەوە، ئەمجەد یەكێك بوو لەوانەى بۆیەكەمجار خێمەیان لە ناوەڕاستى شارى عەمارەدا هەڵدا.

چوار چالاكوان بە Human Rights Watchیان ڕاگەیاند لە ٦ى تشرینى دووەمى ٢٠١٩ و یەك مانگ بەرلە خۆپیشاندانەكانى سەرتاسەرى ناوەڕاست و باشوورى عێراق، دەسەڵاتداران ئەمجەد و چالاكوانەكانى دیكەى نزیك لە ئەویان بانگ كرد بۆ كۆبوونەوەیەك لەگەڵ فەرماندەى باڵاى پۆلیسى پارێزگاكە.[34] بەپێى ئەو خۆپیشاندەرانەى كە لە كۆبوونەوەكەدا بەشداربوون، بە چالاكوانەكان وتراوە هۆكارى كۆبوونەوەكە ئەوەیە فەرماندەى پۆلیس دەیەوێت گفتوگۆ لەگەڵ چین و توێژەكان بكات لەبارەى داخوازى خۆپیشاندەران لە شارەكەدا. گوتراویشە كە فەرماندە یارمەتیدەربووە لە دابینكردنى ژمارەیەك هەلى كار لەلایەن كۆمپانیایەكى چین بۆ بەرهەمهێنانى نەوت لە ناوچەكە و ویستوویەتى ڕاوێژ بكات لەگەڵ سەركردەى خۆپیشاندەران تاوەكو بزانێت بەدیاریكراوى كێ ئەو هەلى كارانەى پێبدرێت.[35] هەندێك لە چالاكوانانى بەشداربووى كۆبوونەوەكە بە فەرماندەیان وتووە نایانەوێت ناوى هیچ كەسێك بدەن بۆ ئەو هەلى كارانە. هەروەها سووربوون كە ئەو هەنگاوە زۆر بچووكە بۆ هێوركردنەوەى داخوازى فراوانتر و گەورەترى بزاوتى خۆپیشاندانەكان.[36]

كۆبوونەوەكە لە شەودا ئەنجامدراوە، لە دەوروبەرى كاتژمێر ٨:٣٠ تاوەكو ٩:٣٠ شەو. لەدواى كۆتاییهاتنى كۆبوونەوەكە، هەندێك لە چالاكوانان گەڕاونەتەوە گۆڕەپانى سەرەكى خۆپیشاندانەكان لە عەمارە، لەكاتێكدا هەندێكى دیكەیان گەڕاونەتەوە ماڵەوە. یەكێك لەچالاكوانە بەشداربووەكان، "عەزیز"، بە Human Rights Watchى ڕاگەیاند كە لەدواى جێهێشتنى كۆبوونەوەكە بەرەو ئۆتۆمبێلەكەى خۆى چووە كە لە شەقامى بەرامبەر بنكەى پۆلیس بووە، تێبینى ئۆتۆمبێلێكى مێرسدز ١٩٩٠ەكانى كردووە كە لەو ناوەدا ڕاگیراوە. ئۆتۆمبێلەكە وەستاوە بەڵام داگیرساوبووە و دوو كەسى تێدابووە لە ڕەگەزى نێر و عەزیز لە جامى كراوەى شۆفێرەكەوە بینیوویەتى.[37] هەردوو پیاوەكە كڵاوى وەرزشییان لەسەربووە و ڕیشیان درێژ بووە. كاتێك عەزیز گەیشتووەتە لاى ئۆتۆمبێلەكەى، مێرسیدزەكە، كە ڕەنگى خۆڵەمێشى بووە و بەبێ تابلۆ بووە، بەزوویى دەرچووە.

عەزیز وەكو دەیگێڕێتەوە "هێشتا سێ خولەك دەبوو ئۆتۆمبێلم لێدەخوڕى و پەیوەندیم پێوەكرا." پێموترا كە ئەمجەد ئەلدەهامات و چالاكوانێكى دیكە كە لەگەڵیدا بووە تەقەیان لێكراوە، كە تەنها چەند سەد مەترێك لەو بنكەى پۆلیسەوە دووربوون كە عەزیز خۆیشى تازە ئەوێى بەجێهێشتبوو. یەكێك لە گوللـەكان بەر چالاكوانى دووەم كەوتبوو و بریندارى كردبوو. بەڵام ئەمجەد ئامانجى سەرەكى هێرشەكە بوو، چوار گوللـەى بەركەوتبوو و تاوەكو گەیەندرابووە نەخۆشخانە گیانى لەدەستدابوو.

دەسەڵاتدارانى عێراقى لەسەرەتاوە وادەركەوتن كە خوازیارن لێكۆڵینەوە لە كوژرانى ئەمجەد بكەن. لێكۆڵەران یەكەم شەوى ڕووداوى كوشتنەكە لە نەخۆشخانە ووتەى شایەدحاڵەكانیان وەرگرت. دواى چوار ڕۆژ لە ناشتنى كوڕەكەیان، باوك و دایكى ئەمجەد، لەگەڵ خێزانەكەیدا، لەلایەن لێكۆڵەرى دادییەوە وتەیان لێوەرگیرا بۆ لێكۆڵینەوە لە كوشتنەكە.[38] عەلى براى ئەمجەد ئاماژەى بەوەدا "هەموو پرسیارى بنەڕەتى و وتە وەرگرتن بوو."

بەڵام لەوكاتەوەى ئەو هەنگاوە سەرەتاییانەى لێكۆڵینەوە ئەنجامدراون، هیچ پێشكەوتنێكى بەرچاو بەدى نەكراوە كە كێ بەرپرسیارە لە كوشتنى ئەمجەد. هەرچەندە كوشتنەكە چەند مەترێك لە دوورى بنكەى پۆلیسى عەمارەوە ڕوویداوە بەڵام پۆلیسى عێراق هیچ كەسێكى دەستگیر نەكردووە. لێكۆڵەرەكان دەستبەردارى پرسیارەكانیان بوون لە دۆسیەیەك كە چەندین شایەدحاڵى هەبوو، لەناویشیاندا خودى فەرماندەى پۆلیسى ناوچەكە، كە لەوكاتەوە بەتەواوى لەدەرەوەى پارێزگاى میسان كاردەكات.

هەروەكو كەیسەكانى دیكە لە خوارەوە زیاتر ئەوە ڕوون دەكەنەوە، زۆربەى كات دەسەڵاتدارانى عێراقى بەزوویى وتەى شایەدحاڵ و خێزانەكان وەردەگرن، وادەردەكەون كە خوازیاربن بەزوویى ڕاستییەكان ئاشكرابكەن. بەڵام ئەم خێراییە بەزوویى بێدەنگى بەدوادا دێت، كە زۆرێك لەو كەس و خێزانانەى دۆسیەى لەوشێوەیە دەجوڵێنن بۆ چەند مانگ و هەندێجار چەند ساڵ دەسەڵاتداران بەدواداچوونیان بۆناكەن و لە زۆرێك لە حاڵەتەكاندا هیچ یەك لە گومانلێكراوان دەستگیرناكرێن یان سزانادرێن.

نەبوونى بەرپرسیارێتى یاسایى بۆ كوشتنى ئەمجەد نمونەیەكى گرنگە، بەشێكى بەهۆى هەوڵى بەردەوامى على براى بۆ بەدیهێنانى دادوەرى. سەرەڕاى بەدواداچوونەكانى لەگەڵ دەسەڵاتە یاساییە جیاوازەكان لەبارەى ڕێڕەوى دۆسیەكە و لێكۆڵینەوەكان، عەلى بە هیچ نەگەیشتووە. بەنیگەرانییەوە دەڵێت "ئەو هێزە سیاسییانەى بەرپرسیارن بۆ بەدیهێنانى لێپێچینەوە لەو بابەتە خۆیان توندوتیژییەكان ئەنجام دەدەن. ئێمە تەنها دەمانەوێت یاسا جێبەجێ بكەن."

لەسەرەتاى ٢٠٢٠، عەلى خۆیشى ڕووبەڕووى هەڕەشە بوویەوە، بەتایبەت كە داواى لێپێچینەوەى یاسایى دەكرد بۆ دۆسیەى براكەى. لەم دواییانەدا عەلى ڕێكخراوى تشرین بۆ مافەكانى مرۆڤى دامەزراند بەمەبەستى پشتیوانیى لە داخوازیەكانى بزاوتى خۆپیشاندانەكان، لەوانەش پرسى بەرپرسیارێتى لەو توندوتیژییانەى بەرامبەر خۆپیشاندەران ئەنجام دراون.[39] بەهۆى ئەو هەڕەشانەى بەهۆى كارەكانیەوە ڕووبەڕووى بوویەوە، عەلى ناچار بوو كە ماڵەكەى خۆى لە عەمارە جێبهێڵێت و بەرەو هەرێمى كوردستانى عێراق (KRI) بچێت. بەرپرسێكى باڵاى ئەمنى ڕاستەوخۆ پەیوەندى بە عەلیەوە كردووە و پێى وتووە كە ژیانى لە مەترسیدایە. "سەرەتا بەرەو بەغداد چووم و بۆماوەى ١٥ ڕۆژ لە هۆتێلێكدا مامەوە، دواتر بەرەو هەولێر چووم و بۆماوەى سێ بۆ چوار مانگ مامەوە." بۆئەوەى خۆى بپارێزێت لەوكاتەوە لە شارى جیاواز دەمێنێتەوە و دەژى. ئەو وتى "هەندێجار دەگەڕێمەوە بۆ عەمارە، تەنها بۆئەوەى خێزانەكەم ببینم، هەموو چەند مانگ جارێك بۆماوەى دوو سێ ڕۆژ دەمێنمەوە. بەڵام تەنها لە شەودا گەشت دەكەم بۆئەوەى نەبینرێم."

سارا و حسێن لە بەسڕە

سارا تالیب عەدەن، ٢٣ ساڵ، بڕیارنەبوو ببێتە چاڵاكوان. بە گووتەی گێڕانەوەی ئەندامانی خێزانەكەی بۆ Human Rights Watch، سارا وەكو كچێكی گەنج، زۆر هێمن و شەرمن بوو، هەروەها كەسێكی بەڕێز بوو لەگەڵ خەڵكیدا. [40]سارا بەزوویى هاوسەرگیرى كرد و كچێكى هەبوو. لەدواى ئەوەى لە هاوسەرەكەى جیابووەوە، خێزانى سارا تێبینى ئەوەیان كرد كە گۆڕانى بەسەردا هاتووەو زیاتر وەكو چالاكێك دەركەوتووە.

لەهاوینى ٢٠١٨دا، خۆپیشاندانى بەرفراوان لە بەسڕە سەریانهەڵدا لەدواى ئەوەى قەیرانى ئاوى پاك ڕووبەڕووى شارەكە بوویەوە. زیاتر لە ١٠٠ هەزار كەس لە نەخۆشخانەكان بەهۆى ژەهراویبوون لەرێگەى ئاوى پیسى گشتییەوە خەوێنران.[41] لەناو ئەو قەیرانەدا، سارا زیاتر وەكو چالاكوانێك دەركەوت و خەباتى دەكرد بۆئەوەى ژیانى هەر ڕۆژێكى شارەكەى بۆ باشتر بگۆڕێت.

"ئێمە هاتووینەتە سەر شەقامەكان بۆ خزمەتگوزارییە زۆر بنەڕەتییەكانمان و ئاو و كارەبا،" ئەمە وتەكانى سارا بوون لە پارچە ڤیدیۆیەكدا كە بەخێرایى لەكاتى خۆپیشاندانەكانى ٢٠١٨دا بڵاوبوویەوە.[42] "ئەوە بۆ ١٧ ڕۆژ دەچێت كە ئێمە لێرە جێگیربووین، هیچ كەسێك (لەلایەن حكومەتەوە) تەماشایەكى ئێمەى نەكردووە. یەكێك نەیوتووە، 'باشە ئێمە یەكێك لە داواكارییەكانتان جێبەجێ دەكەین.' لەبەرئەوە داخوازییەكانمان زیاتر بوون، نەك ئەوەى تەنها ئاو و كارەبا بێت،" سارا جەخت لەوە دەكاتەوە. ئاماژەیەك دەكات بۆ دواوەى خۆى، لەپشت شانى چەپیەوە،  دەست بۆ باڵەخانەى پارێزگاى شارەكە درێژ دەكات، و دەڵێت "ئێستا دەمەوێت ئەوە بڕوخێنم."

ڕۆڵى سەرەكى سارا لە خۆپیشاندانەكانى ٢٠١٨دا، و داواكردنى بۆ ڕووخاندنى حكومەتى ناوخۆیى، سەرنج بۆسەر خۆى و خێزانەكەى دروست بوو. بەزوویى هەڕەشەى كوشتنى لێكرا، بەوتەى دایكی ساراى دایكى. هەڕەشەكان بە نامەى ڕاستەوخۆ بۆ هەژمارەكانى لە تۆڕە كۆمەلایەتییەكان دەهات، لە هەندێ هەژمارەوە دەنێردران كە دواى گەیشتنى نامەكان بەزوویى نادیار دەبوون. هەروەها لەژمارە تەلەفۆنى نەناسراوەوە نامەى پێدەگەیشت.

سارا و هاوسەرى دووەمى، حسێن عادل عەلى، ٢٥ ساڵ، بەهۆى هەڕەشەكانەوە عێراقیان جێهێشت. بەرەو توركیا چوون و زۆربەى ٢٠١٩ لەوێ مانەوە. بەڵام ئەوكاتە گەڕانەوە كە بیستیان دایكى حسێن تووشى نەخۆشى شێرپەنجە بووە.[43] لەدواى گەڕانەوەیان بۆ بەسڕە، بەبێدەنگى مانەوە. سەرەتا لەلاى خێزانەكەى سارا مانەوە، دواى ماوەیەك شوقەیەكیان بەكرێگرتن لە گەڕەكى جنەینەى شارەكە.

بە وتەى خێزانى سارا، كاتێك ساڵێك دواتر و بۆجارێكى دیكە لە ١ى تشرینى یەكەمى ٢٠١٩ خۆپیشاندانەكان لە شەقامەكانى بەسڕە سەریانهەڵدایەوە، سارا و حسێن بەشداریان نەكرد. بەڵكو بڕیاریاندا كە لەدوورەوە چاودێرى دۆخەكە بكەن، تەماشاى هاوپەیمانى فراوانى بەسڕاویەكان بكەن كە هەزاران كەس بوون ڕژابوونە شەقامەكان. ئێوارەى دواتر، لە ٢ى تشرینى یەكەمدا، دایكی سارا (دایكى سارا) لەلایەن هاوڕێیەكى سارا و حسێنەوە پەیوەندى پێوەكرا، و داواى لێكرد كە قسە لەگەڵ عەمو تالیب، باوكى سارا بكات. پێى وت ڕووداوێك لە ماڵەكەى سارا ڕوویداوە. دایكی سارا بەزوویى پێشبینى خراپترینى كردبوو: "كە چووم كارەسات بوو،" وەكو دەیگێڕێتەوە.[44]

سارا و حسێن لەماڵەكەى خۆیاندا تەقەیان لێكرابوو و كوژرابوون. بەوتەى دایكی سارا، پۆلیسى ناوچەكە ووتەى لەو كەسانە وەرگرتووە كە ئەو ئێوارەیە لەو شوێنە بوون، لەناویشیاندا دایكی سارا، كە خۆى، لەگەڵ باوكى سارا و دایك و باوكى حسێنیش بەهەمانشێوە ڕۆژى دواتر ووتەیان لێوەرگیرا لەلایەن دادوەرى لێكۆڵینەوە. بارودۆخى كوشتنیان سەیر بووە، دایكى جەخت لەوە دەكاتەوە "بەگشتى ٢٠٠ مەتر لە دوورى ماڵەكەیان خاڵى پكشنین هەبووە. لەوكاتەشدا بەشێوەیەكى فەرمى قەدەغەى هاتووچۆ بووە."

قەدەغەى هاتووچۆ، ئەگەر هەمیشە بەكردەییش وانەبێت مەبەست لێى ئەوەیە، ئۆتۆمبێلى ئاسایى لەكاتێكى دیاریكراودا ڕێگەى پێنادرێت تێپەڕ ببێت مەگەر پێشتر ڕەزامەندى هەبێت – هەرچەندە ئۆتۆمبێلى هێزە ئەمنییەكان ئەو بڕیارە نایانگرێتەوە. بە لەبەرچاوگرتنى نزیكى خاڵى پشكنینەكە لە ماڵەكەیانەوە، دایكی سارا لەوە تێناگات كە چۆن ئۆتۆمبێلێكى ڕێگەپێنەدراو توانیوویەتى بچێتە ناو گەڕەكەكەیانەوەو دوو كەس بكوژێت. "كچەكەم سێ گوللـەى پێوەبووە. حسێن حەوت گوللـەى پێوە بووە. هیچ كەسێكیش هیچى نەبیست؟" دایكی سارا جەخت لەوە دەكاتەوە كە گەڕەكەكە پڕیەتى لەكامێراى چاودێرى و هەندێ لە تۆمارەكان لەلایەن هێزە ئەمنییەكانەوە كۆكراونەتەوە بەڵام هەرگیز پیشانى خێزانى سارا و حسێن نەدراون.

دایكی سارا پێى وایە كە سارا و هاوسەرەكەى پێدەچێت میوانێكیان هەبووبێت بەرلەوەى بكوژرێن، چونكە سارا سەرپۆشى پۆشیووە. "سارا كاتێك لەماڵەوە بووە سەرپۆشى پۆشیووە (كاتێك كوژراوە). لەبەرئەوە، یەكێك كە كەسوكاریان نەبووە سەردانى كردوون لەوكاتەدا."

دایكى سارا جارێك لە ٢٠١٩ و دواتر لە ٢٠٢٠دا چاویكەوتووە بە بەرپرسانى خانەى هەواڵگرى هەڵۆكان، كە یەكەیەكى پێشەنگى لێكۆڵینەوەى سەربە دەزگاى هەواڵگرى و لێكۆڵینەوەى فیدراڵین لەناو وەزارەتى ناوخۆ.[45] هەروەها دایكی سارا سەردانى مستەفا كازمى سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەى كردووە دواى سێ مانگ لە كوژرانى كچەكەى. كازمى بەڵێنیداوە كە ئەوانە بدۆزێتەوە و دەستگیریان بكات كە كچەكەى و زاواكەیان كوشتووە. "ئەو وتوویەتى سێ مانگیان پێویستە – بەڵام ئەوە نزیكەى سێ ساڵە، و هیچ شتێك ڕووینەدا."

هاوشێوەى دۆسیەى ئەمجەد وەكو پێشتر باسكرا، بەزوویى دەسەڵاتداران سەرنجیان خستەسەر كوشتنى سارا و حسێن، بەڵام دواى نزیكەى سێ ساڵ هیچ پێشكەوتنێك بەدى ناكرێت. دایكی سارا تیشكى خستەسەر هەر بەڵگەیەكى بەرجەستە كە دەكرێت ڕۆڵى سەرەكیان هەبێت لە هەر لێكۆڵینەوەیەكدا، لەوانەش بەڵگەى ڤیدیۆیى، كە هەرگیز پیشانیان نەدراوە. ئەو تۆمارە دەكرێت وەڵامى ئەوە بداتەوە كە چۆن و بۆچى خاڵێكى پشكنینى ئەمنى كە لەشوێنێكدا پێویستە سەلامەتى دانیشتووان بپارێزێت، تێپەڕێندراوە و دوو كردەى تیرۆركردن ئەنجامدراون.

ریهام لە بەسرە

لە تەمەنى ٣٠ ساڵیدا، ریهام شاكر یەعقوب هەڵگرى بڕوانامەى دكتۆرابوو لە وەرزش و لەشڕێكى، و خاوەنى سەنتەرێكى لەشجوانى بوو. ریهام خۆپیشاندانى ڕێكنەخستبوو و چالاكوانێكى پێشكەنگ نەبوو، بەڵام بوون بە "دەنگێكى دیارى ئافرەت " لەناو كۆمەڵگاى مەدەنى لە بەسرە بەس بوو بۆئەوەى ببێتە هۆى توڕەیى گروپە چەكدارییە نەناسراوەكان.[46] لەدواى دەستپێكى خۆپیشاندانەكان لە ٢٠١٩دا، ریهام نامەى هەڕەشەى لەڕێگەى مۆبایلەوە بۆهات.[47] ئەو زانیارییەى گەیاند بە لایەنە پەیوەندیدارەكان، ئەو ژمارە مۆبایلەشى پێدان كە نامەكەى لێوەهاتبوو، بەڵام خێزانەكەى لەوكاتەدا هیچ شتێكیان نەزانیبوو.[48]

لە ١٩ى ئابى ٢٠٢٠، ریهام ئۆتۆمبێلى لێدەخوڕى و لەگەڵ هاوڕێیەكى خۆى و فاتیمەى خوشكیدا بوون. لەناوچەیەكى نزیك لە ماڵى ریهام و فاتیمە، چەكدارێكى نەناسراو لەسەر ماتۆڕێكەوە تەقەى كرد لە ئۆتۆمبێلەكەیان و ریهامى كوشت.[49] هاوڕێكەیشى بریندار بوو. فاتیمە ڕایكردەوە بۆ ماڵەوە و شاكرى باوكیانى لەبارەى هێرشەكەوە ئاگاداركردەوە.

عەلى براى ریهام، تەمەن ٣٣ ساڵ، لە چاوپێكەوتنێكدا جەختى لەوە كردەوە "بە بەردەوامى پۆلیس لەسەر ئەو شەقامەیە (كە هێرشەكە تێیدا ڕوویداوە)، ٢٤ كاتژمێر لەوێ بوون." وتەكانى ئاماژەیەكى گرنگن هاوشێوەى دۆسیەى كوشتنى سارا و حسێن: "بەڵام لەو ڕۆژەدا كە ئەو هێرشە كراوە لەوێ نەبوون، لەوناوچەیە دووركەوتوونەتەوە."

پۆلیس هەر ئەو شەوە كە هێرشەكە ئەنجامدراوە وتەى لە دایك و باوكى ریهام وەرگرتووە. هەروەها ئۆتۆمبێلەكەى ریهامیشیان وەكو بەڵگەیەك بۆماوەى یەك مانگ لەلاى خۆیان هێشتووەتەوە. هەروەها دواى سێ ڕۆژ لێكۆڵەرانى دادى چاوپێكەوتنیان لەگەڵ خێزانەكە ئەنجامداوە. بەڵام دواى حەوت مانگ شتێكى نوێ پەیدا بوو، بەڵام ئەمجارە لەلایەن بەرپرسانى هەواڵگرییەوە كە سەربە وەزارەتى ناوخۆیە. پەیوەندییان بەخێزانەكەیەوە كردبوو و ڕایانگەیاندبوو كەسێكیان دەستگیركردووە – نەك بەهۆى كوشتنى ریهام، بەڵكو بەهۆى یەكەم هەڕەشە كە لە ٢٠١٩دا ڕوویدابوو. بەڵام دواتر خێزانەكەى ریهام بۆیان دەركەوتبوو كە هێزە ئەمنییەكانى ناوخۆ لەڕاستیدا چەند مانگێك پێشتر كەسێكیان بەهۆى ئەو هەڕەشەیەوە دەستگیركردووە. ناوى ئەو كەسە بەو ژمارەیەوە تۆماركراوە كە نامەى هەڕەشەى ڕەوانە كردبوو.

"ئێمە پێمانوترا كە خەڵكى بەغدادە، هەروەها براى هەیە كە لەناو گروپە چەكدارەكاندان" باوكى ریهام، شاكرى ٥٧ ساڵ واى وت. "وادەردەكەوێت كە هەڕەشەكە لە ئەوانەوە بووە." دەسەڵاتداران حەسەن جابر موحسینیان بە یاساى عێراقى ڕووبەڕوو بوونەوەى تیرۆر سزادا. ئەوانەى بەو یاسایە سزا دەدرێن یان زیندانى هەمیشەیى یان سزاى مەرگ دەدرێن.

Human Rights Watch لە ٣١ى ئازارى ٢٠٢٢ بەشداریكرد لە دادگاییكردنى موحسین. لەكاتێكدا موحسین بەپێى یاساى ڕووبەڕوو بوونەوەى تیرۆر سزا درا، تەنها بەهۆى تاوانى ناردنى نامەى هەڕەشەبوو بۆ ریهام یەعقوب لە ٢٠١٩دا، نەك بەهۆى كوشتنى. لەماوەى دادگاییەكەدا، كە نزیكەى ٢٠ خولەكى خایاند، سێ دادوەر زنجیرەیەك پرسیاریان ئاڕاستە كرد لەبارەى هەڕەشەكە و كوشتنیەوە.

موحسین كە ڕەتیكردەوە هیچ ڕۆڵێكى هەبووبێت لە كوشتنیدا، ڕەتیشیكردەوە كە ئەو هەڕەشەیەى ڕەوانەكردبێت. "نازانم، من نازانم." بە گریانەوە ئەوەى دووبارە دەكردەوە كاتێك پرسیاریان لێكرد كە چۆن ئەو ژمارە تەلەفۆنە بەناوى ئەوەوە تۆماركراوە كە نامەى هەڕەشەكە لەوێوە ڕەوانەكراوە. هەروەها موحسین ڕەتیكردەوە لەگەڵ هیچ گروپێكى سیاسى و چەكداریدا بێت.

خێزانى ریهام یەعقوب بەشداربوون لە دادگاییەكەدا. یەك بە یەك، ئەندامانى خێزانەكەى - باوكى، دایكى، فاتیمەى خوشكى، كە لەناو ئۆتۆمبێلەكەدا بوو كاتێك كوژرا – هەموویان داوای حەقى خۆیان دەكرد لەبارەى سزادانى موحسین بەهۆى ئەو هەڕەشەیەوە. سەرەڕاى ئەوەى ناوى لەسەر سیم كارتەكە تۆماركراوە، ئەوان لەوبڕوایەدابوون كە موحسین ڕۆڵى نەبووە لە هەڕەشەكردن لە ریهام یان كوشتنى. ئەوان پێیانوابوو كەسێكى نزیك لە موحسین دەتوانێت بەئاسانى ناسنامەكەى بەكاربهێنێت و سیمكارتێك بەناویەوە تۆماربكات بەبێ ئەوەى خۆى ئاگاداربێت.

جگە لەوە، شاكرى باوكى ریهام جەختى لەوەدەكردەوە "ئێمە دەزانین كێ كوشتوویەتى. بەڵام هەمان شەو ڕایانكردووە بۆ ئێران." خێزانەكەى ریهام و پارێزەرەكەى سووربوون لەسەر ئەوەى بەڵگە و زانیارى پێویستیان خستووەتەڕوو لەبارەى ئەوەى بڕوایان وایە بكوژەكانى ریهام كێن، بەڵام ئەوان كاریان لەسەر ئەو زانیارییە نەكردووە.

ئەندامانى خێزانەكەى ڕایانگەیاندووە كە ئەو بەڵگەیە، هەرچەندە نەیانخستووەتە بەردەم رێكخراوى چاودێرى مافەكانى مرۆڤ، ئەوە پیشان دەدات كە "خانە"ى ئۆپەراسیۆنی تیرۆركردن سەربە گرووپە چەكدارییەكانى حەشدى شەعبى بوون. هەروەها ڕایدەگەیەنن كە بەڵگەكەیان ئاماژە بەوە دەدات كە ئەو خانەیە پێكهاتوون لە شەش كەس كە كوشتن ئەنجام دەدەن و سێ ئۆتۆمبێلى گەورە، دوو ئۆتۆمبێلى بچووك و یەك ماتۆڕیان هەبووە. "دوو كەسیان بۆ چاودێرى، دوو كەس وەكو پشتیوانیى، و دوو كەسى دیكەش ئۆپەراسیۆنەكەیان ئەنجامداوە."

لەدواى دادگاییكردنى موحسین و سزادانى بە هەڕەشەكردن لە ریهام، و لەسەر داواى خێزانەكەى، دەسەڵاتداران سزاكەیان لەسەر موحسین هەڵگرت. بەوتەى خێزانى ریهام یەعقوب، دەسەڵاتدارانى عێراق تاوەكو ئێستا هیچ پێشكەوتنێكى دیكەیان بەدى نەهێناوە بۆ لێكۆڵینەوە لە دۆسیەى كوشتنەكەى.

دۆسیەكەى ریهام خاڵى تراژیدەى هاوشێوەى دۆسیەى سارا و حسێنى تێدایە، كە لە هەردووكیاندا خێرا وونبوونى چەكدارانى هێزە ئەمنییەكانن لە شەقامەكانى بەسرە و دواتریش كوژرانى چالاكوانان، و هەروەها شێوازى هەڕەشە لەڕێگەى مۆبایل و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە كە بە سارا و ریهام گەیشتوون. خاڵە هاوبەشەكان ئاماژە دەكەن بۆ بوونى پەیوەندى لەنێوان ڕۆڵ و ئەركى دامودەزگا ئەمنییەكانى دەوڵەت و مامەڵەكردنیان لەكاتێكدا ڕووداوى تیرۆركردنی ئامانجدار ئەنجام دەدرێت – بۆنمونە چۆن خانەكانى كوشتن دەتوانن تێپەڕ ببن و كوشتن لەناو تۆڕێكى ئاسایشكراوى سەختدا ئەنجام بدەن.

ئەو خاڵە هاوبەشە، لەبەرامبەردا كاریگەرى ڕاستەوخۆى هەیە لەسەر پڕۆسەى بەرپرسیارێتى یاسایى. یەكێك لەو هۆكارەكانەى كە هەوڵەكانى هەڵگرتنى بەرپرسیارێتى ناگات بەهیچ، ئەوەیە كە ئەو هێزانەى ڕۆڵیان هەبووە لەو كردانەدا خۆیان بەرپرسیارێتى ئەوەیان هەیە كە دەبێت كۆمەڵگا بەگشتى بپارێزن.

عەلى ساڵح لە ناسریە

"من هەموو كاتێك لەگەڵیدا بووم،" حەیدەر ساڵح غافل، تەمەن ٣٠ ساڵ، بەوشێوەیە سەربوردەى عەلى براى دەگێڕێتەوە، كە تەمەنى ٢٧ ساڵ بوو. لەبەرئەوە، لە ٢٩ى تشرینى دووەمى ٢٠١٩دا، حەیدەر زیاتر لە ٢٠ جار پەیوەندیكرد بە عەلییەوە چونكە هیچ دەنگى نەبوو. دواجار هاوڕێیەكى عەلى وەڵامى تەلەفۆنەكەیدایەوە و بە حەیدەرى وت كە عەلى لە نەخۆشخانە بووە. "بەڵام نەمتوانى بیدۆزمەوە. دواتر لەڕێگەى تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە زانیم مردووە."[50]

وەفاتنامەكەى عەلى تیایدا هاتووە كە بەهۆى تەقەكردن لێیەوە كوژراوە. حەیدەر سوور بوو لەسەر سكاڵاى یاسایى لەدژى ئەو هێزە ئەمنییانەى كە بەوتەى خۆپیشاندەرانى دیكە هەمان ئەو ڕۆژە لەنزیك پردى زەیتون بوون، ئەوان بەرپرسیاربوون لە كوشتنى خۆپیشاندەران. حەیدەر دەڵێت "منیش لەوێ بووم. لەماوەى دوو ڕۆژدا، لە ٢٨ بۆ ٢٩ى تشرینى دووەم، ٨٤ خۆپیشاندەر لە نزیك پردەكە شەهید بوون."[51]

حەیدەر لە پۆلیس سكاڵاى یاسایى تۆماركرد كە لەلایەن داگاى ئەلعەدلى وەرگیرا. ئەو پێى وایە كە هێزە ئەمنییەكانى عێراق ڕۆڵیان هەبووە لە كوشتنى خۆپیشاندەران، لەوانەش یەكەى كاردانەوەى خێرا و ئەفسەرانى پۆلیسى فیدراڵى، كە هەموو ئەوانە پەیوەستن بە وەزارەتى ناوخۆوە. حەیدەر دەشڵێت كە چەكدارانى هێزە ئەمنییەكان خۆیان بەدوور دەگرن لە بەكارهێنانى ئامێرى بێتەلى دەوڵەت بۆ پەیوەندیكردن لەنێوان خۆیاندا. بەڵكو مۆبایلەكانى خۆیان بەكاردەهێنن، بۆنمونە نامەى دەنگیى، ئەمەش بۆئەوەی ڕێگرى بكەن لە تۆماركردن و گوێبیستوون لە فەرمانى بڕیاردان بۆ تەقەكردنى ڕاستەوخۆ لە خۆپیشاندەران.

حەیدەر بەدیاریكراوى دوو چەكدارى هێزە ئەمنییەكانى دەستنیشان كردووە كە لەكاتى كوشتنى خۆپیشاندەران لەوێ بوون و ناوەكانیانى بە هێزە ئەمنییەكان داوە، بەڵام بەدواداچوونیان نەكردووە بۆ ئەو سكاڵایەى حەیدەر.

خالید لە بەسڕە

لەسەرەتاى كانوونى دووەمى ٢٠٢١، لەدواى ساڵێك لە دەستپێكى ڕاپەرینى ناوەڕاست و باشوورى عێراق، خالید سامر، تەمەن ٣١ ساڵ، بۆى دەركەوت كە سەلامەت نیە. بۆماوەى چەندین مانگ ڕۆڵى بەرچاوى هەبوو لە بزاوتى خۆپیشاندانەكان. بەشێك لە هەوڵەكانى بریتى بووە لە دروستكردنى تیمێك لە پارێزەران كە خۆبەخشانە كاتى خۆیان تەرخان بكەن بۆ بەرگریكردن لەو خۆپیشاندەرانەى مەترسى دەستگیركردنیان لەسەربوو. لە ٣ى كانوونى دووەم، خالید لەلایەن حسێن پەیوەندی پێوەكرا كە هاوڕێ و خۆپیشاندەرێكى هاوڕێى بووە. خالید لەبیریەتى كە حسێن پێى وتبوو "ئێرە ترسناكە. چیتر ئێرە سەلامەت نییە بۆ ئێمە."[52]

هەمان ڕۆژ قاسم سولەیمانى فەرماندەى هێزى قودسى ئێران، و ئەبو مەهدى ئەلموهەندیس، فەرماندەى هێزەكانى حەشدى شەعبى لە عێراق، لەڕێگەى هێرشێكى درۆنى ئەمریكییەوە كوژران كە كاروانى ئۆتۆمبێلەكەیانى بەئامانجگرت كاتێك فڕۆكەخانەى نێودەوڵەتى بەغدادیان بەجێهێشت.[53] چالاكوانان ترسى ئەوەیان هەبوو كوشتنى ئەو فەرماندانە، ببێتە هۆى توڕەیى ئێران، و لەدواجاردا ژیانى ڕۆژانەیان وێران بكات. زۆربەى چالاكوانان لەوبڕوایەدا بوون كە هێزە چەكدارییەكانى پشتیوانكراو لەلایەن ئێرانەوە تۆڵەى كوشتنى ئەو دووانە لە خۆپیشاندەران دەكەنەوە كە بە مەترسیان دەزانى بۆسەر سیستمى سیاسیى كە ئەوان كارەكتەرى سەرەكین تێیدا.

خالید دەگێڕێتەوەو دەڵێت "پارەم نەبوو بەسرە بەجێبهێڵنم، لەبەرئەوە مامەوە." دواى هەفتەیەك، خالید كاتێك لە شەقامێكدا بەپێ ڕێیدەكرد، لەلایەن سێ ئەفسەرى هەواڵگرى  كە جلوبەرگى ئاساییان لەبەردابووە وەستێندراوە. داوایان لێكردووە كە ناسنامەكەیان نیشان بدات، دواتر دەستگیریان كردووە و ڕادەستى بەڕێوەبەرایەتى پۆلیسى بەسرەیان كردووە. پۆلیس بۆماوەى سێ ڕۆژ دەستبەسەرى كرد لەگەڵ چەند چالاكوانێكى دیكەى بەشداربوو لە خۆپیشاندانەكاندا. لەدواى ئازادكردنى، خالید بۆماوەى سێ هەفتە چووە هەولێر و دواتر گەڕایەوە بەسرە.

لەدواى شەش مانگ، لە ١٧ى تەموزى ٢٠٢١، خالید بە دوورى سێ كیلۆمەتر بە ئۆتۆمبێل لە ماڵەكەى خۆیان دووركەوتبوویەوە. لەناكاوێكدا، كەسێك لەسەر ماتۆڕێكەوە لێى نزیك بووەتەوە، دەمانچەى دەركردووە، و ١١ گوللـەى لێداوە. "سێ گوللـە بەر لاشەم كەوت، لاى چەپم – یەكێكیان بەر شانم كەوت، و دوو دانەى دیكەیان بەر قۆڵم كەوت." هەشت گوللـەى دیكە بەر ئۆتۆمبێلەكەى كەوتووە.

خالید بۆ دواوە گەڕایەوەو بۆماوەى ٥٠ مەتر بە ئۆتۆمبێلەكەى گەڕایەوە بۆ دواوە، گەڕایەوە تاوەكو لەشوێنێكدا وەستا. لەوكاتەدا ئۆتۆمبێلێكى دیكە دەركەوت – تۆیۆتا لاندكروزەر جى ئێكس ئار (لەناو خەڵكى ئەو ناوچەیە بەو ئۆتۆمبێلە دەڵێن جكسارە) – ڕێگاكەى بەردەمى وەستاند. هاوشێوەى دۆسیەى سارا و ریهام وەكو پێشتر باسكرا، هاوشێوەى ئەو بارودۆخە، خالید تێبینى ئەوەى كردووە بەشێوەیەكى سەیر خاڵى پشكینینەكان لەوێ هەڵگیراون لەكاتێكدا زۆربەى كات لەوێ بوون: "بەگشتى دوو خاڵى پشكنین لەو شوێنەدا هەیە كە من تەقەم لێكرا، یەكێكیان بۆ داخڵ بوون و ئەوی دیكە بۆ دەرچوون. بەڵام ئەو ڕۆژە هیچى لێنەبوو."

دواتر بەخێرایى ئەو جكسارە و ماتۆڕە زۆر لەناكاودا وون بوون. "ئەوان پێیانوابوو كە من مردووم. ئەو كەسەى لەسەر ماتۆڕەكە بوو تەقەى بەئاسماندا كرد، وەكو ئاماژەیەك بۆ كۆتاییهاتنى ئۆپەراسیۆنەكە."

خالید بەردەوامە و دەڵێت "پەیوەندیم بە هاوڕێیەكمەوە كرد تا یارمەتیم بدات، و چووینە نەخۆشخانە. نەشتەرگەریەكم بۆ كرا كە یەك ڕۆژى خایاند." خالید بۆماوەى مانگێك لەماڵەوە مایەوە تاوەكو بارودۆخى باش ببێت، لەو ماوەیەدا كارى لەسەر ئەوە كرد كە سكاڵای یاسایى تۆماربكات لەبارەى هەوڵى كوشتنیەوە. "لە نەخۆشخانە لەلایەن پۆلیسەوە ووتەم لێوەرگیرا. دواى دە ڕۆژ لەبەردەم دادگادا ووتەم لێوەرگیرا." وەكو بەدواداچوونێك لەبارەى دۆسیەكەى لەدواى یەك مانگ لە ڕووداوەكە، خالید لەلایەن یەكەى ڕووبەڕوو بوونەوەى تاوانى پۆلیسى بەسڕەوە ئەوەى زانیووە كە دۆسیەكەى ئاڕاستەى خانەى هەواڵگرى سقور كراوە.

"ئەوكاتە زانیم دۆسیەكەم كۆتایى هاتووە. ئیتر زانیم كە ناتوانن هیچ بەڵگەیەك بدۆزنەوە. ناتوانن تۆمارێكى ڤیدیۆیى بدۆزنەوە (مەگەر لەدواى ڕووداوەكە بێت) و نایانەوێت لێكۆڵینەوە بكەن." خالید هیچ پێشكەوتنێكى لەبارەى دۆسیەكەوە نەبیستووە و چیتر بەدواداچوونى نەكردووە لەڕێگەى دەسەڵاتى دادوەرییەوە.

سەجاد لە ناسڕیە

لە ١٩ى ئەیلولى ٢٠٢٠، سەجاد ستار شینان، ٢٥ ساڵ، بە دوودڵییەوە ماڵەكەى بەجێهێشت. دایكى وتى كە ماندوو و بێهێز بووە. بەڵام هاوڕێكانى پەیوەندییان پێوەكردووە و سووربوون لەسەرئەوەى لەگەڵیاندا بچێت بۆئەوەى بارودۆخى هاوڕێیەكیان بزانن كە بەهۆى تەقینەوەیەك پێكراوە لە ناوچەیەكى سەرەكى خۆپیشاندانەكانى ناسریە، لە گۆڕەپانى حەبوبى. دایكى سەجاد دەگێڕێتەوە. "بەزوویى خۆى كۆكردەوە، ناسنامەكەى و ١٠ هەزار دینارى عێراقى (٦.٨٠ دۆلار) خستە باخەڵى، و چووە دەرەوە."[54] سەرەتاى شەو بوو، نزیكى كاتژمێر ٨ى شەو. دواى نزیكەى ٢٠ خولەكێك، دایكی سەجاد ئەوەى بیست كە كوڕەكەیان فڕاندووە و بەزوویى لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوبوویەوە.

سەجاد عێراقى، كە زیاتر بەو ناوەوە ناسراوە، لەوانەیە بەهۆى وتارە گشتى و ڕەخنەكانییەوە لەبارەى گەندەڵى سەركردە سیاسییەكانەوە بەئامانج گیرابێت، وەكو باسكردنى دابەشكردنى زەوى و خانووبەرە لەناو شارى ناسریە و دەوروبەرى.[55] سەجاد و پێنج لە هاوڕێكانى لەڕێگاى نەخۆشخانەدا بوون لەكاتێكدا ئۆتۆمبێلەكەیان لەلایەن پیكابێكى بێ تابلۆوە وەستێندراوە. حەوت بۆ نۆ چەكدار لەناو ئۆتۆمبێلەكەوە هاتوونەتە دەرەوەو دەوریان گرتوون. مونتەزەر عەبدولكەریم كە یەكێكە لە شایەدحاڵەكان، و ئەو شەوە لەگەڵ سەجاد بووە لەناو ئۆتۆمبێلەكەدا دەڵێت "هەموو ئەو ڕووداوە نزیكەى شەش چركەیەكى خایاند. جامى ئۆتۆمبێلەكەیان شكاند، مۆبایلەكانیان لێوەرگرتین."[56]

شایەدحاڵەكانى فڕاندنى سەجاد، ئەوانەى لەگەڵیدابووون كاتێك فڕێندراوە، باس لەوە دەكەن كە شۆفێرى ئۆتۆمبێلەكەیشیان بەشێك بووە لە تاوانەكە. باسم فلیەح حەسەنی ٤٣ ساڵ  دەڵێت "ئێمە دەزانین كێ بووە،" ئەو هاوڕێیەكى دیكەى سەجادە كە لە ئۆتۆمبێلەكەدا بووە و گوللـەیەك بەرقاچى كەوتووە كاتێك ئەویان فڕاندووە.[57] "ئێمە سكاڵامان لەسەر ئەو (شۆفێرەكە) تۆماركرد. بەڵام بیستوومانە كە ئێستا لەدەرەوەى عێراقە." چەند سەرچاوەیەك ئەوەیان ڕاگەیاند كە شۆفێرى ئۆتۆمبێلەكە و براكەى لە فەیلەقى بەدر نزیكن، كە گروپێكى چەكداریە كە بەشێكە لە هێزەكانى حەشدى شەعبى.

عەبدولكەریم دەڵێت "هەموو زانیارییەكانمان ڕادەستى دامەزراوە جیاوازە ئەمنییەكان كرد (بۆ دۆسیەى یاسایى)، دامەزراوەكان دەبێت بەرپرسیارێتى هەڵبگرن. بەڵام هیچ هەنگاوێك لەلایەن ئەوانەوە نەنراوە، و هیچ هۆكارێكى پەیوەندیمان نەبووە لەگەڵ لیژنەكەى سەرۆك وەزیران." ئەو شایەدحاڵانە جەخت لەوە دەكەنەوە زانیارییەكانیان ڕادەستى شەش هێزى ئەمنیى دەوڵەت كردووە بەلایەنى كەمەوە: پۆلیسى فیدراڵى و ناوخۆیى، یەكەكانى هەواڵگرى سەربە وەزارەتى ناوخۆ، دەزگاى دژە تیرۆرى عێراقى و دەزگاى ئەمنى نیشتمانى، كە لەگەڵ نوسینگەى سەرۆك وەزیران لەپەیوەندیدایە، ئاسایشی پارێزگاى زیقار و دەزگاى هەواڵگرى فیدراڵى . عەبدولكەریم دەڵێت "هەموو ئەوەى كردوویانە ئەنجامدانى چەند ڕێكارێكى ڕۆتینییە."

سەجاد بێسەروشوێنە. دایكی سەجاد هەموو ئەو دەنگۆیانەى بیستووە كە  لەبارەى شوێنى سەجادەوە باس دەكرێن.[58] هەندێك لە هاوڕێكانى دەڵێن كە كوژراوە، تەرمەكەشى خراوەتە ڕووبارى فوراتەوە، یان لەوانەیە لەلایەن ئەوانەى كە كوژراوە نێژرابێت. هەندێكى دیكە هیواى ئەوە هەڵدەچنن كە لەوانەیە لە زیندانێكى نهێنى دەستبەسەربێت. هیچ كەسێك دڵنیانیە. سەرەڕاى هەڕەشەكان بۆئەوەى دایكی سەجاد لە سكاڵا یاساییەكانى بكشێتەوە لەبارەى دۆسیەى فڕاندنى كوڕەكەى، بەڵام هەر سوورە لەسەر ئەوە. بەگریانەوە دەڵێت "تەواوى ژیانی ئاگادارى بووم، تەنها دەمەوێت بزانم چى بەسەرهاتووە."[59]

لە ٢ى تەموزى ٢٠٢٢، ژمارەیەك لە سەرچاوەكانى تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ئاماژەیان بەوەدا كە كازمى سەرۆك وەزیرانى ئەوكاتە، زانیارى پشتڕاستكراوەى پێگەیشتووە لەبارەى چارەنووسى سەجاد. ئاماژە بەوەدراوە كە لەدواى فڕاندنى لە ناوچەى سەید داخل، لە ڕۆژئاواى ناسریە كوژراوە.[60] بەڵام (Tech 4 Peace) كە ڕێكخراوێكى عێراقیە كە بەدواداچوون دەكات بۆ پشتڕاستكردنەوەى دەنگۆى تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانى عێراق، ئەو دەنگۆیەى پشتڕاست نەكردەوە.[61] (Tech 4 Peace) ووتەیەكى نوسینگەى پارێزگارى زیقارى بڵاوكردەوە كە ڕەتیكردەوە هیچ زانیارییەكان هەبێت لەبارەى چارەنووسى سەجادەوە، هەروەها عەباس براى سەجاد پێى ڕاگەیاندبوون كە ڕەتیدەكاتەوە هیچ زانیارییەك هەبێت لەبارەى چارەنووسى سەجاد و بارودۆخى. چارەنووسى بەنادیارى ماوەتەوە.

ئەو دۆسیانەى لەم بەشەى ئەم ڕاپۆرتەدا خراونەتەڕوو ئاماژە بەوە دەدەن كە سەرەڕاى خواستى سەرەتایى لەناو دەسەڵاتداران لەبارەى دۆسیەى توندوتیژى دژ بە خۆپیشاندەران، بۆنمونە وەرگرتنى ووتەى شایەدحاڵەكان و كۆكردنەوەى بەڵگەى دیكە وەكو تۆمارى ڤیدیۆیى، بەڵام دۆسیە یاساییەكان لەلاى پۆلیس و لێكۆڵەرانى دادى گیریخواردووە. تەنانەت لە حاڵەتى ریهام یەعقوب، كە دۆسیەكە لە سەرەتاى ئەمساڵدا گەیشت بە پڕۆسەى دادگایكردن نەك بەهۆى كوشتنى لە ٢٠٢٠دا، بەڵكو بەهۆى ئەو هەڕەشانەى چەند مانگ پێش كوشتنى لێیكرابوو.

وردەكاری دۆسیەكان ئاماژەن بۆئەوەش هەروەكو چۆن چەكدارى هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەت بەشداربوون لە توندوتیژى بەرامبەر بە خۆپیشاندان و ڕاپەڕینى ٢٠١٩-٢٠٢٠، وادەردەكەوێت ڕۆڵیان هەبووبێت لە كاری تیرۆركردن، بەشێكیش لەوە كشانەوەیان بووە لەو ناوچانەى كە ڕووداوى كوشتنەكان تێیاندا ڕوویداون یان هەوڵى كوشتنى چالاكوانێك نزیك بووە كە ڕووبدات. بوونى پەیوەندی لەنێوان هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەت و ئەوەى خێزانى كوژراوەكان ناوى دەنێن "خانەى كوشتن" یارمەتیدەرە لە ڕوونكردنەوەى ئەوەى چۆن و بۆچى ئەوانەى بەرپرسیارن لە بەدیهێنانى لێپرسینەوە و هێنانەدى دادوەرى لەكۆتاییدا خواستیان نیە بۆئەوەى بەدى بهێنن.  

 

قەرەبووكردنەوەى سەركەوتوو؟

لەگەڵ بوونى لێپرسینەوە لە توندوتیژى بەرامبەر بە خۆپیشاندەران، مستەفا كازمى سەرۆك وەزیرانى پێشوو بەڵێنى ئەوەشیدا كە قەرەبووى خۆپیشاندەران و خێزانەكانیان بكاتەوە – خێزانى ئەو خۆپیشاندەرانەى كوژاون و ئەوانەش كە برینداربوون.

حكومەتى كازمى كارى لەسەر ئەوەكرد كە قەرەبووى ئەو خێزانانە بكاتەوە كە كەسوكاریان لە خۆپیشاندانەكاندا كوژراوە. بڕێل پارە دەبەخشرا بە خێزانەكانیان لەڕێگەى دامەزراوەى شەهیدانى عێراق، كە ئەو دامەزراوەیە لە ٢٠٠٥ دامەزراوە و قەرەبووى خێزانى قوربانیانى دەست ڕژێمى سەدام حسێن دەكات.[62] لە ٥ى تشرینى یەكەمى ٢٠١٩دا، چەند ڕۆژێك لەدواى خۆپیشاندانەكان، حكومەتى ئەوكاتە بەسەرۆكایەتى عادل عەبدولمەهدى ڕایگەیاند كە ئەو خۆپیشاندەرانەى كوژراون وەكو شەهید تۆماردەكرێن، ئەم ناوزەدكردنەش وادەكات خێزانەكانیان سوودمەندبن لەڕێگەى دامەزراوەى شەهیدانەوە.[63]

بەرپرسێكى باڵاى حكومەت بە Human Rights Watchى ڕاگەیاند كە لەسەرەتاوە لەلایەن هەندێكەوە دژایەتى هەبوو كە دامەزراوەى شەهیدان قەرەبووى خێزانى خۆپیشاندەران بكات. ئەم دژایەتییە بەشێكى لەوەوە سەریهەڵدابوو كە خواستێك هەبوو خۆیان بەدووربگرن لە دروستكردنى ئەو تێڕوانینەى كە كوژراوانى ڕابردوو و ئێستا بەیەك چاو تەماشا بكرێن.[64] بەڵام، حكومەتەكەى مستەفا كازمى لەگەڵ دەستبەكاربوونى جەختیكردەوە لە ناوزەدكردنى ئەو كوژراوانە بە شەهید. سەرەڕاى دروستكردنى لیژنەى بەدواداچوونى ڕاستییەكان لەبارەى كوشتنى خۆپیشاندەرانەوە، حكومەتى كازمى ڕایگەیاند خزمەتگوزارى تەندروستى دابین دەكات بۆ بریندارەكان، ئەوانەى كە بەشێوەیەكى سەخت پێكراو و برینداربوون ڕەوانەى دەرەوەى وڵات دەكرێن و هەموو خەرجییەكانى لەسەر حكومەت دەبێت.[65]

بەگوێرەی حكومەتى عێراق، ٥٠٩ خێزانى خۆپیشاندەران قەرەبووى دارایى شەهیدانیان وەرگرت كە بڕەكەى ١٠ ملیۆن دینارى عێراقى (٦,٨٥٠ دۆلارى ئەمریكى) بووە، هەروەها ١٧ خێزانى هێزە ئەمنییەكانیش كە كوژرابوون ئەو پشتیوانییەیان وەرگرتووە.[66] سەرەڕاى بڕێك پارە كە یەكجار دەبەخشرێت، خێزانى كوژراوەكان مانگانە بڕێك مووچە وەردەكرن لەلایەن بەڕێوەبەرایەتى خانەنشینى نیشتمانیى عێراقەوە.

حكومەتەكەى كازمى پێشكەوتنى بەدیهێنا لەپرسى قەرەبووكردنەوەى خێزانى ئەو خۆپیشاندەرانەى كە كوژراون. بەڵام خۆپیشاندەرە بریندارەكان، تۆمارەكانیان ڕوون نیە. زۆرێك لەوانەى كە بەسەختى بریندارن قەرەبوویان وەرگرتووە بەهۆى بریندارییەوە، بەڵام ئەوەش لەدواى ماوەیەكى درێژ و هەوڵى درێژخایەن. هەندێك لە خۆپیشاندەرە بریندارەكان پێویستى كردووە كە پارێزەر بگرن، بە خەرجییەكى زۆر، بۆئەوەى ڕێكارە بیرۆكراتییەكانى دامەزراوە گشتییەكانیان بۆ ئەنجام بدەن، لەوانەش دامەزراوەى شەهیدان. هەندێ لە دەزگا گشتییەكان و وەزارەتەكان– یاخود ئەوانەى فەرمانیان پێكراوە كاربكەن- هۆكارى پێویستیان لەبەردەستدا نیە بۆئەوەى هاوكاربن لە هەوڵەكانى قەرەبووكردنەوەى برینداران.[67]

لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ Human Rights Watch، نوێنەرێكى باڵاى حكومەت جەختى لەوەكردەوە كە حكومەتى كازمى بەڵێنى خۆى بردووەتەسەر بە ڕادەستكردنى قەرەبوو بە دەستى خێزانى كوژراوەكان – كە بەپێى بەڵگەكان ٥٠٠ خێزان قەرەبوویان وەرگرتووە. بەپێى وتەى ئەو نوێنەرە، لەكۆتایى ئازارى ٢٠٢٢ زیاتر لە ١١٢ دۆسیەى ماوە كە قەرەبوو وەربگرن.[68] بەڵام ژمارەى ئەو بریندارانەى قەرەبوویان وەرگرتووە نازانرێت، ئەوەندەى Human Rights Watch تێگەیشتووە، تۆمارەكان چاودێری نەكراوە هاوشێوەى قەرەبووكردنەوەى ئەوانەى كوژراون.

هەروەها وادەردەكەوێت كە لە بنەڕەتدا ڕێكارێكى دیاریكراو لەلایەن حكومەتەوە بۆ چۆنیەتى داواكردنى قەرەبووكردنەوە بوونى نەبووە. بەڵام بەوتەى نوێنەرەكەى حكومەت، پڕۆسەیەك هەیە بۆ داواكردنى قەرەبوو لەلایەن خێزانى كوژراوەكانەوە. ئەو پڕۆسەیە پێكهاتووە لە پێنج قۆناغ: تۆماركردنى مەرگى كەسەكە لەلایەن پۆلیس و وەزارەتى ناوخۆ، ئەمەش دواى ڕاپۆرتێكى دڵنیاكەرەوە لەلایەن وەزارەتى تەندروستى لەسەر چۆنیەتى گیانلەدەستدانى كەسەكە، بۆنمونە، بەهۆى گوللـەى ڕاستەوخۆوە، ئینجا تۆماركردنى دۆسیەكە لەلایەن دادگاوە، تۆماركردنى دۆسیەكە لەلایەن لیژنەى مافەكانى مرۆڤى شەهیدانى سەربە حكومەت، هەروەها لێكۆڵینەوە لە كوژران/گیانلەدەستدان لەلایەن لێكۆڵەرانى حكومەتەوە، هەندێ جاریش بەهەماهەنگى لەگەڵ دەزگا هەواڵگرییەكانى عێراق.[69]

ئەم پڕۆسە ئاڵۆزە لە عێراق شتێكى نائاسایى نیە لە پڕۆسەى بیرۆكراتی دامودەزگاكاندا. بەڵام بەهۆى نەبوونى ڕێكارێكى ئاشكرا و بەردەست بۆ ڕێكارى قەرەبوو كردنەوە، دەسەڵاتدارانى عێراقى ڕێوشوێنێكى ناهاوسەنگى قەرەبوویان ڕێكخستووە بۆ ئەو خۆپیشاندەرە بریندارانەى كە قەرەبوو دەیانگرێتەوە. لەبەرامبەردا، ئەو هەوڵانە كاریگەرى هەبوو لەسەر ئاستى چاودێرییەكان بۆ بریندارەكان. خراپى دۆخى دامودەزگا تەندروستییە گشتییەكانى عێراق ماوەیەكى زۆر بوو كە لەلایەن زۆربەى هاوڵاتییانەوە مایەى نیگەرانى بوو، لەناویشیاندا خۆپیشاندەران.[70] زۆرێك لەو خۆپیشاندەرانەى كە تووشى پێكرانى سەخت بوون ناتوانن لەناوخۆى وڵاتدا چارەسەرى گونجاوى درێژخایەن وەربگرن، هەربۆیەشە بەگشتى زۆرێك لە پێكراوەكان مافى وەرگرتنی چارەسەرى پزیشكیان هەیە لە دەرەوەى وڵات لەسەر ئەركى دەوڵەت.

بەڵام بەشێك لەوانەى كە برینداربوون بە Human Rights Watchیان ڕاگەیاندووە كە سەرەڕاى سەختى برینەكانیان، ئەوان بەهیچ شێوەیەك دەرفەتى چارەسەرى پزیشكیان بۆ نەڕەخسێندراوە لەلایەن دەسەڵاتدارانى تەندروستى عێراقەوە. لە هەمانكاتدا، ئەوانەى ڕەزامەندیان وەرگرتووە و گەشتیان بۆ دەرەوەى وڵات كردووە بۆیان دەركەتووە كە وەزارەتى تەندروستى عێراق بۆ ئەو نەخۆشخانانەى ڕەوانەكردوون كە پێداویستى گونجاویان تێدانیە بۆ چارەسەرى پێكرانەكانیان.[71]

حكومەتى عێراقى ڕایگەیاندووە كە پێشكەوتن بەدیهێنراوە لە قەرەبووكردنەوەى ئەو خێزانانەى كە كەسوكاریان كوژراون. بەڵام ڕاگەیاندنى ئەو سەركەوتنە لەكاتێكدایە كە هەزاران كەس هێشتا لەگەڵ پێكران و برینەكانیاندا دەژین بەهۆى نادیارى میكانیزمى قەرەبووكردنەوە، زۆرێك لەوانە لە دەستى هێزە ئەمنییەكانى سەربە دەوڵەت و گروپە چەكدارەكانى پەیوەست بە هێزەكانى حەشدى شەعبین.

عەلى كامیل لە ناسریە

لەدواى نزیكەى پێنج مانگ لە خۆپیشاندانەكان و بەشدارى زۆرینەى ناوەڕاست و باشوورى عێراق، زۆرێك لە گەنجانى خۆپیشاندەر ناوبانگیان لەناوچەكەى خۆیاندا پەیداكرد، بەتایبەت لە شارە بچووكەكانى وەكو ناسریە. عەلى كامیل، خوێندكارێكى تەمەن ٢٠ ساڵ، یەكێك بوو لەوانە. بەشێوەیەكى بەردەوام لە گۆڕەپانى حەبوبى و نزیك پردى زەیتون دەردەكەوت. لە ٢٢ى شوباتى ٢٠٢٠، لەژێر پردەكە بەشداربوو لە خۆپیشاندانێك، كە نزیك بوو لە باڵەخانەى پارێزگاى شارەكە.[72] ئەو ڕۆژە، هەروەكو پێشوو، هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەت تەقەیان لە خۆپیشاندەران كرد، گوللـەیەك بەر سینگى عەلى كەوت و كوشتى.[73]

دامودەزگا جیاوازە ئەمنییەكانى دەوڵەت لەماوەى ڕووداوەكەدا هێزەكانیان لەو ناوچانەدا بوونیان هەبووە، بەوتەى باوكى عەلى و ئەوانەى كە بەشداربوون لە خۆپیشاندانەكان بەڵام شایەدحاڵى كوشتنى عەلى نەبوون. ئەو دەزگایانەش بریتى بوون لە پۆلیسى ڕووبەڕووبوونەوەى ئاژاوە، پۆلیسى فیدراڵى، و فیرقەى كاردانەوەى خێرا، هەموو ئەوانە سەربە وەزارەتى ناوخۆن. هەموویان جلوبەرگى فەرمیان پۆشیووە، بەوتەى ئەوانەى ئەو ڕۆژە لە خۆپیشاندانەكان بەشداربوون. چالاكوانان سوورن لەسەر ئەوەى تۆمارى ڤیدیۆیى هەیە، لە ماڵەكانى نزیك ئەو ناوچەیە، كە پۆلیسى فیدراڵى نیشان دەدات تەقە بەناو خۆپیشاندەراندا دەكەن.

كامیلى باوكى عەلى جەختى لەوە كردەوە "وێنەكان زۆر ڕوونن" لەو تۆمارە ڤیدیۆییەدا. "ئێمە سكاڵامان لەدژى پۆلیسى فیدراڵى تۆماركرد و ڤیدیۆى ئەو ماڵانەمان ڕادەستى دادگا كرد." Human Rights Watch نەیتوانى دەستى بگات بەو تۆمارە. بەڵام بەوتەى كامیل، سێ بۆ چوار پۆلیس دانیان بەوەداناوە كە لەو ڕۆژەدا تەقەیان كردووە و بەوهۆیەوە لەلایەن لیژنەى لێكۆڵینەوەى توندوتیژى دژى خۆپیشاندەران سەربە سەرۆك وەزیران دەستگیركراون. كامیل نازانێت كە ئایا ئەو ئەفسەرانەى پۆلیس تۆمەتەكانیان بەسەردا ساغ بووەتەوە، سزادراون، یان زیندانیكراون بەهۆى كردەكانیانەوە. لیكۆڵەران لە بەغدادەوە "هاتن و دواتر ناسریەیان بەجێهێشت، بەڵام تەنانەت چاوپێكەوتنیان لەگەڵ شایەدحاڵەكانیش نەكرد."

بەلام كامیل بەهۆى كوژرانى كوڕەكەیەوە قەرەبووى دەوڵەتى وەرگرتووە لەدواى پێشكەشكردنى دۆكیومێنتەكان، لەوانەش بەڵگەنامەى وەفاتى عەلى كە تیایدا هاتووە بەهۆى گوللـە كە بەر دڵى كەوتووە گیانى لەدەستداوە. بڕى (١٠ ملیۆن) دینارى عێراقى (٦,٨٥٠ دۆلارى ئەمریكى) لەلایەن دامەزراوەى شەهیدانى عێراق. هەروەها مانگانە بڕى (٩٠٠,٠٠٠) دینارى عێراقى (٦١٥ دۆلارى ئەمریكى) لەلایەن بەڕێوەبەرایەتى خانەنشینى عێراق وەردەگرێت.

سەیف لە بابل

سەیف سەلمان، ٢٧ ساڵ، لە بابلەوە گەشتى كرد بۆ بەغداد بۆئەوەى بەشدارى بكات لە دەستپێكردنەوەى خۆپیشاندانەكان لە ٢٥ى تشرینى یەكەمى ٢٠١٩. باس لە جموجوڵەكانى خۆى و خۆپیشاندەرانى هاوڕێى لەو ڕۆژەدا دەگێڕێتەوە بۆ Human Rights Watch، و چۆن پێكەوە ڕووبەڕووى توندوتیژى ئەو پیاوانە بوونەوە كە هەموویان ڕەشپۆش بوون و چەكى هەڵدانى گازى فرمێسكڕێژیان پێبووە دژ بە خۆپیشاندەران.[74] هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەتیش بەشداربوون لەو هێرشانەدا.[75]

هەر ئەو ڕۆژە و دواتر، سەیف و خۆپیشاندەرانى هاوڕێى كۆنترۆڵى پردى كۆمارییان كرد كە گۆڕەپانى تەحریر بە دەروازەى ناوچەى سەوز دەبەستێتەوە. "ئێمە حەوت كەسمان بووین لەسەر پردەكە، كە هەموومان تەقەمان لێكرا. من سێیەم كەس بووم." سەیف بە یەكێك لە بۆمبی گازى فرمێسكڕێژ پێكرا – كە ڕاستەوخۆ بەر قاچى ڕاستى كەوت. بۆمبەکە چووە ناو قاچییەوە. "هێشتا گازەكە لە قاچمەوە دەردەهات وەكو ئەوەى لەمنەوە دەربێت."

هاوڕێكانى سەیف بەزوویى گەیاندیانە نەخۆشخانەى شێخ زاید، كە كەوتووەتە باشوورى گۆڕەپانى تەحریرەوە. "دكتۆرەكان بەزوویى زانییان كە تواناى ئەوەیان نیە نەشتەرگەرى پێویستم بۆ ئەنجام بدەن." لەدواى ئەوەى بەرە و نەخۆشخانەیەكى دیكەیان برد، ئەوانیش نەیانتوانى چارەسەرى بۆبكەن، سەیف لەكۆتاییدا گەیەندرایە شارى پزیشكى، كە نەخۆشخانەیەكى گەورە و كۆمەڵێك باڵەخانەى پزیشكییە دەكەوێتە باكوورى بەغداد.

لەماوەى چەند ڕۆژێكدا، سەیف حەوت نەشتەرگەرى بۆ قاچى ئەنجامدرا. هیچیان نەیانتوانى چارەسەرى بكەن. دەیگێڕێتەوە، "لاڕەشە بەلاشەمدا بڵاودەبوویەوە، بۆنیشى ناخۆش بوو." لەكۆتاییدا سەیف بە بڕینەوەى ڕازى بوو.

سەیف و خۆپیشاندەرانى هاوڕێى سكاڵاى یاساییان تۆماركرد لەدژى زۆربەى بەرپرسانى باڵاى سیاسى ناو حكومەت، كە ئەوان بەرپرسیارى سەرەكى بوون لە توندوتیژى و ئەو پێكرانانەى كە تووشى بوون. دۆسیەكە، وەكو ئەو دۆسیانەى پێشتر باسكران، هیچ دەرەنجامیان نەبوو، دادگا هیچ زانیارییەكى پێنەداون لەبارەى پێشكەوتنى سكاڵاكانیان.

سەیف هاوكارى پزیشكى لەلایەن ڕێكخراوى پزیشكانى بێسنوور بۆدابین كراوە، كە كاریان كردووە بۆ دابینكردنى قاچى دەستكردى كواڵیتى بەرزتر و ڕاهێنانى جەستەیى و بەدواداچوون بۆ چاكبوونەوەى.[76] لەكاتێكدا هیچ پێشكەوتنێك نییە لەبارەى دۆسیەى قاچییەوە لە دادگاكاندا، دەسەڵاتداران پێیانڕاگەیاندووە كە مافى وەرگرتنى قەرەبووى هەیە و دۆسیەكەى لەلایەن دامەزراوەى شەهیدانەوە وەرگیراوە بەمەبەستى هەڵسەنگاندن. لەحاڵەتى بریندارى و پێكران، داواكارى قەرەبوو كردنەوە بە مامەڵەى سەركاغەز و ڕەزامەندى دامەزراوەى شەهیدان دەستپێدەكات، دواتر داواكارى قەرەبووەكە ئاڕاستەى بەڕێوەبەرایەتى خانەنیشنى دەكرێت.

بەڵام، دۆسیەى قەرەبووكردنەوەى سەیف بەبەردەوامى دواخراوە بەشێكى بەهۆى بەشدارى چەند دامودەزگایەكى حكومیى لە پشتڕاستكردنەوەى داواكارییەكە – دامەزراوەى شەهیدان و دەزگاى ئاسایشى نیشتمانى و وەزارەتى تەندروستى و پۆلیسى ناوچەكە و دەسەڵاتى دادوەرى ناوچەكە.[77] ئەو دواخستنە بیرۆكراتیانە لەدواجاردا وایكرد سەیف پارێزەرێك بگرێت. جەخت لەوە دەكاتەوە "ئەگەر پارێزەرت نەبێت، داواكارییەكەت هیچ دەرەنجامى نابێت."[78]

پارێزەرەكەى بە سەیفى وتووە بۆئەوەى داواكارییەكەى خێراتر ئەنجام بدرێت، دەبێت سەیف "تێچووى" زیاتر بدات یان بەرتیل بدات بە دەسەڵاتداران و دامودەزگاكان. سەیف بەنیگەرانیەوە ڕایگەیاند "بەبێ پارە و واستە، دەبێت هەر لە چاوەڕوانیدا بمێنیتەوە." سەیف ڕازى بووە پارەى زیاتر بدات.

لە نیسانى ٢٠٢٢دا، لەپاش نزیكەى دوو ساڵ و نیو لە لەدەستدانى قاچى تەنها بەهۆى خۆپیشاندانەوە، سەیف بەهۆى بریندارییەكەیەوە قەرەبوو كرایەوە. پێكرانەكەى بە سەخت ناوزەدكراوە، و دامەزراوەى شەهیدان بڕى ٣٦ ملیۆن دینارى عێراقى (٢٤,٦٥٠ دۆلارى ئەمریكى) بەخشیووە بە سەیف، ئەمەش بەیەكجار پێى بەخشراوە. بەڵام لەدواى پێدانەوەى تێچووى پارێزەرەكەى و بەرتیلەكان، سەیف تەنها نیوەى پارەكەى بۆماوەتەوە.

ئەو لیژنە پزیشكییەى هەڵسەنگاندنى بۆ پێكرانى سەیف كردووە، لە سەختترین ئاستى پێكران دەستنیشانى كردووە (نسبة العجز)، كە ئەوەش بەپێى ڕێژەیەك ئاستى پێكرانەكەى دەستنیشان دەكرێت. بەڕێژەى ٩٠% دەستنیشان كراوە كە ماناى وایە سەیف مانگانە ١ ملیۆن و ٢٠٠ هەزار دینارى عێراقى وەربگرێت (٨٢٠ دۆلارى ئەمریكى). سەیف زۆربەى ئەو پارەیەى تەرخان كردووە بۆ دابینكردنى چارەسەرى پزیشكى بەردەوامیى خۆى. "هەفتەى جارێك دەچمە بەغداد بەمەبەستى ڕاهێنانى جەستەیى. هەفتانە بڕى ١٠٠ هەزار بۆ ١٥٠ هەزار دینارى عێراقى (٧٠  بۆ ١٠٠ دۆلارى ئەمریكى) دەدەم بەمەبەستى چارەسەر."

دۆسیەى سەیف ئاماژەیەكە كە بەلایەنى كەمەوە هەندێك لەو خۆپیشاندەرانەى كە زۆر بەسەختى برینداربوون قەرەبوویان وەرگرتووە. بەڵام سەیف لەدواى دوو ساڵ و نیو لە چاوەڕووانى قەرەبووى وەرگرتووە، و لەدواى ئەوەى ناچاربووە كە پارێزەر بگرێت و بڕێك لە بەرتیل بدات بە ژمارەیەك لە دەسەڵاتدارانى پەیوەست بە پڕۆسەى داواكارییەكە. ئەگەر پشتیوانیى یاسایى و لەدواجاریشدا خەرجكردنى بڕێك لە پارەى قەرەبووەكەى نەبووایە، دەبوو سەیف زۆر زیاتر چاوەڕێى دەرەنجامى داواكارییەكەى كردبایە، كە هیچ گرەنتیەكیش بۆ سەركەوتنى نەدەبوو.

نورەدین لە بەغداد

"ئێمە دروشممان لە دژى حكومەت دەوتەوە." یادەوەرییەكانى نورەدین خالید، ئارام و بێتاوان دەردەكەون. بەڵام لە ٢٥ى تشرینى یەكەمى ٢٠١٩دا، یەكەم ڕۆژى خۆپیشاندانى فراوان بوو، لەدواى هەشت ڕۆژ لەو خۆپیشاندانانەى كە لەسەرەتاى مانگەكەدا دەستى پێكرد. "ڕێگریەكى كۆنكرێتى لەنێوان ئێمەى خۆپیشاندەر و پۆلیسدا هەبوو. لە نزیكى كاتژمێر ١٠:٥٠ى سەرلەبەیانى، پۆلیسى ڕووبەڕوو بوونەوەى ئاژاوە دەستیان كرد بە تەقاندنى بۆمبی گازى فرمێسكڕێژ بەڕووى ئێمەدا."[79]

دە خولەك لەدواى ئەوەى هێرشى گازى فرمێسكڕێژ دەستى پێكرد، نورەدین، تەمەن ٢٣ ساڵ، دەڵێت كە بە یەكێك لە بۆمبەکانی گازى فرمێسكڕێژ ملى پێكراوە. ئەو دەیگێڕێتەوە "خۆپیشاندەرانى دیكە لە توك توكدا منیان گواستەوە بۆ نەخۆشخانەى ئیبن نەفیس. بۆماوەى پێنج ڕۆژ لە بەشى چاودێرى چڕ مامەوە، بێ هۆش بووم بۆماوەى دوو ڕۆژ دواى ئەوەش، تاوەكو ئەوەى لە نەخۆشخانە دەركرام." بەڵام دواى چوار ڕۆژ لە دەركردنى لە نەخۆشخانە پێویست بوو دووبارە نورەدین بچێتەوە نەخۆشخانە. ئەو دەڵێت "پێویست بوو نەشتەرگەرییەكى دیكە ئەنجام بدەم بەهۆى ئەوەى ماددەى كیمیایى لە ملم دەردەچوو بەهۆى گازە فرمێسكڕێژەكەوە."

كۆى گشتیى سێ نەشتەرگەرى بۆ نورەدین ئەنجامدرا، یەكێكیان لە شارى سلێمانى هەرێمی کوردستانی عێراق بوو. بەڵام بەهۆى كاریگەربوونى بە هێرشى گازى فرمێسكڕێژ، زیانێكى درێژخایەن بە دەمارەكانى گەیشتووە. "ئێستا قۆڵم ئیفلیج بووە، لەبەرئەوە ناتوانم قۆڵى ڕاستم بجووڵێنم. هەروەها زیان بە دەمارە ژێیەكانى قورگیشم گەیشتووە." نورەدین داواكارى پێشكەشكردووە بەمەبەستى وەرگرتنى قەرەبوو بەهۆى ئەو پێكران و برینەى هەیەتى، و لەئێستادا مانگانە بڕێك لە پارە لە بەڕێوەبەرایەتى خانەنشینى وەردەگرێت. بەڵام چارەسەرە پزیشكییەكانى هێشتا بەتەواوى لەلایەن حكومەتەوە دابین نەكراوە، كە ئەو حكومەت بە بەرپرسیار دەزانێت بۆ پێكران و برینداربوونى.

نورەدین بە خەمبارییەوە دەڵێت "پێویستم بە نەشتەرگەرى هەیە (بۆ دەنگە ژێیەكانم) كە ئەوەش تەنها لە دەرەوەى عێراق دەكرێت. ناتوانم تێچووەكەى دابین بكەم. چوومە وەزارەتى تەندروستى و داواى هاوكاریم كرد بەڵام هیچ هاوكارییەكم وەرنەگرت. سەرۆك وەزیران ڕایگەیاند كە حكومەتەكەى بریندارەكان ڕەوانەى دەرەوەى وڵات دەكات بۆئەوەى چارەسەرى پێوست وەربگرن كە لەناوخۆدا ناتوانن وەریبگرن. تەنها هیواخوازم حكومەت بەڵێنەكانى بە كردارى بكات."

ئەحمەد لە ناسریە

ئەحمەد ستار جەبار سەمیر، ٣٣ ساڵ، بەلایەنى كەمەوە سێ جار لە مەرگ ڕزگارى بووە. یەكەمجار لە ١٠ى تشرینى دووەمى ٢٠١٩ بوو، كاتێك لەناو خێمەى خۆپیشاندەران بوو لە گۆڕەپانى حەبوبى. پۆلیسى ڕووبەڕوو بوونەوەى ئاژاوە هاتە ناوچەكە بۆئەوەى خۆپیشاندەران دووربخاتەوە، لەسەرەتاوە بە دار لە خۆپیشاندەرانیان دەدا. باس لەو بارودۆخە دەكات بەرلەوەى بتەقێتەوە "جموجوڵەكە هێواش بوو".[80] هێزە ئەمنییەكانى دەوڵەت گازى فرمێسكڕێژ و دواتریش تەقەیان كرد. ئەحمەد قاچى پێكرا، و هاوڕێكانى لە گۆڕەپانەكە دووریانخستەوەو بەزوویى گەیاندیانە نەخۆشخانە.

ڕوووداوى دووەم لە ١٠ى كانوونى یەكەمى ٢٠٢٠ بوو، كاتێك خۆى و خۆپیشاندەرانى دیكە زۆربەى ڕێگا سەرەكییەكانیان كۆنترۆڵكردبوو، لەسەر پردى فەهد. بۆماوەى هەفتەیەك دەبوو كە لەو شوێنەدا جێگیر بوون كاتێك هێزە ئەمنییەكان، بەبێ ئاگاداركردنەوەى پێشووەخت، دابارین بەسەر ناوچەى خۆپیشاندانەكەدا. "مستەفا غازى، كوڕێك بوو لە تەنیشت خۆمەوە تەقەى لێكرا و كوژرا، دوو خۆپیشاندەرى دیكەش بەناوى مستەفا هەمان ڕۆژ كوژران."

لەدواى ئەو هێرشە بۆسەر خۆپیشاندەران، ئەوكاتە ئەحمەد و چالاكوانانى دیكە سكاڵایەكى یاساییان لەدژى ئەفسەرە باڵاكانى پۆلیسى ناسریە تۆماركرد. ئەحمەد دەیگێڕێتەوە "(من دەیناسم) كە لەوێ بوو و فەرمانى دەكرد بۆ كردەكانى پۆلیس لەو ڕۆژەدا. ئەو لەپێشەوەى هێزەكان بوو." ووتەى شایەدحاڵەكان لەلایەن پۆلیسەوە تۆماركران. هەروەها دواتر لەڕێى دادگاوە سكاڵا بەرزكرایەوەو ووتە وەرگیرا لەدژى ئەفسەرانى پۆلیس.

دۆسیەكە نەگەیشت بە هیچ. ئەحمەد دەڵێت "یەكەمجار من چووم سكاڵام لەدژى تۆماركرد، پۆلیس هەڕەشەى لێكردم. ئەوان پێیانوتم كە ئەو بەرپرسیانە و لەوانەیە بەهۆى ئەو سكاڵایەوە دەستگیرت بكەین." بە ووتەى ئەحمەد، لەدواى ئەو ڕووداوە ئەفسەرى پۆلیسەكە لە ناسریە دوورخرایەوە و لەدواجاردا لە عەمارە، كە لەوێ بووە بەرپرسى بنكەى پۆلیسى پارێزگاى میسان.[81]

سێیەمجار كە ئەحمەد زۆر نزیك بوو بكوژرێت لەكاتى خۆپیشاندانەكانى ٢١ى ئابى ٢٠٢٠ بوو. ئەو و چالاكوانەكانى دیكە گەڕابوونەوە خێمەى خۆپیشاندەران لە گۆڕەپانى حەبوبى كاتێك ماتۆڕێكى وەستاو لەو ناوچەیەدا تەقیەوە. بەهۆى تەقینەوەى ماتۆڕەكەوە ئەحمەد بێهۆش بوو. بەزەحمەت ڕزگارى بوو و زیانى هەمیشەیى بە چاوەكانى گەیشت.

بەمەبەستى چارەسەركردن سەردانى بەغدادى كرد. دكتۆرەكان پێیانووت كە دەبێت بچێتە دەرەوەى عێراق مەبەستى ئەنجامدانى نەشتەرگەرى بۆئەوەى ئاستى بینینى پێشبخرێت. سكاڵاى خۆى برد بۆ وەزارەتى تەندروستى عێراق، بەڵام بەرپرسان پێیانڕاگەیاند كە ئەحمەد سوودمەند نابێت لە پشتیوانیى بۆ وەرگرتنى چارەسەر لەدەرەوەى وڵات. پێویستە خۆى تێچووى چارەسەرى پزیشكى لە دەرەوەى وڵات لەئەستۆ بگرێت.

ئەحمەد دەڵێت "لەسەر خەرجى خۆم سەردانى ئێرانم كرد و دوو نەشتەرگەریم بۆ چاوم ئەنجامدا. ئێستا چاوم هەندێ باشترە. بەڵام ١٠ هەزار دۆلارم بۆ ئەو مەبەستە خەرج كرد." بەمەبەستى وەرگرتنى قەرەبوو داواكارى پێشكەش كردووە بەڵام هیچى وەرنەگرتووە. بەنیگەرانییەوە لەبارەى پڕۆسەى قەرەبووكردنەوەى برینداران دەڵێت "ئەوە تەنها كارێكى ڕۆتینییە، و لەدواجاردا دەرەنجامى نابێت و شایەنى ئەوەنیە كە دووبارە هەوڵى بۆ بدەیتەوە." هەستى دەستبەرداربوونى ئەحمەد لە پڕۆسەكە، بۆ چەندین عێراقیى هاوشێوەیە كە لەهەمان دۆخدان: "خەڵكێكى زۆرمان هەیە كە خاوەنپێداویستى تایبەتن، هیچ هاوكارییەكیشیان نیە. هەموومان پێویستمان بە هاوكارى و پشتیوانیى هەیە."

دۆسیەى ئەحمەد ئەوە زیاتر دەخاتەڕوو كە پێویستە دەسەڵاتدارانى عێراقیى سیستمى قەرەبووكردنەوە بۆ هەزاران عێراقى پێشبخەن كە بەهۆى بەشدارییان لە خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان تووشى پێكران و بریندارى بوون. بەڵام زانیارییەكانى ئەم دواییە، ئاماژە بەوە دەدەن كە تەنانەت ئەو عێراقییانەى كە ڕەزامەندییان وەرگرتووە بەمەبەستى وەرگرتنى چارەسەرى پزیشكى، و لەلایەن حكومەتى عێراقەوە خەرجییەكانیان بۆدابین كراوە، بەڵام چارەسەرى گونجاویان وەرنەگرتووە.[82] یەكێك لەو پێكراوانە، وەعد ئەلعەزاوى، بەهۆى گوللـەیەك كە بەر پشتى كەوتووە تووشى ئیفلیجى بووە. ڕەوانەى ئەڵمانیاكرا بەهۆى ئیفلیجییەوە، بەڵام لەدواى گەیشتنى ئەوەى بۆدەركەوت كە ئەو نەخۆشخانەى بۆى ڕەوانەكراوە تایبەتمەندە بە چارەسەرى كەسانى بەتەمەن، نەك ئیفلیجى.

تاڕاددەیەك دەسەڵاتدارانى عێراقیى سەركەوتووبوون لە قەرەبووكردنەوەى قوربانییانى توندوتیژییەكان دژ بە خۆپیشاندەران، كە هەوڵەكانیان تاڕاددەیەكى زۆر جەختى كردووەتەوە لەسەر خێزانى ئەوانەى كوژراون. هەروەها هەندێك لە خۆپیشاندەرە بریندارەكانیش سەركەوتووبوون لە وەرگرتنى قەرەبوو. بەڵام ئەوانەى كە سەركەوتووبوون زۆربەى كات چەند ساڵێك چاوەڕوان بوون تاوەكو پارەكانیان وەربگرن، زۆرێكی دیكەیان دەستبەردارى بوون، كاتێك زانیوویانە لەڕێگەى پارێزەرەوە دۆسیەكەیان خێرا دەكرێت بەڵام خەرجییەكى زۆرى تێدەچێت.

 

سوپاس و پێزانین

ئەم ڕاپۆرتە لەلایەن تیمى توێژینەوەى عێراقەوە توێژینەوەى بۆكراوە و نوسراوە. بێلكس ویڵ، توێژەرى باڵا لە بەشى قەیران و پێكدادان، بەشداربووە لەم ڕاپۆرتەدا، هەروەها بەشدارێكى ڕاهێنانەكانمان لە بەشى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باكوورى ئەفریقا هاوكاربووە لە ئەنجامدانى توێژینەوەكەدا. سارا کەییالی توێژەرى باڵای پێشوو لە بەشی  ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باكوورى ئەفریقا پێداچوونەوەی بۆ ڕاپۆرتەکە کردووە و ئادەم كووگل، جێگرى بەڕێوەبەرى بەشى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باكوورى ئەفریقا، ڕاپۆرتەكەى ڕێكخستووەتەوە.

رۆثنا بێگوم، توێژەرى باڵا لە بەشى مافى ئافرەتان، پێداچوونەوەیەكى تایبەتمەندى ئەنجامداوە بۆ ڕاپۆرتەكە. تۆم پۆرتیۆس، جێگرى بەڕێوەبەرى پڕۆگرام، پێداچوونەوەى پرۆگرامیى ئەنجامدا. كلیڤ بالدوین، ڕاوێژكارى باڵاى یاسایى، پێداچوونەوەى یاسایى ئەنجامداوە. ڕێكخەرێكى باڵا لە بەشى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باكوورى ئەفریقا و تراڤیس كار، بەرپرسى بڵاوكردنەوە، ڕاپۆرتەكەیان بۆ بڵاوكردنەوە ئامادەكرد.

Human Rights Watch سوپاسى بەشداربووانى ئەم ڕاپۆرتە دەكات، ڕزگاربووانى توندوتیژى و ئەو خێزانانەى كەسوكاریان بێسەروشوێن بوون یان كوژراون، ئەوانەى خۆڕاگرانە بەردەوامن لە داخوازى دادگەری و لێپرسینەوە.