كورته
هێزه چه‌كداره‌كانی حكومه‌تی عێراقی وهه‌رێمی كوردستان، به پشتگیری هاوبه‌شه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیان به وویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاو ئێرانیشه‌وه، له كۆتایی هه‌ڵمه‌ته سه‌ربازیه‌كه‌یاندان له دژی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی (ناسراو به داعش) له عێراق. له‌م هه‌ڵمه‌ته‌دا، هێزه‌كانی حكومه‌تی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به هه‌زاران گومانلێكراویان له ئه‌ندام و چه‌كدارانی داعش ده‌ستگیركردووه كه له نێویاندا به سه‌دان منداڵیش هه‌ن.
هه‌ریه‌كه له سیستمی دادوه‌ری حكومه‌تی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پشت به دادگا دژه تیرۆریه‌كانی خۆیان ده‌به‌ستن تا به‌خێرایی پرۆسه‌ی دادگاییكردنی ئه‌م هه‌موو گوومانلێكراوانه‌ی داعش له‌سه‌ر بنه‌مای ئهو تۆمه‌ته‌نای ڕووبه‌ڕوویان ده‌كرێته‌وه به‌پێی یاساكانی دژه تیرۆرئه‌نجام بده‌ن، به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی و زۆرجاریش به‌تایبه‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای تۆمه‌تی ئه‌ندام بوون له ناو داعش و به‌بێ ڕه‌چاوكردنی هیچ جیاكاریه‌ك له گه‌وره‌ی تۆمه‌ته‌كانی دژیان و هیچ هه‌وڵێك ناده‌ن به ئهولهویهت دان به‌گرتنه‌به‌ری ڕێكاره یاساییه‌كان له دژی تاوانه گه‌وره‌كان. دادوه‌رێكی عێراقی له دادگای دژه تیرۆری پارێزگای نه‌ینه‌وا كه ده‌سه‌ڵاتی پێدراوه بۆ دادگایكردنی ئه‌ندامانی ده‌ستگیركراوی داعش له موسڵ، ووتی، له مانگی شوبات تا كۆتایی ئابی ٢٠١٧، دادگاكه‌یی پرۆسه‌ی دادگاییكردنی ٥٥٠٠ گومانلێكراوی داعشی ئه‌نجام داوه‌و له‌و ژماره‌یه لانی كه‌م ٢٠٠ كه‌سیان سزا دراون.
هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگاداره کە له‌ساڵی ٢٠١٤وه لانی كه‌م ٧،٣٧٤ كه‌س له دادگاكانی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستاندا دادگایی كراون یان سزادراون و له‌م ژماره‌یه‌ش ٩٢ كه‌یسیان له سێداره دراون. ڕێكخراوه‌كه ده‌شزانێ كه ئه‌مه به‌شێكی كه‌مه له كۆی ژماره‌ی هه‌موو ئهو كه‌سانه‌ی وه‌ك گومانلێكراوی داعش ده‌ستگیر كراون.
ئه‌م ڕاپۆرته بایەخ دەدات بە شیوازی لێكۆڵینه‌وه و ده‌ستگیركردن و پرۆسه‌ی گرتنه‌به‌ری ڕێكاره یاساییه‌كان له‌دژی گومانلێكراوانی داعش له عێراق. له‌هه‌ریه‌ك له‌م قوناغانه‌دا، ڕاپۆرته‌كه كه‌موكورتی جددی یاسای به‌دی ده‌كات كه ده‌بنه‌هۆی لاوازكردنی هه‌وڵه‌كان له دادگایكردنێكی ڕه‌وای ئه‌ندام و لایه‌نگرو چه‌كدارانی داعش.
له‌هه‌مووی گرنگتر، له توێژینه‌وه‌كه‌ی هیومان ڕایتس ۆوچدا ده‌رده‌كه‌وێ كه ستراتیژێكی نیشتمانی له ڕێكاره یاساییه‌كاندا نیه كه تێیدا دڵنیایی بدات له دادگایكردنێكی ڕه‌وای ئه‌وانه‌ی له‌ناو داعش به‌پرسیاربوون له ئه‌نجامدانی تاوانه نه‌گریس و گه‌وره‌كان یان به‌شداریه‌كی پڕ مانای قوربانیان و دروستكردنی تۆمارێكی دادوه‌ری تێروته‌سه‌ل بۆ ئه‌م تاوانانه. له هه‌مان كاتدا، دادگایكردن و سزادانی به‌رفراوانی هه‌موو ئه‌وانه‌ی لایه‌نگری داعش بوون، ئه‌گه‌رچی په‌یه‌وه‌ندییه‌كی كه‌میشیان به گرووپه‌كه‌وه هه‌بووبێت، ده‌بێته هۆی دروستكردنی به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م هه‌ر ئاشتبوونه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی له داهاتوودا و خنكان و گیرانی دادگاو به‌ندیخانه‌كانی عێراق بۆ ده‌یان ساڵی داهاتوو.
لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ره‌تایی
ڕاپۆرته‌كه نیگه‌رانی ده‌رباره‌ی یه‌كسانی مافه یاساییه‌كان له لێكۆڵینه‌وه سه‌ره‌تاییه‌كاندا بۆ ئه‌وانه‌ی شوێنه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی داعشیان جێهێشتووه له‌لایه‌ن هێزه‌كانی ئاسایش و سووپای عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌خاته‌ڕوو. هیومان ڕایتس ۆوچ نیگه‌رانه لە تایبەتمەندێتی زانیاریه‌كان و ناڕوونی پرۆسه‌كه كه به‌كارهێنراون له تۆمه‌تباركردن و ده‌ستنیشانكردنی گومانلێكراوانی داعش، بە پشتبەستن بە لیستی داواكراوان یان تۆمه‌تباركردن و په‌نجه بۆ ڕاكێشان له‌لایه‌ن ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه به‌بێ بوونی هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی زیاتر،ڕه‌نگه ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی ببێتە هۆی ده‌ستنیشانكردن و ده‌ستگیركردنی بە هەڵەی ئهو كوڕو پیاوانه‌ی كه له ڕاستیدا په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه نه‌بووه. وه‌ك له توێژینه‌وه‌كه‌ماندا نیشان دراوه، هه‌ندێك له‌وانه‌ی به هه‌ڵه وه‌ك گومانلێكراوی داعش له لێكۆڵینه‌وه سه‌ره‌تاییه‌كاندا ده‌ستیان بۆ ڕاكێشراوه چه‌ند مانگێكیان له زیندانی به كۆمه‌ڵ له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه دادوه‌ریه‌كان بهسهر بردووه.
ڕه‌وشی زیندانه‌كان
كه‌شی ناو زیندانه‌كان و پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانیش له‌گه‌ڵ زیندانیان كێشه‌ی زۆریان هه‌یه. توێژینه‌وه‌كه‌مان نیشانی ده‌دات كه به‌رپرسانی عێراقی گومانلێكراوانی داعشیان له زیندانی قه‌ره‌باڵغ و له هه‌ندێك حاڵه‌تدا له بارودۆخی نامرۆییانه‌دا به‌ندكردووه؛ منداڵانیان له گه‌وره‌كان جیانه‌كردۆته‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌كی ڕێکخراو مافه یاساییه‌كانیان له به‌رقه‌راركردنی پرۆسه‌یه‌كی یاسایی عادیلانه پێشێل كردووه. له‌و پێشێلكاریانه‌ش وه‌ك پشتگوێخستنی ئهو بڕگه‌یه‌ی له یاسای عێراقیدا هاتووه كه ده‌بێت ده‌ستگیركراو له ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێردا بهێنرێته به‌رده‌م دادوه‌رو له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌دا ڕێگه به ئاماده‌بوونی پارێزه‌ر بدرێ و خێزانه‌كانیان ئاگاداركه‌نه‌وه له ده‌ستگیركردنیان و ڕێگه‌یان پێبده‌ن په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی خێزانه‌كانیان هه‌بێت. جگه له‌وه‌ش، ژماره‌یه‌كی زۆری ده‌ستگیركراوان ووتیان ئه‌شكه‌نجه‌دراون تا ناچاریان بكه‌ن به دانپێنان به بەئه‌ندام بوون له ناو داعش. كاتێك پرسیار لە به‌رپرسانی عێراقی كرا سەبارەت بەم تۆمەتانە، ووتیان، لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌وباره‌یه‌وه كردووه، به‌ڵام هیچ به‌ڵگه‌یه‌كیان نه‌خسته‌ڕوو ده‌رباره‌ی ئه‌نجامدانی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی له‌م جۆره.
ڕێكاری یاسایی
كاره‌كانی داعش مه‌ترسی ئه‌منی گه‌وره‌ی بۆسه‌ر ده‌وڵه‌تی عێراق دروستكرد. ئه‌م گرووپه ژماره‌یه‌كی به‌رفراوان هێرشی بە ئەنجام گەیاند؛ لەوانەش لە دژی هاوڵتیانی مەده‌نی، وهەروەها كاری تاوانكاری تری له‌سه‌رتاسه‌ری ووڵات ئەنجامداوە. به‌رپرسانی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ڕاستن له گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئه‌نجام ده‌رانی ئه‌م تاوانانه له پێناو به‌رگریكردن له ئاسایشی هاووڵاتیانیان و دڵنیابوون له به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان. به‌ڵام، ئه‌م ڕاپۆرته ژماره‌یه‌ك كه‌موكورتی له پرۆسه‌ی ڕێكاره یاساییه‌كان له دژی چه‌كداران و لایه‌نگرانی داعش ده‌خاته‌ڕوو.
نه‌بوونی ستراتیژێكی نیشتمانی
له ڕاپۆرته‌كه‌دا ده‌رده‌كه‌وێ‌هیچ ستراتیژێكی نیشتمانی له پرۆسه‌ی ڕێكاره یاساییه‌كان له دژی داعش نیه‌و ئهو سزایانه‌ی ڕوبه‌ڕوی گومانلێكراوانی داعش ده‌كرێته‌وه هاوتا نیه له‌گه‌ڵ فراوانی مه‌ودای ئهو تاوانانه‌ی داعش ئه‌نجامی داون. دادوه‌رانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ده‌ڵێن كه دادگاكانی دژه تیرۆری عێراق وهه‌رێمی كوردستان هاوشێوه‌ی یەکتر كارده‌كه‌ن. به‌ڵام كاتێك پرسیاریان لێكرا ده‌رباره‌ی پلانێكی سه‌رتاسه‌ری له لێپرسینه‌وه یاساییه‌كانیان له تاوانه‌كانی داعش، دادوه‌ره‌كان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت كه ستراتیژێكی نیشتمانیان نیه بۆ هه‌ماهه‌نگی كردن له گرتنه‌به‌ری ڕێكاره یاساییه‌كان له دژی داعش و ئهولهویهت دان به دادگایكردن و سزادانی ئه‌وانه‌ی به‌رپرسیاربوون له ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره. به‌ڵكو، ده‌رده‌كه‌وێ کە هه‌ردوو حكومه‌تی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌ریه‌كه‌یان به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆری خۆیان ڕێكاری یاسایی له‌دژی هه‌موو گومانلێكراوانی داعش به‌بێ جیاكاری بگرنه‌به‌ربە تایبەت بۆ تۆمه‌تی ئه‌ندام بوون له ناو گرووپه‌كه و، هیچ ئهولهویهت نه‌دانێك به مه‌وداو قه‌باره‌ی تاوانه‌كان كه تۆمه‌تبارن به ئه‌نجامدانی.
پشتبه‌ستن به یاساكانی دژه تیرۆر
یاساكانی دژه تیرۆر كه له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقی و به‌رپرسانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه كاریان پێده‌كرێ ڕێگه‌ی به دادوه‌ران داوه سزای ژماره‌یه‌كی به‌رفراوان له خه‌ڵك بده‌ن به هه‌ندێك له‌وانه‌شه‌وه كه بە تاوانێكی دیاریكراوەوە تێوەنە‌گلاون، به‌ڵام باوه‌ڕ وایه هاوكاری داعشیان كردبێ، بۆ نموونه وه‌ك ئهو پزیشكانه‌ی له نه‌خۆشخانه‌كانی داعش كاریان كردووه یان چێشتلێنه‌ره‌كان كه خواردنیان بۆ چه‌كدارانی داعش ئاماده‌كردووه. یاساكانی دژه تیرۆر سزای زۆر تووندیان تێدایه وه‌ك زیندانی هه‌تاهه‌تایی و سزای له سێداره‌دان ته‌نانه‌ت بۆ ته‌نها تۆمه‌تی ئه‌ندام بوونیش له‌ناو داعش.
سزادانی گومانلێكراوانی داعش به‌پێی یاساكانی دژه‌تیرۆر، له‌بری سزادانیان به ئه‌نجامدانی تاوانه‌كانی تر به‌پێی یاسای سزادان (القانون الجنائی)، زۆرجار ئاسانتره له رووی بابه‌تی به‌ڵگه‌ییه‌وه. له‌م كه‌یسانه‌دا، ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر به‌رپرسان پێویسته ته‌نها سه‌لماندنی تۆمه‌تی به ئه‌ندام بوونه له‌ناو داعش، یان به‌شداریكردن له دام و ده‌زگاكانی داعش یان هێزه چه‌كداره‌كانی وه‌ك به‌ڵگه بۆ سزادانی گومانلێكراوان و پێویست ناكات هه‌ستن به دۆزینه‌وه‌ی به‌ڵگه‌و سه‌لماندنی تاوانێكی دیاریكراو كه ڕه‌نگه ئه‌نجامیان دابێ—ئه‌مه‌ش كارێكی قورسه به ڕه‌چاوكردنی ئه‌وه‌ی كه ئه‌م تاوانانه له بێسه‌روبه‌ری جه‌نگدا ڕوویانداوه. به‌ڵام، پشتبه‌ستن به یاساكانی دژه تیرۆر كێشه‌یه له ڕوانگه‌ی ئهولهویهت دان به سزادانی تاوانه زۆر گه‌وره‌كان كه له ژێر ده‌ستی داعش ئه‌نجام دراون.
لەگەڵ ئە‌وه‌ش، ڕاسته ئه‌ندام بوون له ڕێكخراوێكی تیرۆریستی له زۆربه‌ی ووڵاتان به تاوان له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ و هیچ شتێك له یاسای نێوده‌وڵه‌تیدا نیه ڕێگری له عێراق بكات له دادگایكردن و سزادانی ئه‌ندامانی داعش، به‌ڵام سزادانێكی به‌رفراوانی له‌م جۆره‌ی هه‌موو خه‌ڵك ڕه‌نگه بۆ عێراق گونجاو نه‌بێ به ڕه‌چاوكردنی زۆری ژماره‌ی دانیشتوانی ئهو هه‌موو ناوچه‌یه‌ی داعش ده‌سه‌ڵاتی سه‌ربازی و مه‌ده‌نی تێدا سه‌پاندبوو. له لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یدا، داعش پشتی به ده‌یان هه‌زار هاووڵاتی عێراقی به‌ستبوو بۆ حوكمڕانی كردنی ئهو ناوچانه و دانیشتوانه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی. له‌لایه‌كی تریشه‌وه، ئهولهویهت دان به سزادانی تاوانه زۆر گه‌وره‌كان ڕێخۆشكه‌رده‌بێ بۆ ڕێكخستنه‌وه‌یه‌كی ستراتیژی سه‌رچاوه سنوورداره‌كانی عێراق.
دروستكردنی تۆمارێكی دادوه‌ری و به‌شداریكردنی قوربانیان
گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی گومانلێكراوان ته‌نها به‌پێی یاسای دژه تیرۆر كێشه‌یه‌كی تریش دروست ده‌كات له ڕوانگه‌ی دروستكردنی تۆمارێكی دادوه‌ری بۆ ئهو هه‌موو تاوانه زۆرو به‌رفراوانانە‌ی له دژی ژماره‌یه‌كی زۆری هاووڵاتیانی عێراقی ئه‌نجام دراوه‌و كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی ئه‌م تاوانانه له شاهێدحاڵان و قوربانیان.سه‌ره‌ڕایی بانگه‌وازی ئهو كۆمه‌ڵگانه‌ی له عێراقدا قوربانیان داوه بۆ به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری، و سەڕەڕای ئەوەی بەشێوەیەکی گشتی لە عێراقدا ڕێگه به به‌شداریكردنی قوربانیان و شاهێدحاڵان له دادگایكه‌كاندا دەدرێ،بەڵام به‌رپرسان له‌وباره‌یه‌وه هیچ هه‌وڵێكیان نه‌داوه بۆ به‌شداری پێكردنی قوربانیان له دادگاییه‌كاندا، وه‌ك ئاماده‌بوون و ده‌ركه‌وتن له دادگایكردنه‌كاندا وه‌ك شاهێدحاڵ و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌زموونه‌كانیان و ئاراسته‌كردنی پرسیار بۆ گومانلێكراوان.
له‌بری ئه‌م هه‌نگاوه، ده‌رده‌كه‌وێ له باسكردنی مافی قوربانیان به‌رپرسان ته‌نها پشت به قه‌ره‌بووكردنه‌وه ببه‌ستن. بۆ تاوانی دژ به یه‌زیدیه‌كان بۆردێكی پێداچوونه‌وه‌ی تایبه‌ت دامه‌زرا، به‌ڵام ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌م ده‌ستپێشخه‌ریه بچووكه‌ش، زانیاریه‌كی گشتی زۆر كه‌م هه‌یه. هه‌ندێك له نوێنه‌رانی ئهو كۆمه‌ڵگانه‌ی قوربانیان داوه ووتیان، هیچ زانیاریه‌كیان له‌سه‌ر پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یان نیه. له‌كاتێكدا به‌رپرسانی به‌غداد ووتویانه كه بۆردێكی لێكۆڵینه‌وه‌ی دادوه‌ریان بۆ تاوانی دژبه یه‌زیدیه‌كان دامه‌زراندووه بۆ لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له‌و تاوانانه‌ی له‌دژی قوربانیانی یه‌زیدی ئه‌نجام دراوه، به‌ڵام ووتیان ئه‌م بۆرده هێشتا بووجه‌و شوێنی نیه. به‌رپرسان ووتیشیان، بۆرده‌كه چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ قوربانیان كردووه‌و شكاتی تاوانه‌كانیان كۆكردۆته‌وه، به‌ڵام ڕیش سپیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی یه‌زیدی ووتیان، هیچ چاوپێكه‌وتنێكیان له‌گه‌ڵ بۆرده‌كه نه‌كردووه.
ڕێكاری یاسایی له دژی منداڵان
ده‌ستگیركردن و لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له منداڵانی گومانلێكراوی داعش ڕه‌نگه پێشێلكردنی پاپه‌ندیه‌كانی عێراق خۆی بێت به مافه‌كانی مرۆڤ سه‌باره‌ت به مامه‌ڵه‌ی منداڵان، به‌پێی ئه‌م پاپه‌ندیانه‌ش پێویسته ڕه‌چاوی باشترین به‌رژه‌وه‌ندی منداڵه‌كه بكرێ و ده‌ستگیركردن ته‌نها وه‌ك دوا ڕێگه‌چاره ڕه‌چاوبكرێ و ئهولهویهت به چاكسازی و دۆزینه‌وه‌ی به‌دیلی تر بدرێ له‌بری به‌ندكردن.
یاسای لێبوردنی حكومه‌تی عێراقی
ئهو ئه‌ندامانه‌ی داعش كه له دادگاكانی حكومه‌تی عێراقیدا سزایان به‌سه‌ردا سه‌پێنراوه ڕه‌نگه مافی ئازادكردنیان هه‌بێت به‌پێی یاسای لێبوردنی گشتی (ژماره ٢٧\٢٠١٦) كه له مانگی ئابی ٢٠١٦ تێپه‌ڕێندرا، به‌ڵام دادوه‌ره عێراقیه‌كان زۆر ئهو یاسایه جێبه‌جێ ناكه‌ن. به‌پێی ئه‌م یاسایه هه‌ركه‌سێك بتوانێ نیشانی بدا په‌یوه‌ندی به داعش یان گرووپێكی تری تووندڕه‌و له‌دژی خواستی خۆیی كردوه‌و هیچ تاوانێكی گه‌وره‌ی وه‌ك پێ بوون یان به‌كارهێنانی مادده‌ی ته‌قه‌مه‌نی و تاوانی كوشتن به‌رله مانگی ئابی ٢٠١٦ ئه‌نجام نه‌داوه. بڕیاره‌كه ژماره‌یه‌كی تر خه‌ڵك ده‌گرێته‌وه كه به ئه‌نجامدانی تاوانی تر سزدراون.
ئۆفیسی سه‌رۆكی دادگای فیدراڵی به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له نێوان مانگی ئابی ٢٠١٦ و تشرینی یه‌كه‌می ٢٠١٧، به‌رپرسان ٩،٩٥٨ ده‌ستگیركراویان به‌پێی یاسای لێبووردنی گشتی ئازادكردوه، به‌ڵام نه‌یووت چه‌ند كه‌س له ئازادكراوه‌كان تاوانی دژه تیرۆریان هه‌بووه. ئهو دادوه‌رانه‌ی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ زۆرینه‌ی كه‌یسه‌كانی دژه تیرۆر ده‌كه‌ن ووتیان و، ڕه‌تیان كردۆته‌وه یاساكه جێبه‌جێ بكه‌ن. بۆ نموونه، دادوه‌رێكی باڵای دژه تیرۆر له نه‌ینه‌وا ووتی كه به بۆچوونی ئهو ئه‌وانه‌ی پشتگیری داعشیان كردووه ته‌نانه‌ت به كارێكی سه‌ره‌تایی وه‌ك چێشت لێنانیش به‌هه‌مان شێوه‌ی چه‌كداره‌كانی داعش تاوانبارن، وهیچ خواستێكی نیه له بیستنی بانگه‌شه‌كانی ئهو كه‌سانه‌ی ده‌ڵێن له دژی خواستی خۆیان په‌یوه‌ندیان به داعش كردووه. ئهو به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، ڕه‌تیكردۆته‌وه یاساكه جێبه‌جێ بكات له‌به‌ره‌وه‌ی به باوه‌ڕی ئهو هه‌ركه‌سێك پشتگیری داعشی كردبێت شایه‌نی لێبوردن نیه. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هیچ یاسایه‌كی لێبوردنی بۆ سزادراو یان گومانلێكراوه داعشه‌كان ده‌رنه‌كردووه‌و ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش ووتی، هیچ بڕیارێكی له‌وجۆره له ئارادانیه.
له‌كاتێكدا حكومه‌ته‌كان ناچارنین به ده‌ركردنی بڕیاری لێبوردن، یاسا مرۆییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان هانی به‌رپرسان ده‌ده‌ن له كۆتایی ململانێە چه‌كداریه ناوخۆییه‌كاندا هه‌ستن به جێبه‌جێ كردنی بڕیاری لێبوردنی به‌رفراوان بۆ ئه‌وانه‌ی به‌شداریان له جه‌نگدا كردووه، جگه له‌و كه‌سانه‌ی هه‌ستاون به ئه‌نجامدانی تاوانی زۆر گه‌وره‌ی وه‌ك تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی یان جینۆسایدو تاوانی نێوده‌وڵه‌تی تر. هه‌روه‌ها، یاسا مرۆییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی كارمه‌ندانی ته‌ندروستی به‌هۆی ئه‌نجامدانی ئه‌ركی ته‌ندروستیان كه هاوتا بووبێت له‌گه‌ڵ نه‌ریتی ته‌ندروستی قه‌ده‌غه ده‌كات.
هه‌نگاوه‌كانی داهاتوو
به‌رپرسانی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان
هیومان ڕایتس ۆوچ پشتگیری هه‌وڵه‌كانی هێنانی هه‌موو ئه‌نجام ده‌رانی تاوانه گه‌وره‌كان بۆ به‌رده‌م یاسا ده‌كاو ده‌شزانێ زۆری ژماره‌ی ئه‌م تاوانانه چ فشارو بارگرفتیه‌ك له‌سه‌ر سیستمی دادوه‌ری عێراق دروست ده‌كات، به‌ڵام هه‌تا پرۆسه‌ی دادوه‌ری به‌پێی بنه‌ما بنچینه‌ییه‌كانی پرۆسه‌یه‌كی یاسایی و دادوه‌ری عادیلانه كارنه‌كاو به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان ستراتیژێكی نیشتمانی دروست نه‌كه‌ن له ئهولهویهت دان به لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی و سزادانی تاوانه گه‌وره‌كان، به تێپه‌ڕاندنی یاساشه‌وه بۆ به تاوانكردنی تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی، ئه‌م پرۆسه‌یه‌ی ئێستا نه دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان به‌رقه‌رار ده‌كاو نه به به‌ڵگه‌نامه‌یی كردنی دادوه‌ری ئه‌م تاوانانه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه.
بۆیه ده‌بێت ده‌ستبه‌جێ به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان هه‌ستن به دروستكردن و بڵاوكردنه‌وه‌ی ستراتیژێكی نیشتمانی له ئهولهویهت دان به سزادانی ئه‌وانه‌ی كه تاوانی زۆر گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه ئه‌وه‌ش به دادگایكردن و سزادانیان بۆ ئهو تاوانه دیاریكراوانه‌ی ئه‌نجامیان داوه له‌گه‌ڵ رۆڵێكی ڕوون بۆ به‌شداربوونی قوربانیان له پرۆسه‌كه‌دا. بۆ ئه‌وانه‌ی كه ته‌نها گومانی ئه‌ندام بوونیان له‌ناو داعش لێده‌كرێ به‌بێ بوونی به‌ڵگه‌ی ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره، به تایبه‌تی بۆ منداڵان، ده‌بێت به‌رپرسان ڕه‌چاوی دۆزینه‌وه‌ی به‌دیلی تر بكه‌ن له‌بری سزادانیان به تاوان، ئه‌وه‌ش له چوارچێوه‌ی دروستكردنی میكانیزمێك بۆ خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان: ئه‌م پرۆسه‌یه‌ی ئێستا ده‌بێته هۆی خنكان و گیرانی سیستمی دادوه‌ری و به‌ندیخانه‌كان و هیچ دادپه‌روه‌ریه‌كیش بۆ قوربانیان به‌رقه‌رار ناكات و یارمه‌تی عێراق نادات له هه‌ناگاونان به‌ره‌و ئاشتی له داهاتوودا.
ده‌بێت لانی كه‌م به‌رپرسان وازبهێنن له گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی و سزادانی ئه‌وانه‌ی كه كاره‌كانیان له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی داعش هاوكاربووه له پارێزگاریكردنی مافه‌كانی مرۆڤی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی. به‌ڵام، ئه‌گه‌ر به‌رپرسان هه‌ر سوربوون له‌سه‌ر سزادانی به‌رفراوان و به كۆمه‌ڵی ئه‌وانه‌ی ته‌نها ئه‌ندام بوون له ناو داعش و هیچ تاوان و پێشێلكاریه‌كی تریان ئه‌نجام نه‌داوه، ده‌بێت یه‌كه‌م جارو به‌خێرایی ئه‌وله‌ویات بده‌ن به دادگایكردنی ئه‌وانه‌ی كه كه‌مترین تۆمه‌تیان له‌سه‌ره‌و ده‌ستبه‌جێ ئهو كه‌سانه ئازاد بكه‌ن كه یاسای لێبوردن ده‌یان گرێته‌وه. بە تایبه‌ت منداڵان، ده‌بێت به‌رپرسان ڕه‌چاوی به‌دیلێكی تریان بۆ بكه‌ن له‌بری سزادانیان و پرۆگرامی چاكسازیان بۆ دروست بكه‌ن له پێناو گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ ناو كۆمه‌ڵگا.
شێوازێك كه ئه‌وله‌ویات به سزادانی تاوانه گه‌وره‌كان بداو پێشنیازی به‌دیل له‌بری سزادان بۆ تاوان و پێشێلكاریه بچووكه‌كان بكات، ڕه‌نگه ناڕه‌زایه‌تی له‌ناو ئهو كۆمه‌ڵگانه لێ بكه‌وێته‌وه كه قوربانیان داوه‌و داوای ڕێكاری یاسایی و دادوه‌ری به‌په‌له ده‌كه‌ن له دژی هه‌موو ئه‌وانه‌ی له ڕووی مه‌ده‌نی و سیاسی و ئه‌منی و سه‌ربازی و ئیداریه‌وه په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه هه‌بووه. به‌ڵام، به‌رپرسان ده‌توان له‌م ناڕه‌زایه‌تیانه كه‌م بكه‌نه‌وه به به‌شداری پێكردنی به‌رده‌وامی قوربانیان له دادگایكردنه‌كان له‌دژی ئه‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجامداوه‌و به‌رده‌وام و به‌ئاشكرا له په‌یوه‌ندیدابن له‌گه‌ڵیان سه‌باره‌ت به دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش و سزاكانیان. ڕێوشوێنێكی له‌م جۆره نه‌ك ته‌نها نیشانی ده‌دا كه یاسا سه‌روه‌ره به‌ڵكو یارمه‌تی ده‌ریش ده‌بێت له دروستكردنی گێڕانه‌وه‌یه‌كی دروستی مێژووی ڕووداوه‌كان.
هه‌روه‌ها ده‌بێت به‌رپرسان هه‌ستن به دروستكردنی میكانیزمی خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان كه ده‌سه‌ڵاتێكی به‌رفراوانی پێبدرێ و مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێت خه‌ڵك و شاهێدحاڵان بانگ بكا بۆ شاهێدیدان، له‌م ڕێگه‌یه‌وه ده‌توانرێ هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی له‌لایه‌ن هه‌موو لایه‌نه‌كانی جه‌نگه‌كه‌وه ئه‌نجام دراون بخرێنە ڕوو.
زیادله‌وه‌ش، ده‌بێت به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان هه‌وڵه‌كانیان زیاد بكه‌ن له دڵنیابوون له‌وه‌ی ئهو پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی هه‌یه هه‌موو قوربانیان بگرێته‌وه‌و پلانه‌كه به‌رفراوان بكه‌ن به جۆرێك هه‌ستیاری ڕه‌گه‌زی له‌خۆبگرێت له ڕێگه‌ی پرۆسه‌یه‌كی شه‌فاف و به‌شداری پێكردنی هه‌موو قوربانیانی تاوانه گه‌وره‌كانی مافه‌كانی مرۆڤ و یاسا مرۆییه‌كان كه له‌كاتی جه‌نگه‌كه‌دا ئه‌نجام دراوه به تووندوتیژی و ده‌ستدرێژی سێكسیشه‌وه. له ژماره‌یه‌ك ووڵاتی جیاوازدا قه‌ره‌بووكردنه‌وه پشتی پێبه‌ستراوه وه‌ك چاره‌سه‌رێك بۆ ئهو پێشێلكاریانه‌ی بوونه‌ته هۆی ئاواره‌بوونی خه‌ڵك له ماڵ و حاڵیان. قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یه‌كی له‌وجۆره نه‌ك ته‌نها یارمه‌تی ئه‌وانه ده‌دا كه به‌هۆی شه‌ڕی داعش ئاواره بوون له دروستكردنه‌وه‌ی ماڵ و حاڵیان به‌ڵكو به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ریشه بۆیان. ئه‌نجومه‌نه ناوخۆیی و خێڵه‌كیه‌كان له‌سه‌رتاسه‌ری عێراق بانگه‌وازو پشتگیری خۆیان بۆ پرۆگرامی چاكسازی و دووركه‌وتنه‌وه له تووندڕه‌وی بۆ لایه‌نگرانی داعش ده‌ربڕیوه، به‌ڵام تا ئه‌مڕۆ هیچ هه‌نگاوێكی له‌و جۆره نه‌نراوه.
لێپرسراوێتی و ئاشته‌وایی
چاوپۆشی كردن له پێشێلكاریه جددیه‌كانی خۆیان (هێزه ئه‌منیه‌كانی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان) كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌یه بۆ به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری و به‌رپرسیارێتی و هەروەها هه‌وڵی فراوانتری ئاشته‌وایی له عێراق. ئه‌وه‌نده‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگادارە، دادگاكانی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان سزای هیچ عێراقیه‌ك یان كوردێك یان هێزێكی دژه داعشیان نه‌داوه بۆ هیچ پێشلكاریه‌كی مافه‌كانی مرۆڤ و یاساكانی جه‌نگ. ئەو پێشێلکاریە بەبەڵگەکراوانەش بریتین لە كوشتن و گوله‌بارانی به كۆمه‌ڵ و بێسه‌روشوێن كردن و فڕاندن و ئه‌شكه‌نجه‌و ڕووخانی به‌رفراوانی ماڵه سوونه‌كان له‌و ناوچانه‌ی له ژێر ده‌ستی داعش ده‌رهێنراون. هیومان ڕایتس ۆوچ له چه‌ندین كاتی جیاوازدا داوای زانیاری له به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان ده‌رباره‌ی ده‌ره‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌كانیان له پێشێلكاریه‌كانی هێزه‌كانی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كردووه ، به‌ڵام هیچ وه‌ڵامێكیان پێنه‌گه‌یشتووه. به‌رپرسان ده‌بێت دەستبەجێ ئەو هێزانه‌ی پێشێلكاریان ئه‌نجام داوه بە بە لێپرسراو لەقەڵەم بدەن، به‌پێچه‌وانه‌وه ڕه‌نگه ڕوبه‌ڕووی مه‌ترسی جه‌نگێكی تر ببنه‌وه له‌گه‌ڵ ئهو گۆمه‌ڵگانه‌ی كه باوه‌ڕێكی كه‌میان هه‌یه به یه‌كسانی و دادپه‌روه‌ری حكومه‌تی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
چالاكیه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان
ژماره‌یه‌ك لایه‌نی نێوده‌وڵه‌تی، وه‌ك گرووپی لێكۆڵینه‌وه له تاوانه‌كان: كۆمسیۆنی نێوده‌وڵه‌تی بۆ دادپه‌ره‌وه‌ری و به‌رپرسیارێتی، ووڵاتانی سێیه‌م و به‌م دواییانه تیمێكی لێكۆڵینه‌وه كه له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌سه‌ڵاتی پێدراوه، هه‌وڵی ئه‌نجامدانی چه‌ند ده‌ستپێشخه‌ریه‌كیان به ئامانجی به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری بۆ هه‌ندێك له قوربانیانی ده‌ست داعش داوه، به‌ڵام نه‌یانتوانیوه ڕابگه‌ن به‌و پرۆسه خێرایه‌ی دادگایكردن و سزادانەی ئه‌ندامانی داعش كه له عێراق به‌ڕێوه‌ده‌چێ: ڕه‌نگه تا ئهو كاته‌ی ده‌ست پێشخه‌ریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ده‌ست پێده‌كات پرۆسه‌كه له عێراق كۆتایی هاتبێ. ده‌بێت لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان زنجیره هه‌وڵێك بخه‌نه‌گه‌ڕ له‌پێناو باشكردنی بارودۆخی ده‌ستگیركردن و ڕێكاره یاساییه‌كان و مافه یاساییه‌كان و خستنه‌ڕووی ئهو پێشێلكاریانەی کە له‌م ڕاپۆرته‌دا بە بە بەڵگەکراوە. له‌م زنجیره هه‌وڵانه‌ش وه‌ك چاودێریکردنی مافه‌كانی مرۆڤ و دادگایكردنه‌كان له‌و به‌ندیخانه‌و دادگایانه‌ی كه گومانلێكراوانی داعشیان تێدایه. ده‌بێت هاوبه‌شه‌كانی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان كاربكه‌ن بۆ قه‌ناعه‌تپێكردنی دەسەڵاتە دادوەریەکان كه لانی كه‌م هه‌ستن به بەڵگەکردنی تاوانه‌كان به‌پێی یاسای سزادان (القانون جنائی) له‌كاتی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر گومانلێكراوانیش ته‌نها به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر دادگایی بكرێن و سزا بدرێن، هه‌روه‌ها كۆتایی هێنان یان هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له سێداره‌دان. له‌گه‌ڵ گرتنه ئه‌ستۆی بووجه‌ی هاتوجۆوی خێزانی قوربانیان بۆ به‌شداریكردن له دادگاییه‌كان.
له ٢١ی ئه‌یلولی ٢٠١٧، ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان به كۆی ده‌نگ بڕیاریدا له‌سه‌ر پێدانی ده‌سه‌ڵات به سكرتێری گشتی له دامه‌زراندنی تیمێكی لێكۆڵینه‌وه بۆ كۆكردنه‌وه‌و پاراستنی به‌ڵگه‌ی تاوانه گه‌وره‌كان وه‌ك ئه‌نجامدانی تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی کە له‌لایه‌ن داعشەوە له عێراق ئەنجامدراوە، ئه‌وه‌ش بۆ به‌كارهێنانیان له پرۆسه دادوه‌ری و دادگایكردنەکان له داهاتوودا لە عێراق، یان له دادگا نیشتمانیه‌كانی تردا. به‌ڵام، هه‌تا ئه‌وكاته‌ی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ڕێگه به سزای له سێداره‌دانی گومانلێكراوانی داعش بده‌ن، نابێت ئهو تیمە به‌ڵگه كۆكراوه‌كانیان بده‌نه به‌رپرسانی هه‌ردوولا بۆ به‌كارهێنان له دادگایكردنه‌كانی داعشدا، ئه‌مه‌ش هاوتایه له‌گه‌ڵ ئەو پەیڕەوە لەمێژینەیەی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له پشتگیری نه‌كردن و هاوكاری نه‌كردنی ئهو پرۆسانه‌ی كه ڕێگه بۆ سزای له سێداره‌دان خۆش ده‌كه‌ن. له ١٠ی تشرینی یه‌كه‌م، سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ئه‌نتۆنیۆگوتێره‌رس ووتی، ''سزای له سێداره‌دان له‌سه‌ده‌ی ٢١دا شوێنی نابێته‌وه‌و،'' وه‌ك ''كارێكی به‌ربه‌ری'' ناوزه‌ندی كرد.
بۆیه، ده‌بێت لانی كه‌م داوای هه‌ڵپه‌ساردنی جێبه‌جێكردنی سزای له سێداره‌دان له به‌رپرسانی عێراقی بكه‌ن له‌م دادگایكردنانه‌ی ئێستادا، كارێكی له‌م جۆره‌ش وەک بەم دواییانە و لەپێشتردا بوونی هەبووە: حكومه‌تی لوبنانی ڕازیبوو به هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له سێداره‌دانی ئهو كه‌یسانه‌ی به‌ڕێوه‌ده‌چوون له دادگای تایبه‌تی لوبناندا وه‌ك به‌شێك له ڕێكه‌وتنی حكومه‌ت له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان.
چه‌كدارانی بیانی
مامه‌ڵه‌ی خراپ و پێشێلكاری مافه یاساییه‌كانی گومانلێكراوانی داعش ڕه‌نگه كاریگه‌ریشی له‌سه‌ر گومانلێكراوه بیانیه‌كانی داعش له عێراق هه‌بێت. توێژه‌ران پرسیاریان له به‌رپرسانی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌رباره‌ی ژماره‌ی گومانلێكراوه بیانیه‌كانی داعش له به‌ندیخانه‌كانیاندا كردووه، له‌گه‌ڵ ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی گه‌ڕێندراونه‌ته‌وه بۆ ووڵاته‌كانیان. حكومه‌تی عێراقی وورده‌كاری ژماره‌ی زیندانیه گومانلێكراوه بیانیه‌كانی داعشی نه‌خستۆته‌ڕوو، به‌ڵام له ١٧ی ئه‌یلول سه‌رۆك وه‌زیران حه‌یده‌ر عه‌بادی ڕایگه‌یاند كه به‌رپرسان هه‌ستاون به ده‌ستگیركردنی كچێكی ئه‌ڵمانی له‌گه‌ڵ هاووڵاتیانی به‌لجیكی و فه‌ره‌نسی و سووری و ئێرانی. دادوه‌رێكی باڵای دژەتیرۆر به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، سێ بیانی تر بۆ دادگایكردن ڕاگیراون. ڕاپۆرتی میدیاكان باسیان له ده‌ستگیركردن و دادگایكردن و له‌سێداره‌دانی چه‌كدارێكی ڕووسی كرد له‌لایه‌ن هێزه عێراقیه‌كانه‌وه.
ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان باسی له گه‌ڕانه‌وه‌ی دوو بیانی له‌لایه‌ن هه‌رێمی كوردستان بۆ ووڵاته‌كانیان كرد، به‌ڵام به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقی له به‌غدا هێشتا هیچ زانیاریه‌كیان ده‌رباره‌ی گه‌ڕاندنه‌وه ئاشكرا نه‌كردووه. چوار فه‌رمانده‌ی عێراقی به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت كه هێزه‌كانیان چه‌كداری بینیان كووشتووه له به‌ره‌كانی جه‌نگدا. هه‌روه‌ها هاوپه‌یمانی ئه‌مریكی و به‌ریتانی و فه‌ره‌نسی بەتایبەتی سەرنجیان له‌سه‌رهاندانی كوشتنی چه‌كداره بیانیه‌كانی داعش داوە. گوله‌بارانكردنی ئهو چه‌كدارانه‌ی خۆیان به‌ده‌سته‌وه ده‌ده‌ن یان له‌شه‌ڕدا نین به‌هۆی برینداریه‌وه به تاوانی جه‌نگ له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ. ده‌بێت ئهو ووڵاته بیانیانه‌ی كه هاووڵاتیه‌كانیان له‌لایه‌ن عێراقه‌وه وه‌ك گومانلێكراوی داعش دادگای ده‌كرێت كاربكه‌ن بۆ دڵنیابوون له‌وه‌ی كه هاووڵاتیه‌كانیان دادگاییه‌كی عادیلانه ده‌كرێن، ئه‌وه‌ش به دابینكردنی پارێزه‌رو هاوكاری له ده‌ستنیشانكردنی نوێنه‌ری یاسایی و چاودێریكردنی بارودۆخی دادگایكردن و ده‌ستگیركردنیان، له‌گه‌ڵ كاركردن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراقی به ئاشكراو به نهێنی بۆ كۆتایهێنان یان هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له سێداره‌دان له دادگایكردنه‌كاندا.
میتۆد
ئه‌م ڕاپۆرته له‌سه‌ر بنه‌مای زانیاریه كه له پێنج گه‌شتدا بۆ هه‌ولێرو پارێزگای نه‌ینه‌واو به‌غداد له كانوونی یه‌كه‌می ٢٠١٦ بۆ ته‌موزی ٢٠١٧ كۆكراوه‌ته‌وه، له‌م ماوه‌یه‌دا چوار توێژه‌ر له سێ كاتی جیاوازدا سه‌ردانی دوو به‌ندیخانه‌یان كردووه كه ١٢٠٠ گومانلێكراوی داعشیان تێدا بووه، له‌گه‌ڵ سه‌ردانی سه‌نته‌ری چاكسازی له هه‌ولێر بۆ ئهو ژن و منداڵانه‌ی كه تۆمه‌تبارن به ئه‌ندام بوون له ناو داعش. دووجار سه‌ردانی دادگای دژه‌تیرۆریان له نه‌ینه‌وا كردووه‌و یه‌ك جار سه‌ردانی ژووری دژه‌تیرۆر له هه‌ولێر، چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ پێنج دادوه‌ری دژه‌تیرۆر كردووه كه كه‌یسی گومانلێكراوانی داعشیان له‌به‌رده‌ست بووه. هەروەها سەردانی دادگاکانی بەغداو هەولێریان کردووە کە کارلەسەر کەیسەکانی دژەتیرۆر دەکات. توێژه‌ران كۆبوونه‌وه‌ی وه‌رگرتنی زانیاریان له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق و وه‌زیری دادو ڕاوێژكاری دادوه‌ری كاتی سه‌رۆك وه‌زیران كردووه. هه‌روه‌ها چاویان كه‌وتووه به به‌رپرسی فه‌رمانگه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و ڕاوێژكاری دادوه‌ری سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان. توێژه‌ران ڕاوێژیان كردووه به و ڕێكخراوه ناحكومیه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كار له‌سه‌ر كێشه دادوه‌ریه‌كانی عێراق ده‌كه‌ن، له‌گه‌ڵ پارێزه‌ری ناوخۆیی و شاره‌زایانی یاسای.
هه‌روه‌ها چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ لانی كه‌م له ١٠٠ خێزانی گومانلێكراوانی داعش كردووه، له‌گه‌ڵ ده‌یان پیاو ژن و منداڵ كه له‌سه‌ر ده‌ستی داعش ئازاری گه‌وره‌یان چه‌شتووه‌و له ئه‌نجامدا خۆشه‌ویستانیان له‌ده‌ستداوه. به‌رپرسان ڕێگه‌یان نه‌دا توێژه‌ران چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ هیچ گومانلێكراوێكی داعش بكه‌ن له زیندانه‌كان، به‌بیانووی نیگه‌رانی ئه‌منی.
توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ ڕووبه‌ڕوو له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری ئه‌م كه‌سانه به زمانی عه‌ره‌بی چاوپێكه‌وتنیان كردووه. هه‌ندێك له چاوپێكه‌وتنه‌كانیان له هه‌ولێر به زمانی كوردی له ڕێگه‌ی وه‌رگێڕه‌وه ئهنجامداوه. توێژه‌ران هه‌موو ئه‌م كه‌سانه‌یان ئاگاداركردۆته‌وه له مه‌به‌ست و سروشتی خۆبه‌خشی چاوپێكه‌وتنه‌كان له چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی زانیاریه‌كان و به‌ده‌ستهێنانی ڕه‌زامه‌ندی له هه‌موو ئه‌وانه‌ی چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كراوه‌و تێگه‌یشتوون له‌وه‌ی هیچ قه‌ره‌بوویه‌ك ناكرێنه‌وه بۆ به‌شداریكردنیان له چاوپێكه‌وتنه‌كان. به مه‌به‌ستی هۆكاری ئه‌منی شه‌خسی، هیومان ڕایتس ۆوچ ناو و زانیاری ناسنامه‌ی هه‌ندێك له‌و كه‌سانه‌ی چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كراوه بڵاوناكاته‌وه.
له ٣١ی ئاب، هیومان ڕایتس ۆوچ لیستێك پرسیاری ئاراسته‌ی به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێّمی كوردستان كرد سه‌باره‌ت به ده‌سكه‌وتنی زانیاری ده‌رباره‌ی ژماره‌و جۆری پرۆسه‌ی دادگایكردنه‌كان له دادگاكانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان له دژی گومانلێكراوانی داعش. تا بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م ڕاپۆرته به‌رپرسان له به‌غداد هیچ وه‌ڵامێكیان نه‌بووه، به‌ڵام ئهو زانیاریانه‌ی گرنگ و په‌یوه‌ستن به‌م بابه‌ته‌وه له وه‌ڵامه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستاندا ووێنەدانەوەی له‌م ڕاپۆرته‌دا هەیە . هیومان ڕایتس ۆوچ به‌رده‌وام ده‌بێت له ووتووێژ له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و سوپاس گوزاره بۆ ئهو هاوكاریانه‌ی پێی گه‌یشتووه له هه‌ڵسه‌نگاندنی ئهو ڕاستیانه‌ی کە له‌م ڕاپۆرته‌دا خراونه‌ته‌ڕوو له‌گه‌ڵ دەرئەنجامە و پێشنیازكراوەکان.
به‌شی یه‌كه‌م: پێشینه
سه‌رهه‌ڵدانی داعش و گه‌شه‌كردنی خێرای ئه‌م گرووپه له عێراق و سووریا له زنجیره هۆكارێكدا خۆی ده‌بینێته‌وه، ئه‌ویش هه‌رله داگیركاری ساڵی ٢٠٠٣ی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه‌و سیاسه‌تی ''ڕیشه‌كێش كردنی به‌عس'' تا سیاسه‌ته تائیفیه‌كانی حكومه‌ته یه‌ك له دوای یه‌كه‌كانی عێراق و حكومه‌ته هه‌رێمیه‌كان کە هۆكاربوون له سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م بزووتنه‌وه تووندڕه‌وه.[1] هەر فاكته‌ریێک یان هەر هۆكارێك كێش و كاریگه‌ری زیاتری له‌م هاوكێشه‌یه‌دا پێبدرێ، دەبێتە جێگه‌ی باس و گفتوگۆ له نێو توێژه‌راندا.
داعش له پاشماوه‌ی ئه‌لقاعیده له عێراق كه تۆڕێكی سوونی چه‌كدار بوو دروست بوو، له پاش داگیركردنی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه له ساڵی ٢٠٠٣ ئه‌م گرووپه پێك کە هاتبوون له‌و چه‌كداره عێراقی و بیانیانه‌ی دژی داگیركاری ئه‌مریكاو حكومه‌تی زۆرینه‌ی شیعه بوون له عێراق زۆر چالاك بوون.[2] له‌سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠٠٤، زنجیره هێرشێكی ئه‌نجامدا زۆرجار بریتی بوون له هێرشی خۆكوژی كه هێزه ئه‌منی و ده‌زگا حكومیه‌كان و هاووڵاتیانی عێراقیان ده‌كرده ئامانج.[3]
له نێوان ٢٠٠٦ و ٢٠٠٨ تووندوتیژی تایفی له عێراق چڕبوویه‌وه، به‌تایبه‌ت له پاش ته‌قاندنه‌وه‌ی مزگه‌وتی ئەلعەسکەری له سامه‌ڕا: كه یه‌كێكه له پیرۆزترین مه‌زارگه لە ئیسلامی شیعه دا. ئه‌مه‌ش زنجیره‌یه‌ك كاردانه‌وه‌ی شیعه‌ی له دژی سوونه‌كان لێكه‌وته‌وه‌و سوونه‌كانیش هێرشی پێچه‌وانه‌یان ئه‌نجامدا.[4]
له ده‌ستپێكی تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٠٥، دادگایه‌كی تایبه‌تی عێراق كه پێی دەووترا دادگای باڵای عێراق هه‌ستا به دادگایكردنی به‌رپرسانی پێشووی حكومه‌ته‌كه‌ی سه‌دام حسین بۆ ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجامیاندابوو له‌سه‌رده‌می حوكمی سه‌دام حسین.[5] ئهو دادگایه ده‌سه‌ڵاتێكی تایبه‌تی دادوەری بهسهر عێراقیه‌كان و غه‌یره عێراقیه‌كانی دانیشتووی عێراق هەبوو، کە تاوانبار بوون به ئه‌نجامدانی جینۆساید و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی و تاوانی جه‌نگ و تاوانی تر له نێوان ته‌موزی ١٩٦٨ تا ٢٠٠٣. له یه‌كه‌م دادگایدا، سه‌دام حسین و شه‌ش به‌رپرسی تر تاوانباركران به ئه‌نجامدانی تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی؛ سه‌دام حسین و دوو به‌رپرسی تر سزای مردنیان به‌سه‌ردا سه‌پێنرا
به هه‌ڵواسین.[6] له ڕاپۆرتێكیدا كه له تشرینی دووه‌می ٢٠٠٦ بڵاوكرایه‌وه، هیومان ڕایتس ۆوچ گه‌یشته ئهو ده‌ره‌نجامه‌ی كه دادگایكردنه‌كه بنه‌ما بچینه‌یه‌كانی دادگایكردنێكی عادیلانه‌ی تێدا نه‌بوو.[7]
له ساڵی ٢٠٠٦ بۆ ٢٠١٤ حكومه‌تی عێراقی كه له‌لایه‌ن نووری مالیكیه‌وه سه‌ركردایه‌تی ده‌كرا دووبه‌ره‌كیه‌كانی ووڵاتی چڕتركرده‌وه بۆ دوو به‌شی شیعه‌و سوونه كه ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی چه‌ندین هێرشی تایفی خوێناوی بوو. [8]
له ماوه‌ی ده ساڵی داهاتوودا، حكومه‌ت شكستی هێنا له چاره‌سه‌ركردنی داواكاریه سه‌ره‌كیه‌كانی سوونه، كه گازنده‌ی ئه‌وه‌یان ده‌كرد به‌شداریه‌كی زۆر كه‌می ماناداریان له پرۆسه‌ی سیاسی هه‌یه‌و هیچ ڕیفۆرمێكی ڕاسته‌قینه له هه‌ڵمه‌تی ''ڕیشه كێشكردنی به‌عس'' و یاسای دژه تیرۆردا نه‌كراوه. زیادكردن و به ناوه‌ند كردنی ده‌سه‌ڵاته‌كان له ده‌ستی سه‌رۆك وه‌زیران و سه‌ركوتكاری پۆلیس و ڕه‌شبگیری و دادگایكردنی ناعادیلانه‌و ئه‌شكه‌نجه‌دان له به‌ندیخانه‌كانی عێراقدا ناڕه‌زایی سوونه‌كانی زیاد كرد.[9]
له‌سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠٠٧دا ئه‌لقاعیده له عێراق به‌ته‌واوی لاواز بوو، ئه‌مه‌ش له پاش ئه‌وه‌ی خێڵه سوونه‌كان كه له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه مووچه‌یان پێده‌درا ده‌ستیان كرد به دروستكردنی میلیشیای چه‌كداری به‌ناوی ئه‌نجوومه‌نه‌كانی الصحوه بۆ ده‌ركردنی ئه‌لقاعیده له ناوچه‌كانیان. هه‌رچه‌نده به ته‌واوی لاواز بوو بوو، به‌ڵام تۆڕه‌كه به‌رده‌وام بوون له چالاكیه‌كانیان هه‌ندێك جار له ڕێگه‌ی ده‌ستگیركراوه‌كانه‌وه له‌و به‌ندیخانانه‌ی له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه به‌ڕێوه‌ده‌چوون، وه‌ك كامپی بوكا كه هه‌ندێك له سه‌ركرده‌كانی داهاتووی داعش له‌و شوێنه چاویان به یه‌ك كه‌وت و تۆڕیان دروستكرد.[10]
له ساڵی ٢٠١١ چارەنووسی ئه‌لقاعیده به‌ره‌و باشتر چوو كاتێك گرووپه‌كه جه‌نگی سووریا یان به‌كارهێنا كه ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر ده‌ستپێكرد بوو بۆ مه‌شقپێكردن و په‌یداكردنی چه‌كدار. له نیسانی ٢٠١٣، ئه‌بوبه‌كر البغدادی كه سه‌ركرده‌ی ئه‌لقاعیده بوو له عێراق تیشكی خسته‌سه‌ر ئاماده‌بوونی نوێی گرووپه‌كه له سووریا به گۆڕینی ناوی گرووپه‌كه بۆ ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و سووریا.[11] شكستی ئه‌منی و تاكڕه‌وی حكومه‌تی عێراق وایكرد ئه‌لقاعیده به‌خێرایی بگه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌روه‌ری جارانی له‌م ووڵاته.
كاتێك سوونه‌كانی عێراق هه‌وڵیاندا خۆپیشاندانی ئاشتیانه له‌دژی پشتگوێ خستنی داواكانیان له ٢٠١٢ و ٢٠١٣، سازبكه‌ن هێزه ئه‌منیه‌كانی حكومه‌ت به هێرش و تووندوتیژی وه‌ڵامیان دانه‌وه.[12]
یه‌كه‌م جار داعش چه‌ند ناوچه‌یه‌كی له سووریا داگیركردو له كۆتایی ساڵی ٢٠١٣ ده‌ستی بهسهر شاری ڕه‌قه‌دا گرت. له كانوونی دووه‌می ٢٠١٤، داعش ده‌ستی بهسهر شاری فه‌للوجه‌ی عێراق گرت و له هاوینی ٢٠١٤ گرووپه‌كه به‌رده‌وام بوون له هێرشه‌كانیان له عێراق و كۆنترۆڵكردنی موسڵ و پێشڕه‌ویه‌كانیان له باشوره‌وه‌و كۆنترۆڵكردنی چه‌ند به‌شێكی پارێزگاكانی سه‌لاحه‌دین و كەركوك و دیاله و ئه‌نبار.[13]
له‌ماوه‌ی سێ ساڵی ڕابردوودا، داعش حوكمی له ناوچه‌كانی عێراق و سووریا كردو بانگه‌شه‌ی بۆ تاوان و پێشێلكاریه‌كانی كردووه له پێناو بڵاوكردنه‌وه‌ی ترس و سه‌پاندنی ده‌سه‌ڵاتی بهسهر به‌شێكی زۆری دانیشتوانی سوونه.[14] وه‌ك هه‌وڵێك بۆ ئیداره‌كردنی ناوچه‌كانی ژێر ده‌ستیان، داعش ژماره‌یه‌كی زۆر فه‌رمانبه‌ری ناوخۆیی حكومه‌تی عێراقی له‌سه‌ر ئیشه‌كانیان هێشته‌وه، وه‌ك مامۆستاو كارمه‌ندی نه‌خۆشخانه‌و شاره‌وانی وه‌ك زبڵ كۆكه‌ره‌وه‌كان.[15]
به‌ڵام، هێزه عێراقی و سووریە‌كان به پشتیوانی هاوپه‌یمانی ئه‌مریكی دژه داعش و ئێران و ڕووسیا (هێزه‌كانی دژه داعش) به تووندی وه‌ڵامی گرووپه‌كه‌یان دایه‌وه‌و له ناوه‌ڕاستی ٢٠١٧ زۆرینه‌ی ناوچه‌كانیان له‌ژێر ده‌ستیان ده‌رهێنایه‌وه.[16] له ماوه‌ی سێ ساڵی ڕابردوودا، جه‌نگ بووه هۆی ئاواره‌بوونی زیاتر له یه‌ك ملیۆن هاووڵاتی له ناو عێراق به‌ته‌نها، جگه‌له ناچاركردنی سه‌دان هه‌زار كه‌سی تر له جێهێشتنی ووڵاته‌كانیان و داواكردنی مافی مانه‌وه له ووڵاتانی ده‌ره‌وه.[17]
تۆماری پێشێلكاریه‌كان
تاوانی هێزه‌كانی داعش
له ساڵی ٢٠١٤وه، هێزه‌كانی داعش هه‌ستاون به ئه‌نجامدانی پێشێلكاری مافه‌كانی مرۆڤ و تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی له ناوچه جیاوازه‌كانی عێراق و هه‌روه‌ها تاوانی جینۆساید به‌پێی ده‌ره‌نجامه‌كانی كۆمسیۆنی لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆی نێوده‌وڵه‌تی له‌سه‌ر كۆماری عه‌ره‌بی سووری كه‌له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌سه‌ڵاتی پێدراوه.[18] له به‌ناوبانگترینیان، له ٣ی ئابی ٢٠١٤ داعش هێرشی كرده سه‌ر گووندو شارۆچكه‌كانی سه‌رتاسه‌ری شنگال و دانیشتوانی یه‌زیدی كرده ئامانج.[19] چه‌كداره‌كانی ئه‌م گرووپه لانی كه‌م ٢٠٠٠ كه‌سیان گوله‌باران كردوو ٦،٤١٧ كه‌سی تریان ده‌ستگیركرد.[20] پاشان داعش یه‌زیدیه‌كانی زیندانی كردوو به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیكی و ڕێكخراو ده‌ستدرێژی سێكسی كرده سه‌ر ژنان و كچانیان و وه‌ك كۆیله‌ی سێكسی به‌كاریهێنان له‌گه‌ڵ تاوانی تری وه‌ك ئه‌شكه‌نجه‌و مامه‌ڵه‌ی خراپ و هاوسه‌رگیری زۆره‌ملێ به چه‌كدارانی داعش و كارپێكردنی زۆره‌ملێ.[21] هه‌روه‌ها یه‌زیدیه‌كانیان ناچاكرد به گۆڕینی ئاینیان و منداڵانیانیان كرده چه‌كدارو سه‌رباز.[22] ڕاپۆرتێكی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان به به‌ڵگه‌وه نیشاندا كه ئامانجی داعش له‌ناوبردنی دانیشتوانی یه‌زیدی بووه وه‌ك گرووپ و ده‌ره‌نجامی ڕاپۆرته‌كه ده‌ریخست كه ''كاری له‌و جۆره ڕه‌نگه به جینۆساید له‌قه‌ڵه‌م بدرێ.''[23]
چه‌كدارانی داعش گرووپی تریان كرده ئامانج وه‌ك شیعه‌كان. له یه‌كێك له گه‌وره‌ترین كۆمه‌ڵكوژیاندا، داعش له حوزه‌یرانی ٢٠١٤ به سه‌دان سه‌ربازی شیعه‌ی له كامپی
سپایکه‌ری ده‌ره‌وه‌ی تكریت گوله‌باران كرد.[24] له كۆمه‌ڵكوژیه‌كی ترداو له هه‌مان مانگدا، چه‌كدارانی داعش هه‌ستان به گوله‌بارانكردنی سه‌دان زیندانی شیعه‌و ژماره‌یه‌ك له كوردو یه‌زیدی له زیندانی بادوش له ده‌ره‌وه‌ی موسڵ.[25]
داعش هه‌روه‌ها به‌شێوه‌یه‌كی ڕێکخراو كه‌مینه‌كانی تری عیراقی وه‌ك یه‌زیدی و شه‌به‌ك و توركمانی شیعه‌و مه‌سیحیه‌كانی كرده ئامانج.[26] فه‌رمانی به مه‌سیحیه‌كانی شاری موسڵ كرد یان ببنه موسڵمان یان جزیه بده‌ن یان شاره‌كه جێبهێڵن یان ڕوبه‌ڕوی شمشێر ببنه‌وه.[27]
له ساڵی ٢٠١١وه، داعش چه‌كداره‌كانی، به منداڵه به چه‌كداركراوه‌كانیشیه‌وه، ناردووه بۆ ئه‌نجامدانی سه‌دان كاری خۆكوژی و هێرشی ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراو كه له ئه‌نجامدا كووشتنی هه‌زاران هاووڵاتی مه‌ده‌نی لێكه‌وتۆته‌وه.[28] له ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی، چه‌كداره‌كانی پێشێلكاری و تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه وه‌ك تووندوتیژی سێكسی و سه‌ربڕین له شوێنه گشتیه‌كان و كووشتنی وه‌حشیانه‌و ئه‌شكه‌نجه‌دان ئه‌مه‌ش وه‌ك شێوازێكی حوكمڕانی له‌ڕێگه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی ترس و تۆقاندنه‌وه.[29] له زۆربه‌ی ناوچه سوونه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی، ''دیوانی الحسبە''ی داعش سزای تووندی بهسهر هاووڵاتیاندا سه‌پاندووه وه‌ك گوله‌بارانكردنی پیاوی هاوڕه‌گه‌زبازو به‌ردبارانكردنی ئهو كه‌سانه‌ی گوایه زینایان كردووه، له‌گه‌ڵ قه‌ده‌غه‌كردنی مۆبایل و جگه‌ره‌كێشان. سه‌پاندنی فشاری تووند بهسهر ژنان و كچاندا له شێوازی پۆشینی جل و به‌رگیان و ئازادی چوونه‌ده‌ره‌وه‌یان.[30] ژنان و كچانی سوونه به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، ته‌نها له كاتێكدا ڕێگه‌ی چوونه ده‌ره‌وه‌یان پێدراوه ئه‌گه‌ر ''نیقاب''یان بپۆشیایه و پیاوێكی خزمی نزیكیان له‌گه‌ڵ بووایه. پێشێلكردنی ئه‌م یاسایه ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی غه‌رامه‌كردن یان لێدانی پیاوێكی ئه‌ندامانی خێزانه‌كه بووه. ئه‌م ڕه‌فتارانه ژنان و كچانی له خێزان و هاوڕێ و ژیانی گشتی گۆشه‌گیر كردبوو.[31]
داعش باجی سه‌پاندبوو بهسهر خێزانه‌كان له ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی و ده‌ستیگرتبوو بهسهر ماڵ و موڵكی ئه‌وانه‌ی هه‌ڵده‌هاتن و بانكه‌كانی تاڵان ده‌كردو پاره‌و ئاڵتون و شتومه‌كی تری به‌نرخی ده‌دزی.[32] داعش هه‌ستا به وێرانكردنی مزگه‌وت و مه‌زارگه‌و كه‌نیسه‌و گۆڕو په‌یكه‌رو شوێنواری تری ئاینی و ئاسەواری له‌سه‌رتاسه‌ری ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی، له‌گه‌ڵ تاڵانكردن و دزینی ئاسه‌واری كلتوری به‌نرخ وەک کۆمەکێکی دارای بۆ ئیدامه‌دانی ئۆپراسیۆنه‌كانی.[33] ئه‌م جۆره كارانه به تاوانی جه‌نگ له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێن.
له شه‌ڕه‌كانیاندا له دژی هێزه‌كانی دژه داعش، گرووپه‌كه هه‌ستا به ئه‌نجامدانی هێرشی كیمیاوی و تۆپبارانكردنی ئهو ناوچانه‌ی هاووڵاتی مه‌ده‌نیان تێدا بووه.[34] چه‌كداره‌كانیان له نێو هاووڵاتیان و له شوێنه گشتیه‌كانی وه‌ك نه‌خۆشخانه كه به‌پێی یاسا مرۆییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به شوێنی پارێزراو داده‌نرێ خۆیان حه‌شارده‌دا‌و له‌كاتی ئۆپراسیۆنه‌كانیان هاووڵاتیانیان وه‌ك قه‌ڵغانی مرۆیی به‌كارده‌هێنا. قه‌ناس به‌ده‌سته‌كانی داعش ته‌قه‌یان له‌و هاوڵاتیانه ده‌كرد كه هه‌وڵی هه‌ڵهاتنیان ده‌دا.[35] له ناوه‌ڕاستی شه‌ره‌كاندا، داعش گوله‌بارانی به كۆمه‌ڵی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی ژێر كۆنترۆڵی ده‌كردو به‌هۆیه‌وه چه‌ندین گۆڕی به‌كۆمه‌ڵی له‌دوای خۆی جێهێشتووه.[36]
پێشلكاری هێزه‌كانی دژه داعش
مامه‌ڵه‌ی خراپ و گوله‌بارانكردن
هه‌رچه‌نده پێشێلكاری له‌لایه‌ن هێزه‌كانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان و میلیشیا شیعه‌كان كه ئێستا له نێو هێزه‌كانی ده‌وڵه‌تی عێراقیدا ڕێكخراون و به حەشدی شەعبی ناسراون له مێژه هه‌بووه، به‌ڵام شه‌ری دژ به داعش وایكردووه ئه‌م هێزانه ئازادی زیاتریان هه‌بێ له ئه‌نجامدانی تاوان و پێشێلكاری له‌ژێر په‌رده‌ی شه‌ڕی تیرۆردا.
هیومان ڕایتس ۆوچ چه‌ندین جار ڕاپۆرتی بەبەڵگەکراوی له‌سه‌ر ئه‌شكه‌نجه و كوشتاری نایاسایی پیاوان له‌لایه‌ن هێزه عێراقیه‌كانه‌وه له جه‌نگی دژ به داعشدا كردووه. له‌وانه‌ش ئه‌شكه‌نجه و كووشتاره نایاساییه‌كان له چوارچێوه‌ی ئۆپراسیۆنه‌كانی ٢٠١٦ی كۆنترۆڵكردنه‌وه‌ی فه‌للوجه و ئۆپراسیۆنه‌كانی ٢٠١٦-٢٠١٧ ی گرتنه‌وه‌ی موسڵ. له كاتی ئۆپراسیۆنه‌كاندا، ئه‌م هێزانه هه‌ستان به ئه‌شكه‌نجه‌دان و كوشتنی ئه‌وانه‌ی ده‌ستگیریان ده‌كردن له ده‌وروبه‌رو ناوه‌وه‌ی ناوچه‌كانی شه‌ڕ به‌بێ هیچ سڵكردنه‌وه‌یه‌ك و هه‌ندێك جار وێنه‌و گرته‌یی ڤیدیۆیی تاوانه‌كانیان له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانه‌وه بڵاوده‌كرده‌وه.[37]
بۆمبارانی هەڕەمەکیانە
له جه‌نگی دژبه داعشدا له عێراق، هێزه‌كانی عێراق و هاوپه‌یمانان-به پێشەنگی ئه‌مریكا هه‌ڵمه‌تی بۆمبارانکردنیان ئەنجام دەدا کە چوارچێوە مه‌ده‌نیەکان دەکرانە ئامانج وەک خانووبه‌ره‌و نه‌خۆشخانه‌کان.[38] هێزه‌كان هه‌ستان به ئاراسته‌كردنی ئهو مووشه‌كانه‌ی كه ووردو ده‌قیق نین له پێكانی ئامانجه‌كانیان (بۆیه به هێرشی هەڕەمەکیانە هه‌ژمارده‌كرێن)، وه‌ك هاوه‌ن و مووشه‌كی گراد و، به‌ره‌و ئهو ناوچانه‌ی ژماره‌یه‌كی زۆر هاووڵاتی مه‌ده‌نیان تێدا بوو.[39] زیاتر‌له‌وه‌ش، فڕۆكه جه‌نگیه‌كان هه‌ستان به بەردانەوەی ئهو بۆمبانەی كه كاریگه‌ریه‌كی به‌ربڵاوی زیاتریان هەیە له هه‌مان ناوچه.[40] ئامارێكی وورد له‌سه‌ر ژماره‌ی قوربانیانی مه‌ده‌نی له‌به‌رده‌ست نیه، ته‌نانه‌ت بۆ شه‌ڕه گه‌وره‌كانی ناو شاره‌كانی وه‌ك فه‌للوجه‌و موسڵ ، به‌ڵام ڕه‌نگه ژماره‌كه له چه‌ند هه‌زار قوربانیه‌كدا بێت.[41] به‌دانپێنانی هاوپه‌یمانان خۆیان، ڕه‌نگه فڕۆكه جه‌نگیه‌كانیان به‌بێ مه‌به‌ست لانی كه‌م ٦٢٤ هاووڵاتی مه‌ده‌نیان كوشتبێ.[42] له ڕاگه‌یه‌ندراوێكی تردا سه‌رۆك وه‌زیران عه‌بادی ووتی،٩٧٠ بۆ ١٢٦٠ هاووڵاتی مه‌ده‌نی له شه‌ڕی موسڵدا كوژراون، به‌ڵام هیچ وورده‌كاریه‌كی نه‌خسته‌ڕوو له‌سه‌ر چۆنیه‌تی ده‌سكه‌وتنی ئه‌م ئاماره.[43]
وێرانكردنی خانووبه‌ره‌و ده‌ربه‌ده‌ركردنی زۆره‌ملێ
له دوای ساڵی ٢٠١٤، یه‌كه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حەشدی شەعبی هه‌ستان به وێرانكردنی به كۆمه‌ڵی ماڵ و موڵكی هاووڵاتیان له‌و ناوچانه‌ی كۆنترۆڵیان ده‌كردنه‌وه له ده‌ستی داعش. بۆ نموونه له كۆتایی مانگی ئابی ٢٠١٤ یه‌كه‌كانی حەشدی شەعبی هه‌ستان به هەڵکووتانەسەرو وێرانكردنی ده‌یان گووندی سوونه‌نشینی ده‌وروبه‌ری ئامرلی دوای کۆنتڕۆڵکردنەوەی شارۆچکەکە لە دەستی داعش.[44] له پاش گرتنه‌وه‌ی تكریت له مارسی ٢٠١٥، یه‌كه‌كانی حەشدی شەعبی هه‌ستان به سووتان و ته‌قاندنه‌وه‌ی سه‌دان بیناو وێرانكردنی به‌شێكی زۆری گه‌ڕه‌كه‌كانی الدورو ابوعلیل و باشووری العلم.[45] هیومان ڕایتس ۆوچ ڕاپۆرتی بەبەڵگەکراویشی كردووه له‌سه‌ر وێرانكاری نایاسایی ماڵه عه‌ره‌به‌كان و هه‌ندێك جار ته‌واوی گوونده عه‌ره‌بنشینه‌كان له‌لایه‌ن هێزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان. دوابه‌دوای ئه‌وه دیپۆرتكردنه‌وه‌ی دانیشتوانی لانی كه‌م له ٢١ گووند له پارێزگاكانی كەركوك و نه‌ینه‌وا.[46] به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ڕێگه‌یان نه‌داوه به ئاواره‌كان به ئازادی له ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی عێراق و ناوچه جێناكۆكه‌كان هاتوچۆبكه‌ن و ئاواره‌كانیان ناچار كردبوو له‌ناو كامپه‌كان بمێننه‌وه‌و به‌تووندی جموجوڵیان سنووردار كردبوون.[47]
هه‌ندێك له هێزه‌كانی دژه داعش به هه‌ردوو یه‌كه‌كانی حەشدی شەعبی شیعه‌و سوونه‌شه‌وه مه‌شقی سه‌ربازیان به منداڵان كردووه‌و له شه‌ڕدا به‌كاریان هێناون.[48]
به‌شی دووه‌م: ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئه‌ندامان و لایه‌نگران و چه‌كدارانی داعش
له‌كاتێكدا شه‌ڕ له دژی هێزه‌كانی داعش له عێراق هێشتا به‌رده‌وامه، به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان به تۆمه‌تی هه‌بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ داعش ده‌ستیان كردووه به پرۆسه‌ی دادگایكردنی هه‌زاران ده‌ستگیركراو كه له نێویاندا به‌سه‌دان منداڵ هه‌یه. هیومان ڕایتس ۆوچ نیگه‌رانه له‌وه‌ی كه ده‌ستگیركردنی هه‌ندێك كه‌س له‌لایه‌ن هێزه‌كانی حكومه‌ته‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای به‌ڵگه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی زۆر كه‌م بووبێ. له هه‌ندێك كه‌یسدا ته‌نها پشتیان به ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه و دراوسێكانیان به‌ستووه له ده‌ستنیشان كردنیان وه‌ك ئه‌ندامی داعش به‌بێ لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتر، یان له‌به‌ره‌وه‌ی وا ڕێكه‌وتووه ئهو كه‌سه هه‌مان ناوی گومانلێكراوێكی تری هه‌بووه.
قه‌باره‌و مه‌ودای پرۆسه‌كه كه ئێستا له‌لایه‌ن به‌رپرسانی دادوه‌ری عێراقی و هه‌رێمی كوردستانه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌چێ زۆر گه‌وره‌یه، گومانلێكراوانی داعش له زیندانی زۆر قه‌ره‌باڵغدا به‌ندكراون و له هه‌ندێك حاڵه‌تدا بارودۆخیان نامرۆییانه‌یه‌و ڕه‌نگه مردنی زیندانیانی لێبكه‌وێته‌وه. هه‌رچه‌نده، یاسای دژه‌تیرۆر هیچ بڕگه‌یه‌كی یاسای سزادان (القانون الجنائی) هه‌ڵناپه‌سێرێ، به‌ڵام ئهو به‌رپرسانه‌ی كار له‌سه‌ر ئه‌م كه‌یسانه ده‌كه‌ن ناتوانن یان نایانه‌وێ ڕێز له بڕگه‌كانی یاسای سزادان بگرن كه پێویستی ده‌كات ته‌نها له‌دوای ده‌رچوونی فه‌رمانی ده‌ستگیركردن له‌لایه‌ن دادگاوه گومانلێكراو ده‌ستگیر بكرێ و له‌ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێردا بهێنرێته به‌رده‌م دادوه‌رو پارێزه‌ره‌كه‌ی له‌سه‌ر تاسه‌ری لێكۆڵینه‌وه‌كان له‌گه‌ڵیدا ئاماده بێ. تۆمه‌ت هه‌یه له‌سه‌ر ده‌ستگیركردنی هه‌ڕه‌مه‌كی و به‌ربڵاووی گومانلێكراوانی داعش و ئه‌شكه‌نجه‌دانیان له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌ی هێزه ئهمنیهكان به مه‌به‌ستی ناچاركردنیان به دانپێنانێ زۆره‌ملێ و هیچ ئاماژه‌یه‌كیش نیه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه دادوه‌ران ده‌ست تێوه‌ردان بكه‌ن له ڕه‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌م جۆره دانپێنانانه وه‌ك به‌ڵگه.
سه‌ره‌ڕایی ئه‌مانه‌ش، لێكۆڵینه‌وه‌و دادگایكردنی هه‌زاران گومانلێكراوی داعش له پرۆسه‌یه‌كدا كه په‌له‌ی زۆری تێدا ده‌كرێ به‌رده‌وامه و پرۆسه‌یه‌كی به‌په‌له‌ی له‌م جۆره گره‌نتی مافه یاساییه‌كانی گومانلێكراو ده‌سته‌به‌ر ناكات. به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی، دادگایكردن و سزادانی گومانلێكراوان له‌سه‌ر بنه‌مای نووسراو ووته‌ی شاهێدحاڵ و دانپیدانانە كه ڕه‌نگه له‌ژێر فشاردا لێیان ده‌رهێنرابێ. زۆرجار ده‌ستگیركراو هه‌لێكی ماناداری پێنادرێ له ته‌حه‌داكردنی به‌ڵگه‌كانی دژی. ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ی، ژماره‌یه‌ك له دادگایكردنه‌كان به سزای له سێداره‌دان كۆتایی دێت.
به‌رپرسانی دادوه‌ری بڕیاری سزای گومانلێكراوانی داعش به ئه‌ندام بوون یان پشتگیری كردنی گرووپه‌كه یان كوشتن و تاوانی تر به پێی یاسای دژه تیرۆر ده‌ده‌ن. به‌پێی ووته‌ی ئهو دادوه‌رانه‌ی كارله‌سه‌ر كه‌یسه‌كان ده‌كه‌ن، ئەوان بە پێی یاسای سزادان سزای گومانلێكراوان نادەن بۆ ئەو تاوانه‌كانی کە لەوانەیە ئەنجامیان دابێ وه‌ك ده‌ستدرێژی سێكسی و فڕاندن. شایه‌نی باسه، تاوانه نێوده‌وڵه‌تیه گه‌وره‌كانی وه‌ك تاوان له‌دژی مرۆڤایه‌تی و تاوانی جه‌نگ و جینۆساید له یاسای عێراقیدا نیه.
به‌دڵنیاییه‌وه له‌ڕووی بابه‌تی به‌ڵگه‌ییه‌وه پشت به‌ستن به یاسای دژه‌تیرۆر ئاسانتره چونكه ته‌نها ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر به‌رپرسان پێویسته سه‌لماندنی ئه‌ندام بوونه له ناو داعش، یان به‌شداریكردنه له ئیداره و هێزه چه‌كداره‌كانی داعش وه‌ك به‌ڵگه بۆ دادگایكردن و تۆمه‌تباركردنی گومانلێكراوانی داعش. به‌ڵام، ئه‌م گرتنه‌به‌ری ئەم شێوازه واده‌كا كه پرۆسه‌كه نه‌توانێ تۆمارێكی گشتگیری دادوه‌ری ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجامدراون دروست بكات و به‌ڵگه‌ی ئه‌نجامدانی ئه‌م تاوانانه له قوربانیان و شاهێدحاڵان كۆبكاته‌وه. له‌لایه‌نكی تره‌وه، ته‌نها پشت به‌ستن به یاسای دژه‌تیرۆر وا له پرۆسه‌كه دەکات کە ئه‌وله‌ویات نه‌درێ به سزادانی ئه‌وانه‌ی له ناو داعش تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه.
سیستمی دادوه‌ری له هه‌رێمی كوردستانی عێراق ڕێچكه‌ی جیاوازی گرتووه‌و گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه به‌به‌راورد به به‌شه‌كانی تری عێراق. له كوردستاندا، حكومه‌تی هه‌رێم كه ده‌سه‌ڵاتی له پارێزگاكانی دهۆك و هه‌ولێرو سلێمانی هه‌یه له دوای ساڵی ١٩٩٢ یاسای خۆی تێپه‌ڕاندوه‌و كاری پێكردوون. له سیستمی دادگایی هه‌ردوو به‌شه‌كه‌ی ووڵاتدا، دادگا یان هۆبه‌ی تایبه‌ت به تاوانه‌كان هه‌یه كه تێیدا هه‌ریه‌كه‌یان به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆری خۆی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كه‌یسه‌كانی دژه‌تیرۆر ده‌كه‌ن تەنانەت بۆ ئه‌وانه‌ش كه گومانلێكراوی داعشن. دادگاکان و دادوەرەکان لە هەردوو سیستەمەکەدا جیابەجیا کەوتونەتە ژێر ڕکێفی دەسەڵاتی ئەنجوومەنی باڵای دادوەری و ئەنجوومەنی دادوەری کوردی ، ئەو دوو دەستەیەی کە کارووباری دادوەری بەڕێوەدەبەن و سەرپەرشتی دەکەن. هه‌ردوولاشیان دادوه‌ری تایبه‌تیان هه‌یه بۆ كاركردن له‌سه‌ر كه‌یسی ئهو مێرمنداڵانه‌ی ڕوبه‌ڕوی تۆمه‌تی دژه‌تیرۆر بوونه‌ته‌وه.
به‌پێی ووته‌ی دادوه‌رانی هه‌ردوولا كه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م كه‌یسانه ده‌كه‌ن، هه‌ردوو سیستمه‌كه به هاوتایی كارده‌كه‌ن، به‌ڵام هه‌ماهه‌نگیه‌كی سنووردار له‌نێوانیاندا هه‌یه بۆ ئه‌م كه‌یسانه. به‌پێی ووته‌ی به‌رپرسی باڵای هه‌ردوولا، ستراتیژێكی نیشتمانی یان پلانێك نیه بۆ دروستكردنی هه‌ماهه‌نگی له دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش یان ئهولهویهت دان به‌سزادانی ئه‌وانه‌ی كه به‌رپرسیارن له ئه‌نجامدانی تاوانه زۆر گه‌وره‌كان. له‌ئەنجامدا، تا ئه‌مڕۆش دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به تۆمه‌تی ئه‌ندام بوونیانه له‌ناو داعش به‌بێ ڕه‌چاوكردنی هیچ جیاكاری و ئهولهویهت دانێك له‌سه‌ر بنه‌مای قه‌باره‌و ئاستی ئەوتۆمه‌تانەی کە لەوانەیە ئەنجامیان دابێت. یاسای لێبووردنی حكومه‌تی عێراق ڕێگه به‌دادوه‌ران ده‌دا بڕیاری لێبووردنی ئهو گومانلێكراوانه ده‌ربكه‌ن كه ده‌یسه‌لمێنن له دژی خواستی خۆیان په‌یوه‌ندیان به گرووپه‌كه‌وه كردووه‌و هیچ كارێكی تووندوتیژیان ئه‌نجام نه‌داوه. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هیچ یاسایه‌كی لێبووردنی ده‌رنه‌كردوه‌و ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێمیش ووتی، هیچ بڕیارێكی له‌و جۆره ڕه‌چاونه‌كراوه.[49]
هه‌رچه‌نده قوربانیانی ده‌ست تاوانه‌كانی داعش له عێراق داوای به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری و سه‌پاندنی یاسا بهسهر تاوانباراندا ده‌كه‌ن، به‌ڵام به‌ڕێوه‌چوونی دادگاییه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستا هیچ هه‌لێكی مانادار به قوربانیان نادات له به‌شداریكردن و ئاماده‌بوون و شاهێدیی دان یان ئاراسته‌كردنی پرسیار بۆ گومانلێكراوان له دادگادا. ئه‌وه‌نده‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگاداربێ، هیچ ڕێكخراوێكی ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تی چاودێری دادگیكردنه‌كان ناكات.
زیاده‌ڕه‌وی له ده‌ستگیركردن و زیندانیكردن
هێزه‌كانی داعش مه‌ترسیه‌كی گه‌وره‌ن له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت و هاونیشتمانیانی له‌ڕێگه‌ی ئه‌نجامدانی هێرش و تاوانی تر له‌سه‌رتاسه‌ری ووڵات، بۆیه به‌رپرسان ڕاستن له گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی و سزادانی تاوانباران له‌پێناو به‌رگریكردن له ئاسایشی هاووڵاتیانیان و به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان. وه‌ك به‌شێك له هه‌ڵمه‌ته‌كه‌یان بۆ له‌ناوبردنی داعش، هێزه‌كانی سووپاو ئاسایشی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان ئهو كه‌سانه دەپشکنن كه ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی داعش جێده‌هێڵن له‌پێناو دۆزینه‌وه‌و ده‌ستگیركردنی گومانلێكراوانی داعشن له‌نێوانیاندا: هه‌رچه‌نده زۆرێك له‌م خه‌ڵكانه هاووڵاتی مه‌ده‌نی هه‌ڵهاتووی ناوچه‌كانی ژێركۆنترۆڵی داعشن و په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه نه‌بووه، به‌ڵام ڕه‌نگه هه‌ندێكی تریان تێدا بووبێ كه چه‌كدار یان لایه‌نگری داعش بووبێت و به‌رپرسیار بووبێت له ئه‌نجامدانی تاوان و پێشێلكاری. له ڕاستیدا، ژماره‌یه‌كی زۆر له چه‌كدارانی داعش توانییان بڕۆنه ناوچه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان و هێڕشی گه‌وره له دژی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی و هێزه سه‌ربازیه‌كان ئه‌نجام بده‌ن. سه‌ره‌ڕایی ئه‌م ڕاستیانه‌ش، هیومان ڕایتس ۆوچ نیگه‌رانه له ناڕوونی پرۆسه‌كه و ده‌ستنیشان كردنی خه‌ڵك وه‌ك لایه‌نگری داعش له‌سه‌ر بنه‌مای لیستی داواكراوان یان تۆمه‌تباركردنیان له‌لایه‌ن ئه‌ندامێكی كۆمه‌ڵگاو گه‌ڕه‌كه‌كه‌یان به‌بێ بوونی به‌ڵگه‌ی زیاتر. ڕه‌نگه ئه‌م شێوازه ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی به هه‌ڵه ده‌ستنیشانكردن و ده‌ستگیركردنی پیاوان و كوڕانی لێبكه‌وێته‌وه كه له ڕاستیدا په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه نه‌بووه، یان ئه‌وپه‌ڕی چالاكیه‌كی مه‌ده‌نیان ئه‌نجام دابێ له‌دژی خواستی خۆیان كه به پشتگیریكردن له گرووپه‌كه له قه‌ڵه‌م بدرێ.
توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ ژماره‌یه‌كی زۆر بانگه‌شه‌یان له‌لایه‌ن خێزانی ده‌ستگیركراوه گومانلێكراوه‌كانی داعش به‌ده‌ست گه‌یشتووه كه ده‌ڵێن دراوسێ یان كه‌سێكی تر پێشنیازی كردووه ناوی كه‌س و كاریان بخرێته ناو یه‌كێك له "لیسته‌كانی داواکراوانەوە" له‌به‌ره‌وه‌ی ناكۆكی خێڵه‌كی یان خێزانی یان شه‌خسیان هه‌بووه.[50]
بۆ پشکنینی ئهو كه‌سانه‌ی له ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی داعشه‌وه هاتوون یان له‌و ناوچانه بوون كه داعش ده‌ستی به‌سه‌ردا گرتوون، هێزه‌كانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان ناوه‌كانیان به‌راورد كردوون به چه‌ند لیستێك له ناوی گومانلێكراوانی داعش كه له‌ساڵی ٢٠١٤وه كۆیان كردوونه‌ته‌وه. له دروستكردنی ئه‌م لیستانه‌دا ئه‌م هێزانه پشتیان به چه‌ندین سه‌رچاوه به‌ستووه وه‌ك زانیاری گشتی ده‌رباره‌ی ئه‌ندامانی داعش كه هه‌ندێكیان له‌لایه‌ن داعش خۆی بڵاوكراوه‌ته‌وه، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشتیان به زانیاری ئهو كه‌سانه به‌ستووه كه ناوچه‌كانی داعشیان جێهێشتووه‌و ناوی گومانلێكراوانی گه‌ڕه‌ك و كۆمه‌ڵگاكانیان داوه‌ته هێزه ئهمنیهكان.[51] خه‌ڵك هه‌ن كاتێك ناوه‌كانیان له‌ناو "لیستی داواكراوان" دۆزراوه‌ته‌وه ڕوبه‌ڕوی ده‌ستگیركردن بوونه‌ته‌وه تا ئهو كاته‌ی به‌رپرسان لێكۆڵینه‌وه‌یان له تۆمه‌ته‌كانی په‌یوه‌ندی بوونیان به داعشه‌وه ته‌واوكردووه.
هیومان ڕایتس ۆوچ تێبینی كرد له تشرینی دووه‌می ٢٠١٦وه بۆ حوزه‌یرانی ٢٠١٧ هێزه‌كانی عێراق له خاڵه‌كنی پشكنیندا ته‌ماشای ناسنامه‌ی ئهو كوڕو پیاوانه‌یان ده‌كرد كه له ناوچه‌كانی داعش هه‌ڵهاتبوون و ئه‌وانه‌یان ده‌ستگیر ده‌كرد كه ناوه‌كانیان له ناو لیستی داواکراودا ده‌دۆزرایه‌وه. به‌پێی ووته‌ی ده‌یان ئاواره، چه‌ندین هێزی جیاوازی ئه‌منی و سه‌ربازی به چه‌ندین لیستی داواكراوه‌وه له بازگه‌كان و كامپی ئاواره‌كان پشكنین بۆ ناوی خه‌ڵك ده‌كه‌ن به‌رله‌وه‌ی ڕێگه‌ی جێگیربوونیان له‌ناو كامپه‌كان پێ بدرێت.
به‌پێی ووته‌ی ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕاست و دروستی ووته‌ی ''زانیاری ده‌ره‌كان'' ئاسایش داوایان لێده‌كه‌ن ''سوێند بخۆن به قورئان به‌وه‌ی كه ده‌یڵێن ڕاسته''.[52] پاش سوێند خواردن، ئاسایش ووته‌كانی زانیاری ده‌ره‌كان ده‌خاته‌به‌رده‌م دادوه‌ر بۆ به‌ده‌ستهێنانی فه‌رمانی ده‌ستگیركردن تا گومانلێكراو ده‌ستگیر بكرێ و لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێ.
له ٦ی ئابی ٢٠١٧، وه‌زیری ناوخۆ داوای له هه‌موو هێزه ئه‌منیه‌كانی حكومه‌تی عێراق كرد كه ''لیسته‌كانیان'' ڕاده‌ستی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی به‌ڵگه‌كانی تاوان له وه‌زاره‌تی ناوخۆ بكه‌ن تا هه‌موو لیسته‌كان به ناوه‌ند بكرێن لە ژێر یەک دەسەڵاتدا.[53]
هیومان ڕایتس ۆوچ چه‌ندین جار تێبینی ده‌كرد كه به‌رپرسان پیاوانیان له بازگه‌كان و كامپه‌كان ده‌ستگیرده‌كرد له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وه‌ی كه دانیشتوویه‌كی كامپه‌كه یان كه‌سێكی گه‌ڕه‌كه‌كه‌یان كه‌له‌گه‌ڵیان ئاواره‌بووبون وه‌ك لایه‌نگری داعش ده‌ستی بۆ ڕاكێشابوو ئه‌مه سه‌ره‌ڕایی ئه‌وه‌ی ناوه‌كانیان له‌ناو لیستی داواکراەوکاندا نه‌بووه. له هه‌ندێك حاڵه‌تدا، ئهو ئاوارانه‌ی پشکنینیان بۆ كراوه ووتیان، به‌رپرسان "زانیاری ده‌ره ده‌مامكداره‌كانیان" بۆ بازگه‌كان ده‌هێنا بۆ ده‌ستنیشانكردنی ئه‌وانه‌ی گومانلێكراوی داعش بوون، ئهو كه‌سانه‌ی په‌نجه‌یان بۆ ڕاده‌كێشرا ده‌ستگیر ده‌كران.[54]
هیومان ڕایتس ۆوچ نیگه‌رانی ده‌ربڕی ده‌رباره‌ی ژماره‌یه‌ك لایه‌ن و خه‌ڵكی جیاواز كه بینی به‌شداریان له پرۆسه‌ی پشكنین و ده‌ستگیركردنی گومانلێكراوانی داعش ده‌كرد وه‌ك سووپا و هه‌واڵگری سووپاو دژه‌تیرۆر و ده‌زگای ئاسایشی نیشتمانی و یه‌كه‌ی بەرپەرچدانەوەی خێراو پۆلیسی فیدراڵی و به‌شی هه‌واڵگری وه‌زاره‌تی ناوخۆو هێزه‌كانی حەشدی شەعبی و هێزەکانی ئاسایش و پێشمه‌رگه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.[55]
هێزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌سه‌دان خێزانی هه‌ڵهاتووی ناوچه‌كانی حه‌ویجه كه به‌دووری ٦٠ كیلۆمه‌تر ده‌كه‌وێته باشووری موسڵ و ته‌له‌عفه‌ر كه به دووری ٥٥ كیلۆمه‌تر ده‌كه‌وێته ڕۆژئاوای موسڵ بۆ ماوه‌ی چه‌ندین هه‌فته‌و هه‌ندێك چار چه‌ند مانگێك له بازگه‌كان ڕاگرتووه به‌و شوێنانه‌شه‌وه كه نزیك بووه له‌به‌ره‌كانی پێشه‌وه‌ی شه‌ڕ به‌بیانووی نیگه‌رانی ئه‌منی و بوونی چه‌كدارانی داعش له نێویان یان هه‌بوونی په‌یوه‌ندیان به داعش و له زۆر حاڵه‌تدا ڕێگریان كردووه له گه‌یشتنی هاوكاری مرۆیی بۆیان.[56]
به‌پێی یاسای سزادانی عێراقی (القانون الجنائی) كه له عێراقدا كاری ته‌واوی پێده‌كرێ له‌به‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت بارودۆخی لەناکاوی ڕانه‌گه‌یاندووه، پۆلیس ته‌نها له‌دوای ده‌رچوونی فه‌رمانی ده‌ستگیركردن له‌لایه‌ن دادگاوه بۆی هه‌یه گومانلێكراو ده‌ستگیربكاو پێویسته له‌ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێردا گومانلێكراو بهێنرێته به‌رده‌م دادوه‌ر بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وامی ده‌ستگیركردنه‌كه‌ی یاسایی بێت.[57] له ڕووی كرداریه‌وه، حكومه‌ت پێویستی كردووه له‌سه‌ر ئهو هێزه عێراقیانه‌ی گومانلێكراوانی داعش ده‌ستگیرده‌كه‌ن له‌كاتی شه‌ڕدا ڕاده‌ستی به‌شی هه‌واڵگری وه‌زاره‌تی ناوخۆی بكه‌ن. ئه‌وه‌نده‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ تێبینی كردووه، زۆرجار هێزه ئهمنیهكان به‌بێ فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی دادگا خه‌ڵك ده‌ستگیر ده‌كه‌ن و ڕاده‌ستی لایه‌ن و هێزه ده‌سه‌ڵات پێدراوه‌كان یان به‌ندیخانه فه‌رمیه‌كانیان ناكه‌ن، هه‌روه‌ها له‌ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێردا نایانهێننه به‌رده‌م دادوه‌ر. له‌كاتی سه‌ردانێكیدا بۆ نه‌ینه‌وا له ته‌مووزی ٢٠١٧، هیومان ڕایتس ۆوچ ده‌ستگیركردنی لانی كه‌م دوانزه گومانلێكراوی داعشی بە بەڵگە کردووە كه بۆماوه‌ی لانی كه‌م له چوار مانگ به‌بێ فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی دادگاو ئاگاداركردنه‌وه‌ی ئه‌ندامانی خێزانه‌كانیان به‌ندكرابوون.
به دانپێنان به‌م ڕووداوه ئاشكرایه، به‌پرسانی عێراقی دوو فه‌رمانیان ده‌ركردو وه‌بیری به‌رپرسه‌كانیان هێنایه‌وه له پێویستی به‌ده‌ستهێنانی فه‌رمانی ده‌ستگیركردن له‌لایه‌ن دادگاوه به‌رله ده‌ستگیركردنی كه‌سێك. له ١٣ی ته‌مووز، وه‌زاره‌تی ناوخۆ فه‌رمانێكی ده‌ركردوو وه‌بیری هێزه‌كانیانی هێنایه‌وه ته‌نها له حاڵه‌تێكدا خه‌ڵك ده‌ستگیر بكه‌ن كه ده‌ستگیركردنه‌كان هاوتا بێت له‌گه‌ڵ بڕگه‌كانی یاسای سزادانی عێراقی كه تێیدا هاتووه ده‌بێت فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی دادگا به‌ده‌ستبهێنرێت.[58] له ٦ی ئاب، سه‌رۆك وه‌زیران عەبادی پشتگیری له‌و فه‌رمانه كردوو ڕایگه‌یاند ده‌بێت به‌رپرسانی هه‌واڵگری ئهو فه‌رمانانه‌ی ده‌ستگیركردن جێبه‌جێ نه‌كه‌ن كه له‌گه‌ڵ بڕگه‌كانی یاسای سزادان هاوتانین.[59]
هه‌روه‌ها به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادانی عێراقی كه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ساڵی ٢٠١٠ پێداچوونه‌وه‌ی بۆكردووه، ده‌بێت له‌ماوه‌ی ٢٤ كاژێردا ده‌ستگیركراو بهێنرێته به‌رده‌م دادوه‌ر، دوای ئه‌وه دادوه‌ر ده‌توانێ فه‌رمانی ده‌ستگیركردنه‌كه‌ی درێژبكاته‌وه تا ماوه‌ی هه‌تا شه‌ش مانگ.[60] له‌و ماوه‌یه‌دا هێزه‌كانی ئاسایش بۆیان هه‌یه كه‌سه‌كه زیندانی بكه‌ن و لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن بۆ دروستكردنی كه‌یسه‌كه‌ی و پێشكه‌شكردنی به دادوه‌ری لێكۆڵه‌ره‌وه. پاش شه‌ش مانگ، ده‌بێت ده‌ست به پرۆسه‌ی دادگایكردنی كه‌یسه‌كه بكرێ.[61] له‌به‌ر نه‌بوونی مۆڵه‌ت بۆ بینینی ده‌ستگیركراوه‌كان، هیومان ڕایتس ۆوچ نه‌یتوانی بگاته ئهو ده‌ره‌نجامه‌ی تا چه‌ند به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پاپه‌ندن به‌م پرۆسه‌یه‌وه. به‌ڵام، ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان دانی به‌وەدا نا كه كه دواكه‌وتن له پرۆسه‌ی یاسایی ''چه‌ند كه‌یسێكی كه‌مدا'' هه‌بووه به‌هۆی گه‌یشتنی ئهو ژماره زۆره‌ی ئاواره‌كان بۆ ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی عێراق.[62]
پێنج دادوه‌ری باڵاو ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، هه‌رچه‌نده به نووسراو له ناو یاسای ناوخۆدا نه‌هاتووه به‌ڵام به‌پێی پاپه‌ندبوونی عێراق به مافه‌كانی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تی به‌رپرسان له‌سه‌ریان پێویسته خێزانه‌كان ئاگادار بكه‌نه‌وه له ده‌ستگیركردنی خۆشه‌ویستانیان و هه‌روه‌ها ڕێگه به ده‌ستگیركراوان بده‌ن له‌گه‌ڵ خۆشه‌ویستانیان په‌یوه‌ندیان هه‌بێت.[63] سه‌ره‌ڕایی ئه‌مه، لانی كه‌م ١٠٠ خێزانی ده‌ستگیركراوانی داعش به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، هیچ ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كیان له‌لایه‌ن به‌رپرسانی عێراقی یان هه‌رێمی كوردستان پێنه‌گه‌یشتووه سه‌باره به شوێنی ده‌ستگیركردنی گومانلێكراوه‌كان.[64] زیاد له‌وه‌ش، پارێزه‌رێك كه كار له‌سه‌ر كه‌یسی ده‌یان مێردمنداڵی ده‌ستگیركراو ده‌كات ووتی، له هه‌موو ئهو كه‌یسانه‌ی نه‌ینه‌وا كه ئه‌م بینیوویه‌تی دایك و باوكی منداڵه‌كان هیچ شتێك نازانن له‌سه‌ر چاره‌نووس وشوێنی منداڵه‌كانیان. هه‌روه‌ها ووتییشی، به‌رپرسان له‌سه‌ریان پێویسته ناوی هه‌موو ده‌ستگیركراوان له داتابه‌یسێكی سه‌ره‌كیدا تۆمار بكه‌ن، به‌ڵام له چه‌ندین كه‌یسدا خه‌ڵكی له زیندانه‌كان دۆزیوه‌ته‌وه به‌بێ ئه‌وه‌ی ناویان له‌و داتابه‌یسه‌دا تۆماركرابێ ئه‌وه‌ش ئاسته‌نگیه‌كی زیاتر بۆ خێزانه‌كان دروست ده‌كات له دۆزینه‌وه‌ی منداڵه‌كانیان.[65]
ڕاسته به‌رده‌وامی شه‌ڕو بوونی ئهو ژماره زۆره‌ی ده‌ستگیركراون بارگرانیه‌كی زۆر دروست ده‌كات له په‌یڕه‌وكردنی مافه‌كانی ده‌ستگیركراوان، به‌ڵام ده‌بێت به‌رپرسان ئه‌وه‌ی له توانایاندا هه‌یه بیكه‌ن بۆ دڵنیابوون له‌وه‌ی كه ده‌ستگیركردنه‌كان له‌لایه‌ن هێزی یاسایی و ده‌سه‌ڵات پێدراوه‌وه ئه‌نجام ده‌درێ و هاوتایه له‌گه‌ڵ بڕگه‌كانی یاسای سزدان و پاپه‌ندیه‌كانی عێراق به مافه‌كانی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تی. بۆیه ده‌بێت له ڕێگه‌ی پۆلیسی ناوخۆیی و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كامپه‌كان یان خه‌ڵكانی تر ئه‌گه‌ر پێویستی كرد خێزانی ده‌ستگیكراوان له ده‌ستگیركردنی كه‌س و كاریان ئاگادار بكرێنه‌وه.
كه‌م وكورتیە دادگەریەکان له دادگاكانی عێراقدا
به‌پێی ووته‌ی ئهو دادوه‌رانه‌ی كارله‌سه‌ر ئه‌م كه‌یسانه ده‌كه‌ن، به‌رپرسانی عێراقی ته‌نها پشت به یه‌ك بڕگه‌ی یاسای دژه‌تیرۆری عێراقی (ژماره ١٣\٢٠٠٥) ده‌به‌ستن له دادگایكردنی هه‌موو گومانلێكراوانی داعش، به‌بێ سزادانیان به تۆمه‌تی ئه‌نجامدانی تاوانی جیاواز به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادان. پرۆسه‌كانی دادگایكردن و ڕێكاره یاساییه‌كان، بۆ سزادانی تۆمه‌تی ئه‌ندام بوونه له ناو داعش، به‌وانه‌شه‌وه كه تۆمه‌تبارنین به ئه‌نجامدانی تاوانی تر، به‌بێ بوونی هیچ ستراتیژێك کە چۆن ئەولەوویات بە كه‌یسێكان بدرێ.
كه‌م وكورتی له ڕێكاره یاساییه‌كان؛ نه‌بوونی ستراتیژ یان ئهولهویهت دان له كه‌یسه‌كانی داعشدا
وه‌ك پێشتر ئاماژه‌ی پێكرا، هێزه‌كانی داعش به‌رپرسیار بوون له ئه‌نجامدانی ژماره‌یه‌كی زۆر تاوان له عێراق وه‌ك تاوانی كوشتن و ئه‌شكه‌نجه‌دان و ڕفاندن و ده‌ستدرێژی سێكسی و له‌گه‌ڵ تاوانه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی وه‌ك تاوانی جه‌نگ و تاوان له‌دژی مرۆڤایه‌تی. به‌ڵام، دادگاكانی عێراق بڕیاری سزای گومانلێكراوانی داعش ته‌نها بۆ ئهو تاوانانه ده‌ده‌ن كه له یاسای دژه‌تیرۆردا هاتووه‌و گومانلێكراوان دادگایی ناكه‌ن به ئه‌نجامدانی تاوانه‌كانی تر به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادانی عێراقی وه‌ك به كۆیله‌كردن و ئه‌شكه‌نجه‌و ده‌ستدرێژی سێكسی. هه‌روه‌ها به‌رپرسانی دادوه‌ری عێراق ناتوانن گومانلێكراوان به ئه‌نجامدانی تاوانه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی وه‌ك تاوانی جه‌نگ و جینۆسایدو تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی دادگایی بكه‌ن له‌به‌ره‌وه‌ی ئه‌م تاوانانه له یاسای نیشتمانیدا نین. زیاد لەوەش، ئه‌وه‌ندی توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ تێبینیان كردووه له دادگایكردنه‌كاندا، دادگاكانی عێراق به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و به كۆمه‌ڵ گومانلێكراوانی داعش پێكه‌وه به تۆمه‌تی بوونی په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ گرووپه‌كه دادگایی ده‌كه‌ن، به‌بێ ئهولهویهت دان به لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له‌دژی ئه‌وانه‌ی كه به‌رپرسیاربوون له ئه‌نجامدانی تاوانه گه‌وره‌كان. ده‌رده‌كه‌وێ به‌رپرسان ئه‌وانه‌ش بكه‌نه ئامانجی سزاو دادگاییه‌كانیان كه ته‌نها ڕۆڵیان به‌شداربون بووه له به‌ڕێوه‌چوونی خزمه‌تگوزاریه سەرەتایەکانی وه‌ك كاره‌باو چاودێری ته‌ندروستی بۆ نه‌خۆشه‌كانی ژێر ئیدارەی داعش.
لەئێستادا، زۆرینه‌ی كه‌یسه‌كانی دژی گومانلێكراوانی داعش له دادگاكانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی به‌غدا له نه‌ینه‌وا به‌ڕێوه‌ده‌چێ ئهو پارێزگایه‌ی شاری موسڵی لێیه. ژماره‌یه‌كی زۆری گومانلێكراوانی داعش كه له شه‌ڕه‌كاندا ده‌ستگیركراون له‌وێ زیندانین. دادگای دژه‌تیرۆری نه‌ینه‌وا كه تا ساڵی ٢٠١٤ له‌ناو شاری موسڵدا بوو، لەئێستادا له شارۆچكه‌ی تەل كیف، به دووری ١٠ كیلۆمه‌تر لە باكووری موسڵ کارەکانی ده‌كات. له ٦ی ته‌مووز، هیومان ڕایتس ۆوچ سه‌ردانی دادگای دژه‌تیرۆری نه‌ینه‌وای كرد كه له‌و كاته‌دا كاره‌كانی له‌ناو خانوویه‌كی چۆڵكراوی شارۆچكه‌ی حه‌مدانیه ده‌كردو تێبینی دوو دادگایكردنی كرد. پارێزگاكانی تریش دادگای دژه‌تیرۆری خۆیان هه‌یه و هۆبه‌ی دژه‌تیرۆری به‌غداد له‌ناو دادگای تاوانه‌كانی ناوه‌ندایه.
له‌كاتی نووسینی ئه‌م ڕاپۆرته‌دا، دادگاكه ١١ دادوه‌ری هه‌بوو كه هه‌موویان پێشتر شاره‌زاییان هه‌بووه له دادگایكردنی كه‌یسی دژه‌تیرۆرو بڕیاردان له‌سه‌ر كه‌یسی گومانلێكراوانی داعش له نه‌ینه‌وا.[66] به‌پێی پرۆسه‌ی فه‌رمی، كاتێك هێزه ئهمنیهكان گومانلێكراوانی داعش ده‌ستگیرده‌كه‌ن ڕاده‌ستی هێزه‌كانی هه‌واڵگری وه‌زاره‌تی ناوخۆیان ده‌كه‌ن كه ئه‌وان به‌ندیان ده‌كه‌ن و لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن و فایلیان بۆ ده‌روست ده‌كه‌ن، پاشان ده‌یانهێننه به‌رده‌م یه‌كێك له‌و ١١ دادوه‌ره بۆ بیستنی كه‌یسه‌كه‌یان و لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ره‌تای. له‌كاتی بیستنی كه‌یسه‌كانیان له دادگادا، پارێزه‌ری تایبه‌ت یان حكومی بۆ هه‌موو گومانلێكراوان هه‌یه و ئاماده ده‌بن. ئه‌گه‌ر دادوه‌ر له‌و باوه‌ڕه‌دا بوو كه به‌ڵگه‌ی پێویست هه‌یه، جارێكی تر گومانلێكراو ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆ دادگایكردن. سه‌ره‌ڕایی پیوویستی یاسایی بۆ فه‌رمانی ده‌ستگیركردن، به‌رپرسانی دادوه‌ری به توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، زۆر به گرنگیه‌وه ته‌ماشای به‌كارهێنانی فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی دادگا ناكه‌ن.
له شوبات بۆ ئه‌یلولی ٢٠١٧، دادوه‌رێكی باڵا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، دادگا گوێبیستی كه‌یسی ٥٥٠٠ گومانلێكراوی داعش بووه له نه‌ینه‌واو دادگا گه‌یشتۆته دوابڕیار بۆ ئهو كه‌یسانه.[67] له ٢٧ی ئه‌یلول به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، تا ئهو كاته بڕیاری له سێداره‌دانیان بۆ نزیكه‌ی٢٠٠ كه‌س ده‌ركردووه. ئهو دادوه‌ره نه‌یتوانی ژماره‌ی ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعشمان بداتێ كه به‌بێ تۆمه‌ت ئازادكراون، به‌ڵام ووتی كه‌متر له ٥% ئهو كه‌یسانه‌ی دادگا گوێبیستی بووه وه‌لانراون. ئهو ووتی زۆرینه‌ی كه‌یسه وه‌لانراوه‌كان بۆ ئهو كه‌سانه بوون كه ده‌ستگیركراون له‌به‌ره‌وه‌ی هه‌مان ناوی گومانلێكراوێكی تری داعشیان هه‌بووه له‌ناو لیستی "داواكاراواندا". ووتیشی له‌به‌ر كه‌می توانای دادگاكه‌یی له چه‌ند مانگی یه‌كه‌می ئۆپراسیۆنی گرتنه‌وه‌ی موسڵ له‌لایه‌ن سووپای عێراق، دادوه‌رانی دادگاكانی نه‌ینه‌وا له‌پاش بیستن و لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ره‌تای له كه‌یسه‌كان ده‌ستگیركراوه‌كانیان ڕه‌وانه‌ی به‌غداد ده‌كرد بۆ دادگایكردن، به‌ڵام له شوباتی ٢٠١٧وه ژمارەی لێکۆڵەرەوان و دادوەریان لە نەینەوا زیاد کردووە و گواستەنەوەی دەستگیرکراوان وەستێنراوەو، خۆیان بڕیاری سزادانی گومانلێکراوانی داعشیان داوە.[68]
به‌ناوبانگترین پرۆسه‌ی دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش له ته‌مووزی ٢٠١٥ بوو. له‌م دادگاییه‌دا ٤٠ پیاو به‌پێی برگه‌ی ٤ی یاسای دژه‌تیرۆر تۆمه‌تبار بوون به ئه‌ندام بوون له داعش و به‌شداریكردن له كۆمه‌ڵكوژی سه‌دان كادیری سه‌ربازی شیعه له كامپی سپایکەر له تكریت له حوزه‌یرانی ٢٠١٤.[69] دادگایكردنه‌كه له شوباتی ٢٠١٦ كۆتایی هات به ده‌ركردنی بڕیاری له‌سێداره‌دان بۆ ٣٦ پیاویان. ئه‌م دادگاییه كه‌موكورتی زۆری تێدابوو له ڕووی ستانده‌رده‌كانی دادگایكردنێكی عادیلانه.[70] لەگەڵ ئەوەشدا، دادگای پێداچوونه‌وه‌ی فیدراڵی له ٧ی ئابی ٢٠١٦ بڕیاری له‌سێداره‌دانه‌كانی په‌سه‌ند كردو له ڕێكه‌وتی ٢١ی ئابی ٢٠١٦ به‌رپرسان سزاكه‌یان جێبه‌جێ كرد.[71] له ٨ی ئابی ٢٠١٧ له دادگایكردنێكی تردا، دادگای ناوه‌ندی تاوانه‌كان (المحكمة الجنائية المركزية) به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆرو به تاوانی به‌شداریكردنیان له كۆمه‌ڵكوژیدا بڕیاری له‌سێداره‌دانی بۆ ٢٧ پیاوی تر ده‌كرد.[72]
به‌پێی ووته‌ی وه‌زیری داد حیدر الزمیلی و سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق فایه‌ق زیدان و سێ دادوه‌ری باڵای دژه‌تیرۆر، به‌رپرسان ته‌نها به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆری (ژماره ١٣\٢٠٠٥) دادگایی گومانلێكراوانی داعش ده‌كه‌ن. یاساكه ئاماژه به ژماره‌یه‌كی زۆر له تاوان ده‌كات وه‌ك پشتگیریكردن و ئه‌ندام بوون له ڕێكخراوێکی تیرۆریستی، لەگەڵ تاوانی دیاریكراوی وه‌ك هه‌ڵگرتن و به‌كارهێنانی مادده‌ی ته‌قه‌مه‌نی، ئه‌شكه‌نجه‌و كوشتن و فڕاندن و ده‌ستگیركردن و كوشتنی نایاسایی له‌كاتی هه‌بوونی په‌یوه‌ندی به ڕێكخراوێكی تیرۆریستی.[73] به‌ڵام یاساكه تاوانه‌كانی وه‌ك ده‌ستدرێژی سێكسی و به كۆیله‌كردنی سێكسی و تاوانه گه‌وره‌كانی تری وه‌ك تاوانی جه‌نگ و جینۆسایدو تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی ناگرێته‌وه. بڕگه‌ی ٤ی یاساكه سزای مردن بهسهر هه‌ركه‌سێكدا ده‌سه‌پێنێ كه هه‌ستابێ به جێبه‌جێ كردن و هاندان و پلاندانان و هاوكاریكردن و دابینكردنی پشتگیری دارایی بۆ كاری تیرۆریستی. هه‌مان بڕگه داوای زیندانی هه‌تاهه‌تایی بۆ هه‌ركه‌سێك ده‌كات په‌رده‌پۆشی كارێكی له‌م جۆره بكات یان په‌نای ئهو كه‌سانه بدات كه به‌شداریان تێدا كردووه.[74] سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی،زەیدان ووتی، له‌كاتێكدا یاساكه ته‌نها باس له دوو جۆر سزا ده‌كات، له‌سێداره‌دان و زیندانی هه‌تاهه‌تای، دەسەڵاتی دادوه‌ری ڕێگه به دادوه‌ران ده‌دات بڕیاری سزای سووكتر بده‌ن. به‌ڵام دیاری نه‌كرد سووکترین سزا دەبێت چی بێت.[75] هه‌رچه‌نده، دادوه‌رانی دژه‌تیرۆر ووتیان ده‌كرێ كه‌سه‌كان به جیا دادگایی بكرێن بۆ ئه‌نجامدانی تاوانی تر، به‌ڵام هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگادارنیه له‌وه‌ی كه هیچ كه‌یسێكی گومانلێكراوی داعش به تۆمه‌تی ئه‌نجامدانی تاوانی ترو به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادانی تاوان دادگایی كرابێ، ته‌نانه‌ت له‌و كه‌یسانه‌شی كه گومانلێكراو له‌كاتی بیستنی سه‌ره‌تای كه‌یسه‌كه‌ی له‌لایه‌ن دادگاوه دانی ناوه به ئه‌نجامدانی تاوانی وه‌ك ده‌ستدرێژی سێكسی.[76]زیادلەوەش، ده‌رده‌كه‌وێ دادگا عێراقیه‌كان بڕیاری سزادانی ژماره‌یه‌كی زۆری جیاواز له گومانلێكراوانی داعش بده‌ن، به‌بێ ڕه‌چاوكردنی جیاكاری و ئهولهویهت دان به‌وانه‌ی كه به‌رپرسیار بوون له ئه‌نجامدانی تاوانه گه‌وره‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی كه ته‌نها ڕۆڵیان ڕه‌نگه دابینكردنی خزمه‌تگوزاریه سه‌ره‌تاییه‌كانی وه‌ك ته‌ندروستی و ئاو كاره‌با بووه وه‌ك به‌شێك له به‌ڕێوه‌بردنی ئیداره‌ی داعش. به‌پێی ووته‌ی سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق زه‌یدان و سێ دادوه‌ری باڵای دژه‌تیرۆر، لە ئێستادا دادگاكانی عێراق سزای ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعش ده‌ده‌ن كه لەوانەیە له دژی خواستی خۆیان پشتگیری گرووپه‌كه‌یان كردبێ یان له ئاستی خزمه‌تگوزاری مه‌ده‌نیدا ئه‌وه‌یان كردبێت.[77] بۆ نموونه، له مانگی ئه‌یلول دادوه‌رێكی باڵای دژه‌تیرۆر ووتی، به‌م دواییانه كابرایه‌كی دادگایی كردووه كه كاری چێشت لێنان بووه بۆ چه‌كدارانی داعش و پێشنیازی سزای له سێداره‌دانی بۆ كردووه. هه‌روه‌ها ووتی كه دادگا ڕه‌چاوی سزادانی پزیشكێكی جووانکاری كردووه له‌به‌ره‌وه‌ی له نه‌خۆشخانه‌یه‌كی داعشدا كاریكردووه.[78] یاسا مرۆییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان سزاو دادگایكردنی كارمه‌ندانی ته‌ندروستی قه‌ده‌غه ده‌كه‌ن له‌به‌ر ئه‌نجامدانی ئه‌ركه ته‌ندروستیه‌كانیان ئه‌گه‌رهاوتا بووبێ له‌گه‌ڵ به‌ها ته‌ندروستیه‌كان.
كاتێك هیومان ڕایتس ۆوچ نیگه‌رانی نیشاندا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی بۆچی داواكاره‌كان سزای گومانلێكراوان به‌و تاوانانه‌ی له بڕگه‌كانی یاسای تاواندا هاتووه ناده‌ن، به‌رپرسانی دادوه‌ری ووتیان، پێویست ناكات په‌نا به‌رنه به‌ر سزای زیاتر له‌به‌ره‌وه‌ی یاسای دژه‌تیرۆر زۆرترین سزای تێدایه بۆ تاوانه‌كان.[79] دادوه‌رێكی دژه‌تیرۆر ووتی، ''جێنۆسایدو تێرۆر هه‌مان تاوانن، ئیتر بۆچی پێویستمان به سزادان و دادگایكردنێكی جیاوازه بۆ جینۆساید؟''[80]
له‌لایه‌كی تره‌وه، تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی و جێنۆساید تاوان نین به‌پێی یاسای عێراقی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆیه سیستمه‌كه ڕێگه‌نادات به دادگایكردن و سزادانی ئه‌نجامده‌رانی ئه‌م تاوانانه. هه‌رچه‌نده، هه‌ندێك به‌رپرس ووتیان كه چه‌ند هه‌وڵێك هه‌یه له زیادكردنی ئه‌م تاوانانه بۆ ناو یاسای عێراقی، تا كاتی نووسینی ئه‌م ڕاپۆرته هیچ پرۆژه یاسایه‌ك له‌به‌رده‌م په‌رله‌مان نه‌بوو له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته.
گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی و دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر ئاسانترو خێراتر به‌ڕێوه‌ده‌چێ وه‌ك له پرۆسه‌ی دادگایكردنیان له دادگای ئاسایی تاوانه‌كان و سزادانیان به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادان. به‌ڵام، یاسای دژه‌تیرۆر بوار ده‌داته ده‌سه‌ڵاتداران له به‌كارهێنانی دادگای تیبه‌ت به دژه‌تیرۆر كه له ڕووی كردارییه‌وه مافه یاساییه‌كانی گومانلێكراوان له دادگایكردنێكی عادیلانه به‌رته‌سك ده‌كاته‌وه. دادوه‌ران ده‌توانن به‌خێرایی بڕیاری سزادانی گومانلێكراوانی داعش ده‌ربكه‌ن ته‌نها له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌ندام بوونیان له‌ناو گرووپه‌كه، به‌بێ پێویستی كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی ته‌واو له‌سه‌ر ئهو تاوانانه‌ی كه ئه‌نجامیان داون. زیاد له‌وه‌ش، وه‌ك سێ دادوه‌ری دژه‌تیرۆر به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، له دادگاییه‌كاندا بۆ سه‌لماندنی بوونی په‌یوه‌ندی گومانلێكراو به داعشه‌وه پشت به دانپێنان و نووسراوی شاهێدحاڵان ده‌به‌سترێ كه له‌لایه‌ن ئه‌فسه‌رانی هه‌واڵگریه‌وه كۆكراونه‌ته‌وه. بۆیه، دادوه‌ری لێكۆڵه‌ره هه‌لێكی زۆر كه‌می ده‌بێت له پرسیاركردن له شاهێدحاڵان. ته‌نها له چه‌ند كه‌یسێكی كه‌مدا، دادگا بانگهێشتی شاهێد حاڵانی كردووه بۆ شاهێدی دان له‌سه‌ر ئهو كه‌یسانه‌ی په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه هه‌یه.
ئه‌م شێوازه درووست نیه--بۆ ئه‌ركێك كه خۆیی ببینێته‌وه له تۆمارێكی ڕاسته‌قینه‌ی هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی له‌لایه‌ن داعش ئه‌نجام دراون--كه شایه‌نی عێراقیه‌كانه و هه‌روه‌ها لە تاقیکردنەوەی دادپه‌روه‌ری دا دەرناچێت چونكه كاروڕه‌فتاری هه‌موو گومانلێكراوانه‌ی داعش كه ڕه‌نگه ڕۆڵیان له ناو گرووپه‌كه زۆر جیاواز بووبێ یه‌كسان ده‌كات. شكست هێنان له لێكۆڵینه‌وه‌كردن و بەبەڵگەکردن و دادگایكردنی ئهو تاوانه زۆر گه‌ورانه‌ی له‌لایه‌ن گومانلێكراوانی داعش ئه‌نجام دراون به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای تاوانەکان وه‌ك ئه‌وه‌ی له ئێستادا ڕووده‌دات سه‌ركه‌وتوو نابێت له به‌به‌ڵگه‌نامه‌یی كردنی دادوه‌ری ئه‌م تاوانانه و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانیان. به‌شداری پێنه‌كردنی قوربانیان له دادگاییه‌كاندا به ووردی له‌خواره‌وه باسكراوه. هه‌روه‌ها ئه‌م شێوازه شكست ده‌هێنێ له بواردان به سیستمی دادوه‌ری کە ئهولهویهت بدات به دادگایكردن و سزادانی ئه‌وانه‌ی به‌رپرسیار بوون له ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌ورە له ناو داعش.
له‌لایه‌كی تره‌وه، دادگایكردن و سزادانی ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعش كه ته‌نها ڕۆڵیان بریتی بووه له دابینكردنی پشتگیری مه‌ده‌نی بۆ ئیداره‌كه‌ی داعش زیاده‌ڕه‌وی و كێشه‌یه. له كاتی لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵاتی له‌و ناوچانه‌ی كۆنترۆڵی كردبوو، داعش وه‌ك ده‌وڵه‌ت كاری ده‌كردو ملیۆنان هاووڵاتی له‌ژێر ده‌ستدا بوو كه به هه‌زاران فه‌رمانبه‌ری مامۆستاو پزیشك و فه‌رمانبه‌ری باج و چه‌ندین كاری ئیداری و مه‌ده‌نی تری هه‌بوو.[81] به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆری عێراقی ئه‌م فه‌رمانبه‌رانه كه په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه هه‌بووه معرزن بۆ دادگایكردن و سزادان به‌هۆی ڕۆڵیان له پشتگیری كردن و دابینكردنی هاوكاری بۆ گرووپێكی تیرۆریستی. له كاتێكدا گومان نیه له‌وه‌ی به‌شداریكردن له ئیداره مه‌ده‌نیه‌كه‌ی داعش به خۆبه‌خش توانای گرووپه‌كه‌ی له سه‌پاندنی ده‌سه‌ڵاتی له ناوچه‌كانی ژێر ده‌ستی زیادكردووه، به‌ڵام واده‌رده‌كه‌وێ ده‌سكه‌وتێكی ئه‌وتۆ به‌دی نایه‌ت له دادگایكردن و سزادانی ئهو ژماره زۆره‌ی خه‌ڵك ئه‌گه‌ر تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام نه‌دابێ یان تێوه‌نه‌گلابن له تاوانێكی گه‌وره جگه له ئه‌ندام بوون یان پشتگیری كردنی گرووپه‌كه.
ده‌بێت به‌رپرسان ئه‌وله‌ویات بده‌نه گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی و سزادانی ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعش كه به‌رپرسیاربوون له ئه‌نجامدانی تاوانی زۆر گه‌وره بۆ ئه‌مه‌ش ده‌بێت هه‌ستن به دادگایكردنیان به تۆمه‌تی ئهو تاوانه دیاریكراوانه‌ی ئه‌نجامیان داون و كۆتایی بهێنن به سزادانی ئه‌وانه‌ی ته‌نها تۆمه‌تیان ئه‌ندام بوون بووه له‌ناو گرووپه‌كه به‌بێ بوونی به‌ڵگه‌ی ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره، به‌تایبه‌ت بۆ كه‌یسی منداڵان. له‌بری دادگایكردن و سزای یاسایی ده‌بێت ڕه‌چاوی به‌دیلی تر بكرێ وه‌ك میكانیزمه‌كانی خستنه ڕووی ڕاستیه‌كان. ده‌بێت لانی كه‌م لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له‌دژی ئهو كه‌سانه نه‌كرێ كه كاره‌كانیان له‌ژێر ده‌ستی داعش به‌شێك بووه له پارێزگاریكردنی مافه‌كانی مرۆڤی هاوولاتیانی مه‌ده‌نی یان هاوكاریكردنی هاووڵاتیان.
ئه‌گه‌ر به‌رپرسان هه‌ر سوربوون له‌سه‌ر ئه‌نجام دانی لێپرسینه‌وه‌ی یاسای به‌رفراوان و به‌كۆمه‌ڵی خه‌ڵك وه‌ك بۆ تۆمه‌ته‌كانی ته‌نها ئه‌ندام بوون له‌ناو داعش به‌بێ بوونی به‌ڵگه‌ی ئه‌نجام دانی تاوان، ده‌بێت یه‌كه‌م جارو به‌په‌له ئه‌وله‌ویات بده‌ن به دادگایی كردنی ئه‌وانه‌ی كه‌مترین تۆمه‌تیان له‌سه‌ره‌و ده‌ستبه‌جێ ئه‌وانه‌ش ئازاد بكه‌ن كه یاسای لێبووردن ده‌یانگرێته‌وه (ته‌ماشای خواره‌وه بكه). شێوازێكی له‌وجۆره هاوكاری چاره‌سه‌ركردنی قه‌ره‌باڵغی بێ ئه‌ندازه‌ی به‌ندیخانه‌كان ده‌كات. ده‌بێت به‌رپرسان ڕه‌چاوی بڕیاری لێبووردن بۆ هه‌موو ئهو كه‌یسانه بكه‌ن كه به‌شداریان له تاوانی گه‌وره نه‌كردووه جگه له ئه‌ندام بوون له ناو داعش نه‌بێ، ئه‌وه‌ش ئه‌ركی سه‌رشانی به‌رگریكار كه‌م ده‌كاته‌وه له سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه له‌دژی خواستی خۆی په‌یوه‌ندی به گرووپه‌كه‌وه كردووه.
پێویسته به‌رپرسانی عێراقی ته‌ماشای مێژووی ئه‌م دواییه‌ی خۆیان بكه‌ن له پشتگیریكردن و ڕه‌چاوكردنی پەیڕەووێکی له‌م جۆره. له پاش داگیركردنی عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مریكاوه له ساڵی ٢٠٠٣، ئێداره‌ی كاتی هاوپه‌یمانه‌كان به سه‌ركردایه‌تی ئه‌مریكا سیاسه‌تی ''ڕیشه‌كێش كردنی به‌عسی'' جێبه‌جێ كرد كه ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی ده‌ركردنی هه‌زاران فه‌رمانبه‌رو ئه‌فسه‌ری ئه‌ندام له حزبی به‌عس بوو.[82] له چواچێوه‌ی ئه‌م پرۆسەیەدا به‌هه‌زاران كه‌س له كاره‌كانیان ده‌ركران به‌هۆی ئه‌ندامێتیان له‌ناو حزبی به‌عس، له‌بری ده‌ركردنیان به‌هۆی ئه‌نجامدانی تاوانێكی دیاریكراو. ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌و كه‌م و كوڕی له پرۆسه‌ی یاساییدا بووه هۆی لاوازكردنی حكومه‌تی عێراقی و سه‌رهه‌ڵدانی ناڕه‌زایی له‌نێو ده‌ركراوان و خێزانه‌كانیان و هاوڕێكانیان و كۆمه‌ڵگاكانیان به گشتی. ئەم پرۆسەیە بووە هۆکارێکی گرنگ له بڵاوبونه‌وه‌ی جه‌نگ و ناكۆكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی له عێراق.[83] له‌به‌ره‌وه‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كه بۆ لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له تاوانی دیاریكراو نه‌بوو، كاریگه‌ری هه‌بوو له‌سه‌ر چاندنی تۆوی ناكۆكی و ناڕه‌زایی له‌نێو ئهو به‌شه‌ی دانیشتوان كه سه‌ركوت كرابوون.
دواجاریش، پشت به‌ستن به یاسای دژه‌تیرۆر مه‌ترسی ئه‌وه زیاد ده‌كات كه دادگایی كردنی به كۆمه‌ڵ و خێرای گومانلێكراوانی داعش له مافه یاساییه‌كانیان بۆ دادگایكردنی عادیلانه بێبه‌ش بكا كه به‌پێی یاسا عێراقی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان مافی خۆیانه.
بڕگه‌كانی یاسای لێبووردن
ڕه‌نگه ده‌ستگیركراوانی داعش مافی ئازادكردنیان هه‌بێ به‌پێی یاسای لێبووردنی گشتی (ژماره ٢٧\٢٠١٦) كه له مانگی ئابی ٢٠١٦ تێپه‌ڕێندرا.[84] بڕگه‌ی ٤(٢) یاسای لێبووردن ئهو كه‌سانه ده‌گرێته‌وه كه ده‌توانن نیشانی بده‌ن له‌دژی خواستی خۆیان په‌یوه‌ندیان به داعش یان گرووپێكی تری تووندڕه‌و كردووه‌و هیچ تاوانێكی تیرۆریستیان ئه‌نجام نه‌داوه كه بوو بێته هۆی كوشتن و وێرانكردن و هێرشكردنه سه‌ر دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و هێزه ئه‌منیه‌كانی عێراق به‌رله مانگی ئابی ٢٠١٦. بڕگه‌ی ٤ به‌جیا ده‌ڵێ ئه‌وانه‌ی تۆمه‌تبارن به ئه‌نجامدانی تاوانی تری وه‌ك فڕاندن و ده‌ستدرێژی سێكسی و بازرگانی كردن به مرۆڤه‌وه ناتوانن سوود له یاساكه وه‌ربگرن.
محسن الكاركاری، سه‌رۆكی كۆمیته‌ی یاسایی له په‌رله‌مانی عێراق، به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، ئامانج له یاساكه دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌یه بۆ تۆمه‌ته‌كانی كۆمه‌ڵێكی جیاواز له ده‌ستگیركراوان، به‌وانه‌شه‌وه كه به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر تۆمه‌تبارن له مه‌ودایه‌كی فراوانداو هه‌روه‌ها ئازادكردنی هه‌زارانی تر كه تاوانه‌كانیان كه‌من.[85] فایه‌ق زیدان، سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی و زانا ڕۆستایی، ئه‌ندامێكی كۆمیته‌ی یاسایی له په‌رله‌مانی عێراق، ووتیان، دادوه‌ری باش ده‌ستنیشان كراون بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی كه‌یسی ده‌ستگیركراوان له‌وه‌ی ئایا یاساكه ده‌یانگرێته‌وه‌و ئازاد ده‌كرێن.[86] ووتیشیان، حكومه‌ت و په‌رله‌مان تاوتوێی گۆڕانكاری له یاساكه‌دا ده‌كه‌ن وه‌ك درێژكردنه‌وه‌ی ماوه‌ی لێبووردنه‌كه بۆ مانگی حوزه‌یرانی ٢٠١٧.[87] ئۆفیسی سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له نێوان مانگی ئابی ٢٠١٦ بۆ تشرینی یه‌كه‌می ٢٠١٧، له چوارچێوه‌ی یاسای لێبوردنه‌كه‌دا به‌رپرسان ٩٩٥٨ ده‌ستگیركراویان ئازادكردووه، به‌ڵام ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی دیاری نه‌كرد كه ڕوبه‌ڕوی تاوانی دژه‌تیرۆر بوونه‌ته‌وه.
یاساكه له‌سه‌ر هه‌موو دادوه‌رانی لێكۆڵه‌ره‌وه‌و پێداچوونه‌وه‌و دادگایكرنی پێویست ده‌كات ڕه‌چاوی جێبه‌جێ كردنی بڕیاره‌كه بۆ هه‌موو به‌رگریكاران بكه‌ن چ له پێش و چ له پاش دادگایكردن.[88] ئه‌گه‌ر دادوه‌ر بڕیاری جێبه‌جێ نه‌كردنی یاساكه‌ی دا ئه‌وا تۆمه‌تبار ده‌توانێ داوای گواستنه‌وه‌ی كه‌یسه‌كه‌ی بۆ كۆمیته‌ی لێبووردن له ئه‌نجوومه‌نی باڵای دادوه‌ری بكات یان بۆ داواكردنی جێبه‌جێكردنی یاسای لێبوردنه‌كه یان پێشه‌كه‌شكردنی داوا بۆ دووباره دادگایكردنه‌وه. شایه‌نی باسه، له كۆمیته‌كه‌دا، ژماره‌یه‌ك له دادوه‌ر پێداچوونه‌وه بۆ كه‌یسه‌كان ده‌كه‌ن و ده‌گه‌نه دوا بڕیار، به‌بێ ڕێگه‌دان به به‌شداریكردنی تۆمه‌تبار
له پێداچوونه‌وه‌كه‌دا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك، تەنانەت بۆ نیشاندانی ئه‌وه‌ی كه له‌دژی خواستی خۆی په‌یوه‌ندی به گرووپه‌كه‌وه كردوه‌و هیچ تاوانێكی ئه‌نجام نه‌داوه تا بڕگه په‌یوه‌ندیداره‌كانی یاساكه بیانگرێته‌وه.
مه‌ترسی هه‌یه له‌وه‌ی ئهو ئه‌ندامانه‌ی داعش كه تاوانی وه‌ك ده‌ستدرێژی سێكسی و فڕاندن و بازرگانیكردنیان به مرۆڤه‌وه ئه‌نجام داوه به‌پێی یاساكه ئازاد بكرێن چونكه هیچ دادوه‌رێك له ئێستادا دادگایی گومانلێكراوان به‌م تاوانانه ناكات جگه له بڕگه‌ی ٤ی دژه‌تیرۆر.[89] ئه‌گه‌ر دادوه‌رێك دادگایی تۆمه‌تبارێكی كردبێ و له فایله‌كه‌یدا ئاماژه‌ی به تۆمه‌ته‌كانی ده‌ست درێژی سێكسی و فڕاندن و بازرگانیكردن به مرۆڤه‌وه نه‌كردبێ یان ئهو تاوانانه‌ی كه بڕگه‌كانی یاسای لێبوردنه‌كه نایانگرێته‌وه، ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه ئهو تۆمه‌تباره‌ی بۆ نموونه ده‌ستدرێژی سێكسی ئه‌نجام داوه له‌لایه‌ن كۆمیته‌كه‌وه ئازاد بكرێ پاش ئه‌وه‌ی ڕایده‌گه‌یه‌نێ كه له دژی خواستی خۆی په‌یوه‌ندی به گرووپه‌كه‌وه كردووه‌و تاوانی كوشتن و وێرانكاری و هێرشكردنی بۆسه‌ر هێزه ئه‌منی و داموده‌زگاكانی حكومه‌ت ئه‌نجام نه‌داوه.
ڕوون نیه تا چه‌ند دادوه‌رانی دژه‌تیرۆری عێراقی پاپه‌ندن به جێبه جێكردنی یاساكه‌وه. دادوه‌رێكی نه‌ینه‌وا ووتی، به بۆچوونی ئهو ئه‌وانه‌ی پشتگیری داعشیان كردوه ته‌نانه‌ت به بچووكترین شێوه وه‌ك چێشتلێنان به‌هه‌مان شێوه‌ی چه‌كداره‌كان تاوانبارن و هیچ ئاره‌زوویه‌كی نیه له بیستنی بانگهێشتی تۆمه‌تبار له‌وه‌ی كه له دژی خۆاستی خۆی په‌یوه‌ندی به گرووپه‌كه‌وه كردووه.[90] ئهو دادوه‌ره به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت كه ڕه‌تیكردۆته‌وه یاسای لێبووردن جێبه‌جێ بكات له‌به‌ره‌وه‌ی باوه‌ڕی وایه ئهو كه‌سانه‌ی پشتگیری داعشیان كردووه شایه‌نی لێبووردن نین. هه‌روه‌ها به هیومان ڕایتس ۆوچیشی ووت، به بڕوای ئهو هۆكاری هاتنی داعش ئازادكردنی ئهو زیندانیانه بوو كه پێشتر به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر له‌سه‌ره‌تاكانی ساڵی ٢٠٠٠ ده‌ستگیركرابوون. ئهو ووتی، ''ئه‌گه‌ر هه‌موو ئهو زیندانیانه‌مان بكوشتایه كه له‌لایه‌ن ئه‌مریكیه‌كانه‌وه له كامپی بووكا ده‌ستگیركرابوون، هه‌رگیز ئه‌مڕۆ ئه‌م كێشه‌یه‌مان نه‌ده‌بوو.''[91]
ده‌بێت به‌رپرسان ئه‌وله‌ویات به لێپرسینه‌وه‌ی یاسای له‌و گومانلێكراوانه‌ی داعش بده‌ن كه به‌رپرسیاربوون له ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره‌و ڕه‌چاوی به‌دیلی تر بكه‌ن بۆ ئه‌وانه‌ی ته‌نها گومانی به ئه‌ندام بوونیان له‌ناو داعش لێده‌كرێ به‌بێ بوونی به‌ڵگه له دژیان بۆ ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره. ده‌بێت لانی كه‌م ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئه‌وانه‌ی كاره‌كانیان له‌ژێر ده‌ستی داعش به‌رگری كردن بووه له مافه‌كانی مرۆڤی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی نه‌گرنه‌به‌ر.
ژماره‌یه‌كی زۆر به‌دیل بۆ ڕێكاری یاسایی له‌م جۆره كه‌یسانه‌دا هه‌یه وه‌ك پرۆسه‌ی خستنه ڕووی ڕاستیه‌كان. به‌رپرسانی عێراقی به پشتگیری پرۆگرامی گه‌شه‌پێدانی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان هه‌ستان به ئه‌نجامدانی پرۆژه‌یه‌ك بۆ دروستكردنی ''كۆمیته‌ی ئاشتی'' ناوخۆی له‌گه‌ڵ پرۆژه‌یه‌كی جیا له دامه‌زراندنی ئه‌رشیفی هاووڵاتیان، كه هه‌ردوو پرۆژه‌كه بوار ده‌داته كۆمه‌ڵگه له كۆكردنه‌وه‌و تاوتوێكردنی زانیاری له‌سه‌ر تاوان و پێشێلكاری كه له دژی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی له‌كاتی جه‌نگدا ئه‌نجام دراوه.[92] به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگاداربێت، ئه‌م ده‌ست پێشخه‌ریانه له خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی ڕوونیان به‌م ڕێكاره یاسایی و دادوه‌ریانه‌ی ئێستاوه نیه، هه‌روه‌ها كۆمیته‌كانی ئاشتی توانای بینیینی گومانلێكراوانی داعشیان نیه تا له‌و ڕێگه‌یه‌وه بوار بده‌نه ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعش كه له تاوانی گه‌وره‌وه نه‌گلاون میكانیزمه‌كه به‌كاربهێنن بۆ ئازادبوونیان و دواتر به‌شداریكردنیان له پرۆسه‌ی خستنه ڕووی ڕاستیه‌كان.
كۆمسیۆنی ڕاستیه‌كان وه‌ك به‌شێك له دادوه‌ری كاتی نیشتمانی و پرۆسه‌ی ئاشته‌وایی سوودێكی زۆری هه‌یه به تایبه‌ت له‌وكاتانه‌ی كه میكانیزمی دادوه‌ری له ڕووی واقیعیه‌وه چاوه‌ڕێی لێناكرێ ڕێكاری یاسایی عادیلانه له‌دژی هه‌موو تۆمه‌تباران بگرێته‌به‌ر یان بتوانێ تۆمارێكی دادوه‌ری دروستی هه‌موو تاوانه‌كان دروست بكات كه ئه‌مه‌ش ئێستا له عێرقدا هه‌یه چونكه به ده‌یان هه‌زار گومانلێكراوی داعش ڕه‌نگه به‌پێی بڕگه به‌رفراوانه‌كانی یاسای دژه‌تیرۆر سزادرابن.[93] هه‌روه‌ها كۆمسیۆنی له‌م جوره به‌سووده بۆ هاندانی ئاشته‌وایی.[94] جگه له دروستكردنی تۆمارێكی مێژووی، كۆمسیۆنه‌كانی ڕاستی ده‌توانن لێكۆڵینه‌وه‌ی خۆیان ئه‌نجام بده‌ن وه‌ك ؛ وه‌رگرتنی شاهێدی له شاهێدحاڵان و قوربانیان و تاوانباران: پێشنیازكردنی پێدانی قه‌ره‌بوو به قوربانیان: له‌گه‌ڵ پێشنیازكردنی چاكسازی پێویست بۆ ڕێگریكردن له دووباره ئه‌نجامدانی تاوان و پێشێلكاری.
ده‌بێت به‌رپرسان میكانیزمه‌كانی خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان دامه‌زرێنن و ده‌سه‌ڵاتی به‌رفراوانیان پێبده‌ن وه‌ك پێدانی مافی بانگكردنی شاهێدحاڵان و وه‌رگرتنی شاهێدی، ئه‌وه‌ش پێشێلكاری و تاوانی هه‌موو لایه‌نه‌كانی جه‌نگ ده‌خاته‌ڕوو. ئه‌م هه‌نگاوه ده‌توانێ ته‌واوكه‌ری پرۆسه‌ی دادوه‌ری و پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه بێت. دامه‌زراندنی كۆمسیۆنی ڕاستیه‌كان به‌رپرسانی عێراقی له ئه‌ركه‌كانیان دانابڕێنێ به‌پێی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بۆ لێپرسینه‌وه له تاوانه گه‌وره‌كان. له‌بری ئه‌وه، كۆمسیۆنی ڕاستیه‌كان، بۆ نموونه، ده‌توانێ ووته له گومانلێكراوه پله نزمه‌كانی داعش وه‌ربگڕێ له ئه‌نجامدانی تاوانی بچووك وه‌ك به‌دیلێ بۆ ڕێكاری یاسایی.
كه‌م وكورتیە دادگاریەکان له دادگاكانی هه‌رێمی كوردستان
هه‌روه‌ك دادگاكانی حكومه‌تی عێراقی، ئه‌وانه‌ی هه‌رێمی كوردستانیش به ته‌واوی پشت به یاساكانی دژه‌تیرۆر ده‌به‌ستێ له گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی گومانلێكراوانی داعش، به‌بێ ڕه‌چاوكردنی لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی بۆ تاوانه دیاریكراوه‌كان به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادان. لێره‌ش، به‌رپرسان سزای گومانلێكراوان به تۆمه‌تی ئه‌ندام بوون له ناو داعش ده‌ده‌ن، بۆ ئه‌وانه‌ش كه ڕه‌نگه تۆمه‌تبار نه‌بن به ئه‌نجامدانی تاوانی تر. ئه‌مانیش به‌رده‌وامن له پرۆسه‌ی دادگایكردن و سزادانی گومانلێكراوانی داعش به‌بێ هیچ ستراتیژێكی ئاشكرا له چۆنیه‌تی ئهولهویهت دان به جۆری كه‌یسه‌كان. له هه‌مان كاتدا، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هیچ یاسایه‌كی لێبوردنی نیه بۆ ئازادكردنی ئهو گومانلێكراوانه‌ی بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن به ناچاری په‌یوه‌ندیان به گرووپه‌كه‌وه كردوه‌و تاوانی تریان ئه‌نجام نه‌داوه.
كه‌م وكورتی له ڕێكاری یاسایی: نه‌بوونی ستراتیژ یان ئهولهویهت بۆ كه‌یسه‌كانی داعش
بۆئه‌وه‌ی یاسای دژه‌تیرۆری خۆی هه‌بێت حکوومەتی هه‌رێمی كوردستان یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆری (ژماره٣\٢٠٠٦) له هەرێمی كوردستانی عێراق تێپه‌ڕاند كه له‌سه‌ره‌تادا بۆماوه‌ی دوو ساڵ كاری پێده‌كرا.[95] یاساكه‌ی هه‌رێمی كوردستان سزای له سێداره‌دان بهسهر ئهو كه‌سانه‌دا ده‌سه‌پێنێ كه كاری تیرۆریستی ئه‌نجام ده‌ده‌ن ؛وه‌ك په‌یوه‌ندیكردن و دامه‌زراندن و هه‌مامه‌نگی كردن یان هاوكاریكردنی ڕێكخراوی تیرۆریستی، یان هاندان و پلاندانان و پشتگیری دارایی و هاوكاریكردنی كاری تیرۆرستی. یاساكه زیندانی هه‌تاهه‌تایی بۆ زنجیره چالاكیه‌ك دیاری ده‌كات لەوانەش وێرانكردنی بیناو فڕاندن یان پشتگیری دارایی هێرشی تیرۆریستی. له‌گه‌ڵ سزای زیندانی كه له ١٥ ساڵ تێپه‌رنه‌كات بۆ ئه‌وانه‌ی پڕوپاگه‌نده‌ی تیرۆرستان بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌و به‌رپرسان ئاگادارناكه‌نه‌وه له ئه‌نجامدانی كاری تیرۆریستی.
پاش چه‌ندجار درێژكردنه‌وه، یاسای دژه‌تیرۆری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ساڵی ٢٠١٦ به‌سه‌رچوو به‌هۆی هه‌ڵپه‌ساردنی په‌رله‌مان نه‌توانرا یاساكه درێژبكرێته‌وه. له ناوه‌ڕاستی ئه‌یلولی ٢٠١٧، په‌رله‌مان دووباره كۆبوویه‌وه به‌ڵام تا كاتی نووسینی ئه‌م ڕاپۆرته هێشتا یاساكه‌یی درێژ نه‌كردبوویه‌وه. سه‌ره‌ڕایی به‌سه‌رچوونی یاساكه، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌رده‌وامه له دادگایكردنی هه‌زاران گومانلێكراو به تاوانی بوونی په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ داعش به‌پێی ئه‌م یاسایه. دوو دادوه‌ری دژه‌تیرۆر له هه‌ولێر بیانوویان بۆ ئه‌مه ئه‌وه‌بوو كه هه‌موو ئهو گومانلێكراوانه‌ی دادگایی كراون به‌رله به‌سه‌رچوونی یاساكه كاری په‌یوه‌ندیداری تیرۆریستیان ئه‌نجام داوه.[96] بۆ كه‌یسه نوێكان، ئه‌وان ووتیان، ژماره‌یه‌ك ڕێكاری یاساییان له‌به‌رده‌سته كه ده‌توانن پشتی پێببه‌ستن له ده‌ستگیركردنی تۆمه‌تباران وه‌ك یاسای سزادانی هه‌ڵگرتن و دروستكردن و به‌كارهێنانی مادده‌ی ته‌قه‌مه‌نی (ژماره٨\١٩٩٢) كه تا سزای له سێداره‌دانی تێدایه بۆ ئه‌وانه‌ی منداڵ نین.[97]
به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادانی عێراقی، پێویسته له‌سه‌ر به‌رپرسان گومانلێكراوان له سنووری جوگرافیای ئهو شوێنه دادگای بكه‌ن كه تاوانه‌كه‌یان تێدا ئه‌نجام داوه.[98] بۆ نموونه، گومانلێكراوێكی داعش کە له موسڵ تاوانێكی ئهنجامداوه ده‌بێت له دادگا عێراقیه‌كانی پارێزگای نه‌ینه‌وا دادگایی بكرێ. بۆیه ده‌بێت به‌رپرسانی هه‌رێمی كوردستان هه‌ستن به ڕه‌وانه‌كردنی گومانلێكراوانی داعش بۆ به‌رپرسانی ئهو پارێزگایانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كه گومانلێكراوان تۆمه‌تبارن به ئه‌نجامدانی تاوان تێیدا، بۆ ئه‌مه‌ش سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی و سێ دادوه‌ری تری عێراقی ووتیان، ئه‌م داوایه‌یان خستۆته به‌رده‌م به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
له وه‌ڵامدا، دادوه‌رانی دژه‌تیرۆری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و ووته‌بێژه‌كه‌ی ووتیان، له‌به‌ره‌وه‌ی تیرۆر تاوانێكه له دژی هه‌موو هاوڵاتیانی عێراقی ئه‌نجام دراوه، دادگاكانی هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌ڵاتیان هه‌یه له دادگایكردنی تاوانی تیرۆری گومانلێكراوانی داعش ئه‌گه‌ر چی له‌ناو سنووری هه‌رێمی كوردستانیشدا ئه‌نجام نه‌درابێ.[99] به‌ڵام، ووتیشیان ئه‌گه‌ر دادوه‌ران سزای گومانلێكراوانی داعشیان به تاوانی زیاتر له پشتگیری ڕێكخراوی تیرۆریستی یان ئه‌نجامدانی كاری تیرۆریستی دا، بۆ نموونه وه‌ك كوشتن و ده‌ستدرێژی سێكسی و تاوانی تر، ده‌بێت دادگاكانی عێراق له‌و شوێنانه‌ی تاوانه‌كه‌ی تێدا ئه‌نجام دراوه سزایان بده‌ن. دادوه‌ره‌كان ووتیان، له‌دوای ئه‌وه‌ی گومانلێكراوان به تاوانی په‌یوه‌ندی به كاری تیرۆریستیه‌وه ماوه‌ی یاسایی زیندانیان له هه‌رێمی كوردستانی عێراق ته‌واوكرد، ئه‌وكات حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌توانێ ڕاده‌ستی به‌رپرسانی عێراقیان له‌و شوێنه‌كان بكات بۆ ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی سزای زیاتر بۆ ئه‌نجامدانی تاوان له ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی عێراقی.[100] ئه‌وان ووته‌كانی سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی و دادوه‌رێكی نه‌ینه‌وایان پشت ڕاستكرده‌وه له‌وه‌ی كه هه‌رێمی كوردستان ئاماده نیه زۆرینه‌ی گومانلێكراوانی داعش ڕاده‌ستی به‌رپرسانی عێراقی بكات. جگه‌له‌وه‌ش، دادوه‌رانی هه‌رێمی كوردستان له هه‌ولێر ووتیان، به‌پێی ئه‌زموونی ئه‌وان، گومانلێكراوانی داعش لایان په‌سه‌ندتره له هه‌رێمی كوردستانی عێراق بمێننه‌وه به‌هۆی باشی بارودۆخی زیندانه‌كان و كه‌می سزای زیندانی كردن كه هه‌ندێك جار سێ ساڵه.
پارێزه‌رێك كه كار له‌سه‌ر كه‌یسی ده‌یان مێردمنداڵی تۆمه‌تبار به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر ده‌كات به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له حاڵه‌تێكی ده‌گمه‌ندا، به‌رپرسانی هه‌رێمی كوردستان له ناوه‌ڕاستی ساڵی ٢٠١٧ دوانزه منداڵیان ڕه‌وانه‌ی به‌رپرسانی عێراقی كردووه. ئهو پارێزه‌ره ووتیشی، له‌وكاته‌وه منداڵه‌كان ''بێسه‌روشوێنن'' و له‌لایه‌ن به‌رپرسانی عێراقیه‌وه ناویان تۆمار نه‌كراوه.[101]
له وه‌ڵامی داواكاری ئه‌منستی نێوده‌وڵه‌تی بۆ زانیاری، له تشرینی یه‌كه‌می ٢٠١٦ ووته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ووتی، له ساڵی ٢٠١٤وه ئاسایش و یه‌كه‌كانی دژه‌تیرۆر زیاتر له ٩٠٠٠ كه‌سیان به تاوانی دژه‌تیرۆر ده‌ستگیركردووه.[102] به‌پێی ووته‌بێژه‌كه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كه چه‌ند ئامارێكی خسته‌به‌رده‌م هیومان ڕایتس ۆوچ، تا مانگی ئابی ٢٠١٧ به‌رپرسانی دادوه‌ری له هه‌ولێرو سلێمانی و دهۆك و كەركوك و گه‌رمیان سه‌رقاڵی لێكۆڵینه‌وه بوون له كه‌یسی لانی كه‌م له ٦٧٢ گومانلێكراوی داعش به تاوانی دژه‌تیرۆرو هه‌ستاون به ئازادكردنی ١،٨١٨ كه‌س و بڕیاری سزادانی لانی كه‌م له ١،١١٠ كه‌س كه سزاكانیان له نێوان ٣ ساڵه‌وه بۆ له سێداره‌دان بووه. ووته‌بێژه‌كه هیچ وورده‌كاریه‌كی له‌سه‌ر ژماره‌ی ژن و منداڵانی ده‌ستگیركراو و ئازادكراو سزادراو له‌گه‌ڵ ئاماری چۆنیه‌تی بڕیاری سزاكان نه‌خسته‌ڕوو.[103]
ده‌رده‌كه‌وێ سزدانی گومانلێكراوانی داعش له‌لایه‌ن دادوه‌رانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه زۆر به خێرایی و ژماره‌یه‌كی زۆر به‌ڕێوه‌بچێ. دادوه‌رێك له هه‌ولێر ووتی، له‌سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠١٦وه بڕیاری سزادانی ٦١٩ پیاوی به تاوانی بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ داعش داوه كه سزاكانیان له ماوه‌ی زیندانی سێ ساڵه‌وه بۆ له سێداره‌دان بووه.[104] به‌رپرسان پیاوانی گومانلێكراو له زیندانه فه‌رمیه‌كانی وه‌زاره‌تی ناوخۆ له دهۆك و هه‌ولێرو سلێمانی زیندانی ده‌كه‌ن و ژنان و منداڵانیش له سه‌نته‌ری چاكسازی كه له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی كارو كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی به‌ڕێوه‌ده‌چێت به‌ند ده‌كرێن.[105] دادوه‌رێك له هه‌ولێر ووتی، به‌پێی ئه‌زموونی ئهو زۆربه‌ی ده‌ستگیركراوه‌كان له‌لایه‌ن ئاسایشه‌وه زیندانی ده‌كرێن بۆماوه‌ی ٦ مانگ تا ساڵێك به‌رله ده‌ستپێكردنی دادگیكردنی سه‌ره‌تاییان. دوو دادوه‌ری دژه‌تیرۆر له هه‌ولێر ووتیان، به‌شی دادوه‌ری كاری له‌سه‌ر كه‌یسی هه‌موو ده‌ستگیركراوان كردوه‌وهیچ ستراتیژێكیشی تایبەتی نه‌بووه له ئهولهویهت دان به هه‌ندێك كه‌یسی دیاریكراو.[106]
به‌پێی ووته‌ی ئهو دوو دادوه‌ره، له كه‌یسه‌كاندا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشت به دانپێنان و نووسراوی شاهێدحاڵان ده‌به‌سترێ ده‌رباره‌ی بوونی په‌یوه‌ندی گومانلێكراو به داعش، ئه‌وه‌ش هیچ بوارێك به دادوه‌رانی لێكۆڵه‌ر نادات پرسیار له شاهێدحاڵان بكه‌ن.
هیومان ڕایتس ۆوچ زانیاری هه‌یه له‌سه‌ر كه‌یسی دوو گومانلێكراوی داعش كه له‌لایه‌ن به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌ستگیركراون و ڕه‌نگه تۆمه‌تباربن به تاوانی گه‌وره‌ی وه‌ك به كۆیله‌كردنی سێكسی. دادگایه‌كی هه‌رێمی كوردستان سزای یه‌كێكیانی به‌ناوی (ئوم سه‌یاف) به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر به زیندانی هه‌تا هه‌تایی داوه به تۆمه‌تی به‌شداربوونی له به كۆیله‌كردن و ده‌ستدرێژی سێكسی بۆسه‌ر چه‌ند ژنێكی یه‌زیدی و كوشتنی كارمه‌ندێكی مرۆیی ئه‌مریكی به‌ناوی كه‌یڵا میوڵه‌ر.
به‌پێی زانیاریه‌كانی هیومان ڕایتس ۆوچ، سزای جیاواز نه‌سه‌پێنراوه بۆ تاوانه‌كانی به كۆیله‌كردن و ده‌ستدرێژی سێكسی.[107] كه‌سی دووه‌م به‌ناوی عه‌مار حه‌مید مه‌حمود حسین ناسراوه به (ابو یاسر) كه له‌لایه‌ن هێزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه ده‌ستگیركرا له پاش به‌شداریكردنی له هێرشێكی داعش بۆسه‌ر شاری كەركوك له ٢١ی تشرینی یه‌كه‌می ٢٠١٦. له مارسی ٢٠١٧، چاوپێكه‌وتنێكی كردو تێیدا باسی له ده‌ستدرێژی سێكسی و كوشتنی چه‌ندین كه‌س كرد.[108] لە ئێستادا، به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر له سلێمانی دادگایی ده‌كرێت.[109]
دادوه‌رێك باسی له نه‌بوونی پرۆگرامی چاكسازی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئایدۆلۆژیای تووندڕه‌وی بۆ زیندانیه‌كانی داعش كرد. داوای له كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی كرد كه هاوكاری بكه‌ن له دابینكردنی بووجه‌و خه‌ڵكی شاره‌زا له دامه‌زراندنی ئه‌م پرۆگرامه.[110] كارمه‌ندێكی مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی ووتی، ئه‌وان نیگه‌رانن له‌وه‌ی كه هیچ پرۆگرامێكی چاكسازی بۆ دووباره چوونه‌وه ناو كۆمه‌ڵگا بۆ ده‌ستگیركراوان نیه له‌كاتی ئازادكردنیان.[111]
حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هیچ یاسایه‌كی لێبووردنی بۆ گومانلێكراوانی داعش نیه‌و په‌رله‌مانه‌كه‌شی پرۆژه یاسای لێبووردنی حكومه‌تی عێراقی په‌سه‌ند نه‌كردووه.
ده‌بێت به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌ستن به دامه‌زراندنی ستراتیژێك له ئهولهویهت دان به لێپرسینه‌وه‌ی یاسای ئه‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ئهنجامداوه، یان ڕاده‌ستی به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقیان بكه‌ن، له‌لایه‌كی تره‌وه له چوارچێوه‌ی بڕیاری لێبووردن هه‌ستن به ئازادكردنی ئه‌وانه‌ی ته‌نها گوومانی ئه‌ندام بوونیان له‌ناو داعش لێده‌كرێ و هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك نیه كه تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام دابێت. ده‌بێت لانی كه‌م ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئهو كه‌سانه نه‌گرنه‌به‌ر كه كاره‌كانیان له‌ژێر ده‌ستی داعش یارمه‌تیده‌ر بووه له به‌رگریكردن له مافه‌كانی مرۆڤی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی. بۆ ئهو كه‌سانه‌ی كه ته‌نها گومانی تۆمه‌تی ئه‌ندام بوونیان لێده‌كرێ، ده‌بێت به‌رپرسان چه‌ند میكانیزمێكی خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان دروست بكه‌ن و ده‌سه‌ڵاتی پێبدەن له بانگ كردن و وه‌رگرتنی شاهێدی له شاهێدحاڵان ئه‌مه‌ش ته‌واوكه‌ری پرۆسه‌ی دادوه‌ری و پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه ده‌بێت.
نەبوونی پاڕێزه‌ری یاسای و سه‌ردانی خێزانی
یاساكانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ماف به ده‌ستگیركراو ده‌ده‌ن له هه‌ڵبژاردنی پارێزه‌ر بۆ خۆیان، یان ده‌وڵه‌ت پارێزه‌ریان بۆ ده‌ستنیشان ده‌كا و ده‌بێت ئهو پارێزه‌ره ئاماده‌ی هه‌بێ له‌ته‌واوی ماوه‌ی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه له‌گه‌ڵیان. هه‌روه‌ها مافی په‌یوه‌ندی و چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ خێزان و كه‌س و كاریان هه‌یه له‌گه‌ڵ ئاگاداركردنه‌وه‌ی خێزانیان له ڕه‌وشی ده‌ستگیركردنیان، وه‌ك له ستانده‌ردو یاسای نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ زیندانیان هاتووه.[112] له یاساكانی دژه‌تیرۆردا نه‌هاتووه كه ده‌بێت گومانلێكراوانی تیرۆر مامه‌ڵه‌ی جیاوازیان له‌گه‌ڵ بكرێت. به‌ڵام، توێژینه‌وه‌كانمان وا پێشنیاز ده‌كه‌ن كه له ڕووی كرداریه‌وه گومانلێكراوانی داعش له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌كان پارێزه‌ریان نیه‌و ڕێگه‌نادرێ په‌یوه‌ندی به خێزان و كه‌س و كاریانه‌وه بكه‌ن تا ئه‌وكاته‌ی ماوه‌ی لێكۆڵینه‌وه كۆتایی دێت.
سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق،زەیدان دانی نا به‌وه‌ی كه كه‌موكورتی هه‌یه له دادگایكردنه‌كانی ناو دادگاكانی دژه‌تیرۆری نه‌ینه‌وا وه‌ك نه‌بوونی پارێزه‌ر له‌سه‌رتاسه‌ری پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌و نه‌بوونی په‌یوه‌ندی له نێوان ده‌ستگیركراوان و خێزانه‌كانیان و ووتیشی كێشه‌كه له جێبه‌جێ نه‌كردنی یاساكه‌وه سه‌ریهه‌ڵداوه.[113]
مادده‌ی ١٩ له ده‌ستووری عێراق و مادده‌ی ١٢٣ له یاسای سزادانی عێراقی گره‌نتی مافی ده‌ستگیركراو له هه‌بوونی پارێزه‌ر ده‌ده‌ن له‌ماوه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌و بیستنی كه‌یسه‌كه‌ی.[114] به‌ڵام، به‌پێی ووته‌ی وه‌زیری داد حیدر الزمیلی و دادوه‌رێكی باڵای دژه‌تیرۆر له نه‌ینه‌وا، به‌رپرسان پارێزه‌ریان بۆ هیچ گومانلێكراوێكی داعش دابین نه‌كردووه بۆ ئاماده‌بوون له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌كان، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی پرۆسه‌ی دادگایكردن له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه پارێزه‌ریان بۆ دیاری كراوه.
توێژه‌ران تێبینی دوو دادگایكردنیان له دادگایه‌كی دژه‌تیرۆری نه‌ینه‌وا كرد كه تێیدا گومانلێكراوانی داعش پارێزه‌ریان هه‌بوو كه‌له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه بۆیان ده‌ستنیشان كرابوو، به‌ڵام ڕوون نه‌بوو ئایا به‌رله ده‌ستپێكردنی دادگایكردنه‌كه پارێزه‌ره‌كان چاویان به گومانلێكراوه‌كان كه‌وتبوو. له‌كاتی دادگایكردنه‌كه‌دا، پارێزه‌ره‌كان ته‌نانه‌ت یه‌ك جاریش قسه‌یان نه‌كرد له‌كاتێكدا دادوه‌ره‌كه‌و فەرمانبەری نووسینەوەی دادەری ڕاسته‌وخۆ پرسیاریان له تۆمه‌تباران ده‌كرد. جگه له پارێزه‌ری حكومی، هیومان ڕایتس ۆوچ ته‌نها ئاگاداری یه‌ك ڕێكخراوی مرۆییە، كه ئه‌ویش كۆمسیۆنی ڕزگاركردنی نێوده‌وڵه‌تیه کە هاوكاری یاسایی بۆ ده‌ستگیركراوانی دژه‌تیرۆر له به‌غدادو نه‌ینه‌وا دابین بكات ئه‌ویش به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی بۆ ئهو ده‌ستگیركراونه‌یه کە هه‌مان ناوی گومانلێكراوێكی ڕاسته‌قینه‌ی داعشیان هه‌یه.[115]
ده‌ستگیركردنی گرووپێك له پارێزه‌ر له مانگی ته‌مووز كه به‌رگریان له گومانلێكراوانی داعش له دادگایه‌كی نه‌ینه‌وا ده‌كرد به‌هۆی كاره‌كانی ڕابردوویان له به‌رگریكردن له گومانلێكراوانی داعش به‌رله حوزه‌یرانی ٢٠١٤ كاریگه‌ری خراپی هه‌بووه له‌سه‌ر نوێنه‌رایه‌تیكردنی گومانله‌كراوانی داعش له دادگا.[116] دادوه‌رێكی باڵا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، له‌دوای ده‌رچوونی فه‌رمانی ده‌ستگیركردنه‌كان پارێزه‌ران مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئهو كه‌یسانه‌ی داعش ناكه‌ن كه‌له‌و بڕوایه‌دان به‌ڕاستی په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه هه‌بووه، له‌بری ئه‌وه ته‌نها به‌رگری له‌و كه‌یسانه ده‌كه‌ن كه به هه‌ڵه وه‌ك گومانلێكراوی داعش ده‌ستگیركراون، عاده‌ته‌ن وه‌ك هاوشێوه‌یی له ناودا.[117]
حیده ر الزمیلی، وه‌زیری داد و دادوه‌رێكی دژه‌تیرۆر له نه‌ینه‌وا ووتیان كه به‌پێی ستانده‌ردو یاسای نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بۆ مامه‌ڵه لەگەڵ زیندانیان، له‌سه‌ر به‌رپرسان پێویسته ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندی و چاوپێكه‌وتن له نێوان ده‌ستگیركراوان و خێزانه‌كانیان بده‌ن و خێزانه‌كانیان له ڕه‌وشی ده‌ستگیركردنیان ئاگاداربكه‌نه‌وه.[118] به‌ڵام له رووی كرداریه‌وه ڕێگه به ده‌ستگیركراوانی تۆمه‌تبار به یاسای دژه‌تیرۆر نه‌دراوه به په‌یوه‌ندیكردن به خێزان و كه‌س و كاریان له‌ماوه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌دا.[119]
سه‌باره‌ت به یاسای سزادانی عێراقی كه له ساڵی ٢٠١٠ له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێداچوونه‌وه‌و گوڕانكاری تێدا كرا، هه‌موو ده‌ستگیركراوێك بۆی هه‌یه داوای ڕاوێژكاری یاسایی له ده‌وڵه‌ت بكات.[120] به‌ڵام، هه‌موو ئهو ١٩ منداڵه‌ی له سه‌نته‌ری چاكسازی هه‌ولێر هیومان ڕایتس ۆوچ له كانوونی یه‌كه‌می ٢٠١٦ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردن ووتیان له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه له‌گه‌ڵیان پارێزه‌ریان نه‌بووه‌و هیچ كامیان نه‌یانزانی كه ئایا دادگایكراون یان دادوه‌ریان بینیووه.[121] جگەلە‌وه‌ش، چوار پیاو كه به گومانی داعش بوون له به‌ندیخانه‌یه‌كی هه‌رێمی كوردستانی عێراق ده‌ستگیركرابوون و پاشان به‌بێ هیچ تۆمه‌تێك ئازادكرابوون به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت كه له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئاسایش له‌گه‌ڵیان پارێزه‌ر ئاماده‌نه‌بووه.
له یاسای هه‌رێمی كوردستاندا مافی ئاگاداركردنه‌وه‌ی خێزانی ده‌ستگیركراوان و چاوپێكه‌تن و په‌یوه‌ندی نه‌هاتووه، به‌ڵام به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بڕیاریانداوه پاپه‌ندبن به‌م مافانه‌وه.[122] له چاوپێكه‌وتنه‌كانی هیومان ڕایتس ۆوچدا له‌گه‌ڵ ١٩ گومانلێكراوی منداڵی داعش ته‌نها حه‌وتیان ووتیان ڕێگه‌یان پێدراوه په‌یوه‌ندی به خێزانه‌كانیانه‌وه بكه‌ن.[123]
ده‌بێت به‌رپرسان دڵنیایی ئه‌وه بده‌ن كه گومانلێكراوانی داعش له‌ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێری یه‌كه‌مدا دادوه‌ر ده‌بینن وه‌ك له یاسای نیشتمانیدا هاتووه‌و مافی هه‌بوونی پارێزه‌ریان هه‌یه له‌ته‌واوی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌و ڕێگه‌یان پێ بدرێ په‌یوه‌ندی به خێزانه‌كانیانه‌وه بكه‌ن.
ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعش كه منداڵن
به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان به تۆمه‌تی ئه‌ندام بوون یان چه‌كداری داعش چه‌ندین منداڵیان به‌ندكردووه‌و دادگاییان ده‌كه‌ن. له مایسی ٢٠١٧، ستافی به‌ندیخانه‌یه‌كی نه‌ینه‌وا ووتی، لانی كه‌م ٨٠ منداڵی گومانلێكراوی داعشیان له‌هه‌مان ژووری ناو زیندانه‌كه‌كان له‌گه‌ڵ گه‌وره‌كان به‌ندكردووه.[124] له كانوونی دووه‌می ٢٠١٧، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ووتی كه لانی كه‌م ١٨٣ منداڵی گومانلێكراوی داعشیان له سێ سه‌نته‌ری چاكسازی بۆ ژنان و منداڵان به‌ند كردووه.[125] شاره‌زایه‌كی نزیك له سیستمی چاكسازی و به‌ندیخانه‌كان به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، تا مانگی ئابی ٢٠١٧ به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان نزیكه‌ی ١٠٠٠ كه‌سیان وه‌ك گومانلێكراوی داعش ده‌ستگیركردووه كه ته‌مه‌نیان له ١٨ ساڵ كه‌متر بووه.[126]
مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئهو منداڵانه‌ی كه له‌ناو داعش بوون یان په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه هه‌بووه ئاسته‌نگێكی گه‌وره‌یه بۆ عێراق. هه‌ندێك له‌م منداڵانه له پشت ئه‌نجامدانی كاری تووندوتیژیه‌وه بوون و له‌هه‌مان كاتیشدا خۆیان قوربانی ده‌ستی داعش بوون. مێژووی عێراق له مامه‌ڵه‌ی خراپ له‌گه‌ڵ منداڵانی ده‌ستگیركراو گومانلێكراوانی داعش نیگه‌رانی زۆر دروست ده‌كات سه‌باره‌ت به بارودۆخ و ژیانی ئهو منداڵانه‌ی به تۆمه‌تی هه‌بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ داعش ده‌ستگیركراون. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌ندكردنی منداڵ له عێراق ته‌نها له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌ندام بوون له‌ناو داعش ڕه‌نگه هاوتا نه‌بێ له‌گه‌ڵ پاپه‌ندیه‌كانی عێراق خۆی به یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان.
له مارسی ٢٠١٥، لیژنەی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بۆ مافەکانی منداڵ ووتی، ئهو منداڵانه‌ی به تۆمه‌تی تیرۆر له عێراقدا ده‌ستگیركراون و له شوێنی نایاساییدا به‌ندكراون و هه‌روه‌ها ئهو منداڵانه‌ی كه‌س و كاری گومانلێكراوی تیرۆرستیان هه‌یه معرزن بۆ ده‌ستگیركردنی به‌هه‌ڵه‌و به‌ندكردنیان به‌بێ تۆمه‌ت یان سزادانیان به تاوانی په‌رده‌پۆشكردنی كاری تیرۆریستی. لیژنەکە ئاماژه‌شی كرد به‌وه‌ی كه خێزانی منداڵه‌كان ئاگادار نه‌كراونه‌ته‌وه له‌ده‌ستگیركردنی منداڵه‌كانیان و كاتێك ده‌ستگیركراو ته‌مه‌نی بووه به ١٨ ساڵ نێردراوه بۆ له‌سێداره‌دان.[127]
حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان سیستمی دادوه‌ری تایبه‌تیان به مێردمنداڵان هه‌یه. به‌ڵام، له ماوه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌و دادگایكردندا هه‌موو ئهو منداڵانه‌ی كه گومانلێكراون به بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ داعش له سه‌نته‌ره‌كانی ئهو سیستمه‌دا به‌ند ناكرێن. پارێزه‌رێك كه كار له‌سه‌ر كه‌یسی ده‌یان منداڵی تاوانبار به یاسای دژه‌تیرۆر ده‌كات به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، ژماره‌یه‌ك منداڵان بۆماوه‌ی چه‌ند مانگێكه له به‌ندیخانه‌یه‌كی دژه‌تیرۆری پیاوان له به‌غدا به‌ندكراون و نه‌گوازراونه‌ته‌وه بۆ به‌ندیخانه‌ی مێردمنداڵان. له‌لایه‌كی تره‌وه، به‌ندیخانه‌ی سه‌ره‌كی مێردمنداڵانی شاره‌كه زیاتر له دوو ئه‌وه‌ندی توانای خۆیی منداڵی تێدایه.[128]
په‌یماننامه‌و ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ئاماژه به چه‌ند ڕێكارێكی بنچینه‌ی بۆ ئهو ووڵاتانه ده‌كه‌ن كه لێپرسینه‌وه‌ی یاسای له‌و منداڵانه ده‌كه‌ن تاوانیان ئه‌نجام داوه له‌وانه، ده‌بێت یه‌كه‌م جار به‌رژه‌وه‌ندی منداڵه‌كه ڕه‌چاو بكرێ له‌گه‌ڵ چاكسازیكردن و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی منداڵه‌كه بۆ ناو كۆمه‌ڵگا. ده‌بێت ده‌وڵه‌ت هه‌موو ڕێگه‌چاره‌كانی تر تاقی بكاته‌وه له‌بری ده‌ستگیركردن و به‌ندكردن واته ده‌بێت ده‌ستگیركردنیان وه‌ك دوا ڕێگه‌چاره ڕه‌چاوبكرێت.[129] پێویسته ده‌ستگیركردن و به‌ندكردنی منداڵ له‌ماوه‌ی پێویست زیاتر نه‌بێ و به زوترین كات دەبێت كه‌یسه‌كه‌ی چاره‌سه‌ر بكرێت. له كاتی به‌ندكردندا، منداڵ مافی هاوكاری یاسایی به‌په‌له‌ی هه‌یه‌و ده‌بێت له شوێنێكی جیادا له گه‌وره‌كان به‌ند بكرێن ته‌نها له حاڵه‌تێكدا نه‌بێ ئه‌گه‌ر ئهو بڕیاره له‌به‌رژه‌وه‌ندی منداڵه‌كه نه‌بێت. له‌كاتی به‌ندكردندا، منداڵ مافی په‌یوه‌ندیكردنی له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌یی هه‌یه چ له ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندی ته‌له‌فۆنی و چ له‌ڕێگه‌ی سه‌ردانه‌وه. جگه‌له‌وه‌ش، ئهو منداڵانه‌ی له ئازادی بێبه‌ش ده‌كرێن مافی چاودێری و هاریكاری تایبه‌تیان هه‌یه وه‌ك خوێندن و كۆرسی ڕاهێنان و چالاكی تری دلخۆشکەر.[130]
ئهو پێوه‌رو ستانده‌رده و نەریتە نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی کە بۆئەو منداڵانه جێبه‌جێ ده‌كرێ كه تاوانیان ئهنجامداوه به‌هه‌مان شێوه ئهو منداڵانه‌ش ده‌گرێته‌وه كه ڕەنگە له‌كاری تیرۆرستیه‌وه تێوەگلابن.
گرووپێك له شاره‌زا كه بۆ بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره وده‌ستنیشانكردنی كێشه‌كانی دادوه‌ری مێردمنداڵان له چوارچێوه‌ی دژه‌تیرۆر كۆده‌بنه‌وه ئاماژه‌ده‌كه‌ن به:
(ده‌بێت سیستمه تایبه‌ته‌كانی دادوه‌ری به مێردمنداڵان ده‌سه‌ڵاتی سه‌ره‌كیان هه‌بێت بهسهر كه‌یسی ئهو منداڵانه‌شی لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێ یان سزادراون به تاوانی په‌یوه‌ندیدار به تیرۆر. له گرتنه‌به‌ری هه‌ر هه‌نگاوێك سه‌باره‌ت به منداڵان، چ له‌لایه‌ن دامه‌زراوه كۆمه‌ڵایه‌تیه گشتی و تایبه‌ته‌كان یان دادگا یان به‌رپرسانی ئیداری و ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان بێت، ده‌بێت ڕه‌چاوكردنی باشترین به‌رژه‌وه‌ندی منداڵه‌كه ئامانجی سه‌ره‌كی بێت. ده‌بێت بایه‌خی ته‌واو بدرێ به دۆزینه‌وه‌ی ئه‌لته‌رناتیڤێكی تر له‌بری گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی و ده‌ستگیركردنیان. هه‌ر ڕێگه‌یه‌ك گیرایه‌به‌ر سه‌باره‌ت به كه‌یسی منداڵه‌كه، ده‌بێت مه‌به‌سته‌كه لێی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی منداڵه‌كه بێت بۆ ناو كۆمه‌ڵگا.)[131]
ئۆفیسی نوێنه‌ری تایبه‌تی سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بۆ منداڵان و جه‌نگی چه‌كداری له ساڵی ٢٠١١ ووتی، له‌كاتی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئهو منداڵانه‌ی له‌ناو گرووپه چه‌كداره‌كان بوون،" هانی شێوازێكی گونجاوترو كاریگه‌رتر له‌به‌ری به‌ندكردن و لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی ده‌ده‌ین، ده‌بێت هاوكاری ئهو منداڵانه بكرێ له تێگه‌یشتن له ڕابردوویان و ئهو كارانه‌ی ئه‌نجامیان داون."[132]
ڕێنماییه نێوده‌وله‌تیه‌كان كه به ''پره‌نسیپه‌كانی پاریس'' ناسراوه ڕێنمایی ڕوونی تێدایه سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئهو منداڵه به چه‌كداركراوانه‌ی تۆمه‌تبارن به ئه‌نجامدانی تاوان له‌كاتی جه‌نگدا.[133] ڕێنماییه‌كان كه له ساڵی ٢٠٠٧ بڵاوكراوه‌ته‌وه‌و له‌لایه‌ن ١٠٨ ووڵاته‌وه پشتگیری لێكراوه ده‌ڵێ، ئهو منداڵانه‌ی تۆمه‌تبارن به ئه‌نجامدانی تاوان به‌پێی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان له‌كاتی بوونی په‌یوه‌ندیان به هێز یان گرووپه چه‌كداره‌كانه‌وه، ده‌بێت وه‌ك قوربانی ئهو تاوانه نێوده‌وڵه‌تانە ته‌ماشا بكرێن، نه‌ك ته‌نها وه‌ك تاوانبار. ده‌بێت به‌پێی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێ له چوارچێوه‌ی به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری و چاكسازی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆیان به جۆرێك هاوتا بێت له‌گه‌ڵ یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان كه پێشنیازی پارێزگاری تایبه‌ت بۆ منداڵان ده‌كات له‌ڕێگه‌ی چه‌ندین ڕێكه‌وتنامه‌و پرەنسیپه‌وه.[134]
هه‌روه‌ها، گرووپێكی شاره‌زای تر به‌ناوی ''كۆڕبەندی جیهانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆر'' داوا ده‌كات لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له منداڵان له‌لایه‌ن دادگاكانی مێردمنداڵانه‌وه ئه‌نجام بدرێ چونكه ئه‌م دادگایانه پێگه‌یه‌كی باشتریان هه‌یه له ده‌سته‌به‌ركردنی مافه‌كانی منداڵ و تێڕوانینێكی باشتریان هه‌یه بۆ گه‌شه‌ی منداڵ وه‌ك له دادگاكانی دژه‌تیرۆر.[135]
ئهو منداڵانه‌ی كه ته‌نها تۆمه‌تیان ئه‌ندام بوونه له‌ناو گرووپێكی وه‌ك داعش و تاوانێكی دیاریكراویان ئه‌نجام نه‌داوه بارگرانیه‌كی تایبه‌ت دروست ده‌كه‌ن. له ساڵی ٢٠١٧، ئه‌نتۆنیۆ گوتیرێره‌س، سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ووتی، ''داوا له ووڵاتانی ئه‌ندام ده‌كه‌م، له‌كاتی ڕوبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی تووندڕه‌وی، وه‌ك قوربانی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئهو منداڵانه‌ی كه تۆمه‌تبارن به هه‌بوونی په‌یوه‌ندی به هێزه چه‌كداره ناحكومیه‌كانه‌وه بكه‌ن و كاربكه‌ن بۆ ته‌به‌نیكردنی پرۆتۆكۆڵ بۆ ڕاده‌ستكردنیان به‌و لایه‌نه مه‌ده‌نیانه‌ی پارێزگاری مافه‌كانی منداڵ ده‌كه‌ن ئه‌مه‌ش له‌پێناو ئهولهویهت دانه به گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ ناو كۆمه‌ڵگا.[136]
نوێنه‌ری تایبه‌تی سكرتێری گشتی بۆ منداڵان و جه‌نگه چه‌كداریه‌كان له ساڵی ٢٠١١ ڕایگه‌یاند، نابێت منداڵی سه‌رباز ڕێكاری یاسایی له‌دژ بگیرێته‌به‌ر"ته‌نها له‌به‌ره‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به گرووپێكی چه‌كداره‌وه هه‌بووه یان به‌شداری له جه‌نگ و دوژمنكاریدا كردووه".[137]
هه‌رچه‌نده، زۆرێك له ووڵاتان نیگه‌رانن له‌وه‌ی كه ئهو منداڵانه‌ی ئه‌ندامی داعش بوون له داهاتوودا هه‌ڕه‌شه دروست ده‌كه‌ن، به‌ڵام به‌ندكردن و لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی هه‌میشه ده‌بێت وه‌ك دوا ڕێگه‌چاره ڕه‌چاوبكرێ و مه‌به‌ست له‌هه‌ر سزادانێكیش بۆ چاكسازی و گه‌ڕانه‌وه‌ی منداڵه‌كه بێت بۆ ناو كۆمه‌ڵگا.
ده‌بێت عێراق بیر له ڕێگه‌چاره‌ی تر بكاته‌وه له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئهو تاوانانه‌ی له‌لایه‌ن منداڵانه‌وه ئه‌نجام دراوه‌و كه‌یسه‌كانیان بداته بۆردێكی نا-دادوه‌ری به‌وه‌ش ده‌توانرێ ڕێگری له كاریگه‌ریه نەرێنیەکانی ڕێكاره یاساییه‌كان و تۆماری پێشینه‌ی تاوان له‌سه‌ر منداڵان بكرێت. ده‌بێت عێراق هه‌ستێ به تێپه‌ڕاندنی ئهو یاسایانه‌ی كه بڕگه‌ی تایبه‌تیان تێدایه له جێبه‌جێ كردنی میكانیزم و به‌دیلی له‌م جۆره. له‌م به‌دیلانه‌ش وه‌ك دووركه‌وتنه‌وه له تووندڕه‌وی و خوێندن و هاوكاری ده‌روونی كه ئامانج لێیان گه‌ڕانه‌وه‌ی منداڵه‌كه بێ بۆ ناو كۆمه‌ڵگه.
ڕه‌وشی ناو به‌ندیخانه‌كان
هیومان ڕایتس ۆوچ بۆماوه‌ی چه‌ندین ساڵه ڕاپۆرت له‌سه‌ر قه‌ره‌باڵغی بێ ئه‌ندازه‌و بارودۆخی خراپی ناو زیندانه‌كانی عێراق بڵاوده‌كاته‌وه، له‌گه‌ڵ بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕاپۆرت له‌سه‌ر ڕه‌شبگیری و دەستگیرکردنی هەڕەمەکی بۆ ماوه‌ی زیاتر له ده ساڵه.[138] گوومانی تێدا نیه كه زیادكردنی هه‌زاران ده‌ستگیركراوی داعش بۆ ئه‌م به‌ندیخانانه كه خۆیان ڕه‌وشیان خراپه‌و قه‌ره‌باڵغیه‌كی زۆریان تێدایه فشارێكی زۆر زیاتر له‌سه‌ر سیستمه‌كه دروست ده‌كات. هه‌موو ئهو به‌ندیخانانه‌ی كه توێژه‌ران سه‌ردانیان كرد قه‌ره‌باڵغیه‌كی زۆریان تێدا بوو. له نه‌ینه‌وا، دوو به‌ندیخانه سه‌ره‌كیه‌كه‌ی حكومه‌ت له‌ناوه‌و ده‌ره‌وه‌ی موسڵ به‌هۆی شه‌ڕه‌وه وێران بووه. بۆیه، له‌به‌رنه‌بوونی به‌ندیخانه‌ی فه‌رمی، ڕه‌وشی ناو زیندانه‌كانی موسڵ زۆر خراپه‌و ده‌ستگیركراوان بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر له‌ناو ئهو زیندانانه ده‌مێننه‌وه كه ده‌بێت بۆماوه‌یكی كاتی تێیدا ده‌بن. له‌به‌ره‌وه‌ی هه‌ردوو یاسای دژه‌تیرۆر به‌ندكردنی هه‌تاهه‌تایی و سزای له سێداره‌دانی تێدایه، فشارو بارگرانی تاوانبارانی داعش له‌سه‌ر سیستمی به‌ندیخانه‌كان بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر ده‌مێنێته‌وه. ده‌بێت حكومه‌تی عێراقی و لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تی پشتگیری له بنیاتنانه‌وه‌ی زیندانه‌كانی موسڵ بكه‌ن تا به‌رپرسان بتوانن به زووترین كات ده‌ستگیركراوان بگوازنه‌وه ناو ئه‌م به‌ندیخانانه.
له مارسی ٢٠١٧، توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ تێبینی خراپی ڕه‌وشی ناو ئهو به‌ندیخانه كاتیانه‌یان كرد كه به‌رپرسانی عێراقی به‌شێك له گومانلێكراوانی داعشیان له نه‌ینه‌وا له‌و شوێنانه‌دا به‌ندكردووه. توێژه‌ران تێبینیان كرد نزیكه‌ی ١٢٠٠ گومانلێكراوی داعش له چه‌ند ماڵێكی چۆڵكراو بنكه‌كانی پۆلیسی شارۆچكه‌ی گەیاره كه به‌دووری ٦٠ كیلۆمه‌تر ده‌كه‌وێته باشووری موسڵ و شارۆچكه‌ی حه‌مام عه‌لیل به دووری ٣٠ كیلۆمه‌تر ده‌كه‌وێته باشووری موسڵ به‌ندكراون و ڕه‌وشی ناو ئه‌م زیندانانه زۆر خراپه‌و قه‌ره‌باڵغیه‌كی زۆری تێدایه‌و ناو زیندانه‌كان زۆر پیسن. زۆرینه‌ی ده‌ستگیكراوه‌كان پیاو كوڕ بوون و پێكه‌وه به‌ندكرابوون به‌بێ دادگایكردن و خزمه‌تگوزاریەکی سنوورداری تەندرووستی. هیومان ڕایتس ۆوچ سه‌ردانی ژوورێكی زیندانه‌كه‌ی كرد ڕوبه‌ره‌كه‌ی ٤به٦ بوو كه بۆماوه‌ی ٤ مانگ بوو ١١٤ ده‌ستگیركراوی تێدا بوو. ده‌ستگیركراوه‌كان بواری چوونه‌ده‌ره‌وی ئاسایان له ژووره‌كان و خۆشۆردنیان نەبوو. له‌و ژووره‌ی نانیان تێدا ده‌خوارد یه‌ك ته‌والێتی تێدابوو بۆ به‌كارهێنان. په‌نجه‌ره‌كان به خشت هه‌ڵچنرابوون و گه‌رماو هاڵاوی ناو ژووره‌كه بێ ئه‌ندازه بوو. به‌پێی ووته‌ی ستافی به‌ندیخانه‌كه، لانی كه‌م ٤ كه‌س مردبوون له‌به‌ر نه‌بوونی چاودێری ته‌ندروستی و پاك و خاوێنی.[139]
لە سه‌ردانی دووه‌مدا، توێژه‌ران تێبینیان كرد كه ڕه‌وشی ناو زیندانه‌كان باشتر بوو، وه‌ك دانانی ئامێری ساردكه‌ره‌وه‌و پاك و خاوێنی ئه‌مه‌ش له‌دوای بڵاوبونه‌وه‌ی چه‌ند ڕاپۆرتێك بووه ده‌رباره‌ی بارودۆخی ناو ئهو زیندانانه، بەڵام هێشتا هەر نامرۆیانە بوو ڕەووشەکە.[140] له ئه‌یلولی ٢٠١٧، دادوه‌رێكی دژه‌تیرۆر له نه‌ینه‌وا ووتی، به‌رپرسانی عێراقی له ئێستادا ٥٥٠٠ گومانلێكراوی داعشیان له‌م زیندانه قه‌ره‌باڵغانه‌دا به‌ندكردووه.[141]
به‌پێی ئهو ڕاپۆرته بەبەڵگەکراوانەی هیومان ڕایتس ۆوچ له‌سه‌ر ڕه‌وشی ناو زیندانه‌كانی گە‌یاره‌و حه‌مام عه‌لیل كردبووی، بارودۆخ له‌ناو ئهو زیندانانه مه‌ترسیداره‌و گونجاو نیه بۆ مانه‌وه‌ی ده‌ستگیركراو تێیاندا بۆماوه‌یكی دورودرێژو ئه‌م زیندانانه هیچ بنه‌مایه‌كی سەرەتای ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیان تێدا نیه. بۆیه سەرئەنجام، به‌ندكردنی ده‌ستگیركراو له‌م شوێنانه‌دا ده‌چێته خانه‌ی مامه‌ڵه‌ی خراپ له‌گه‌ڵ زیندانیان. ڕه‌وشی ناو ئه‌م زیندانانه‌و كه‌می لەڕادەبەدەری کارمەندانی ناو زیندانەکان، مه‌ترسیه‌كی گه‌وره له‌سه‌ر ژیانی به‌ندكراوان و ئیداره‌ی به‌ندیخانه‌كه‌و دانیشتوانی ناوچه‌كه‌ش دروست كردووه.
له هه‌رێمی كوردستانیش ڕه‌وشی ناو زیندانه‌كان بۆ گومانلێكراوانی داعش جێگه‌ی نیگه‌رانیه. توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ توانیان له كانوونی یه‌كه‌می ٢٠١٦ سه‌ردانی سه‌نته‌ری چاكسازی بۆ ژنان و منداڵانی گومانلێكراو به بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ داعش بكه‌ن. تێبینی قه‌ره‌باڵغیه‌كی زۆریان كرد به جۆرێك كه له شه‌ش ئه‌وه‌نده‌ی توانای خۆی زیاتر زیندانی تێدا بوو. جل و به‌رگ و به‌تانی ته‌واوی تێدا نه‌بوو له‌گه‌ڵ كه‌م وكورتیه‌كی زۆر له هاوكاری ده‌روونی بۆ خه‌ڵكانێك كه بارودۆخی ده‌روونیان زۆر خراپه.[142] به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هێشتا مۆڵه‌تیان نه‌داوه‌ته توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ بۆ سه‌ردانكردنی به‌ندیخانه‌ی پیاوانی گومانلێكراوانی داعش.
ده‌بێت به‌رپرسانی نه‌ینه‌وا ئه‌وله‌ویاتی به‌په‌له بده‌ن به بنیاتنانه‌وه‌ی هه‌ردوو به‌ندیخانه‌كه‌ی موسڵ چونكه ته‌نها به‌ندیخانه‌ن گونجاون بۆ ئهو مه‌به‌سته. ده‌بێت به‌رپرسان هه‌ستن به گواستنه‌وه‌ی هه‌موو زیندانیه‌كانی نه‌ینه‌وا بۆ به‌ندیخانه فه‌رمیه‌كان كه به‌پێی ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كان دروست كرابێ و منداڵان له‌گه‌ڵ گه‌وره‌كان به‌ند نه‌كرێن. تا ئهو كاته‌ی ئه‌مه ئه‌نجام ده‌درێ، ده‌بێت وه‌زاره‌ته‌كانی ناوخۆو داد وه‌ك ئه‌ركێكی به‌په‌له هه‌ستن به باشكردنی ڕه‌وشی ناو زیندانه‌كان. ده‌بێت له‌گه‌ڵ گه‌یشتنی ده‌ستگیركراو بۆ به‌ندیخانه پشكنینی ته‌ندروستیان بۆ بكرێ و ئه‌م وه‌زاره‌تانه دڵنیایی بده‌ن له هه‌بوونی چاودێری ته‌ندروستی بۆیان. ده‌بێت ئهو لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی پشتگیری له عێراق ده‌كه‌ن پشتگیری له هه‌وڵه‌كانی بنیاتنانه‌وه‌ی زیندانه‌كانی موسڵ بكه‌ن و دڵنیابن له‌وه‌ی كه مافه بنه‌ڕه‌تیه‌كانی زیندانی ڕێزی لێ ده‌گیرێ. له‌كاتێكدا كۆمسیۆنی نێوده‌وڵه‌تی خاچی سوور به‌رده‌وام ڕێگه‌ی سه‌ردانكردنی ئه‌م زیندانانه‌ی پێده‌درێ، به‌پێی ووته‌ی کارمەندانی بەندیخانەکە، هیومان ڕایتس ۆوچ و چاودێرانی تری سه‌ربه‌خۆ ڕێگیریان لێکرا لەلایەن چەند بەرپرسێکەوە کە سه‌ردانی ئاسای بۆئه‌م به‌ندیخانانه بکەن و توێژه‌ران ڕێگه‌یان پێنه‌درا چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌ندكراوان بكه‌ن.
ده‌بێت به‌رپرسان دڵنیایی بده‌ن له‌وه‌ی كه پشكنەرانی حكومی و چاودێرانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ڕه‌وشی زیندانه‌كان ڕێگه‌ی سه‌ردانكردنی هه‌موو زیندانانەیان هەبێت کە بەندکراویان تیادایە، هەروەها ڕیگای ئه‌نجامدانی چاوپێكه‌وتنی بێ چاودێری له‌گه‌ڵ به‌ندكراوان بدرێت. ده‌بێت دادوه‌ران فه‌رمانی ئازادكردنی ئهو زیندانیانە یان ئەو ده‌ستگیركراوانه بده‌ن كه له ڕه‌وشی نامرۆڤانه‌دا به‌ندكراون.
مامه‌ڵه‌ی خراپ له‌گه‌ڵ زیندانیان
هه‌رچه‌نده، هیومان ڕایتس ۆوچ نه‌یتوانی بگاته ئهو ده‌ره‌نجامه‌ی كه تا چه‌ند به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان مامه‌ڵه‌ی خراپ یان ئه‌شكه‌نجه‌ی گومانلێكراوانی داعش له به‌ندیخانه‌كان ده‌ده‌ن به‌هۆی ڕێگه‌نه‌دان به توێژه‌ران بۆ بینینی زیندانیه‌كان. به‌ڵام، هیومان ڕایتس ۆوچ و گرووپه‌كانی تر له ڕابردوودا ڕاپۆرتیان له‌سه‌ر ئه‌شكه‌نجه‌دان و مامه‌ڵه‌ی خراپی تر له زیندانه‌كانی عێراقدا بەبەڵگە كردووه.[143]
مادده‌ی ٣٧(١) له ده‌ستووری عێراقی ده‌ڵێ ''هه‌موو جۆره ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كی ده‌روونی و جه‌سته‌یی و مامه‌ڵه‌ی نامرۆڤانه قه‌ده‌غیه،''و ''هه‌ر دانپێنانێك له‌ژێر فشاری هه‌ڕه‌شه‌و ئه‌شكه‌نجه‌دا كرابێ نابێ پشتی پێببه‌سترێ و ده‌بێت قوربانیه‌كه مافی داواكردنی قه‌ره‌بووی هه‌بێ به‌پێی یاسا به‌هۆی له‌كه‌داركردنی كه‌رامه‌ت و ماڵی.''[144] هه‌روه‌ها یاسای سزادانی عێراقیش ئه‌شكه‌نجه قه‌ده‌غه ده‌كات و به‌پێی ئه‌م یاسایه دادوه‌ران ناتوانن پشت به دانپێنانێك ببه‌ستن كه به ئه‌شكه‌نجه له ده‌ستگیركراو ده‌رهێنرابێ.[145] به‌ڵام یاساكه به ڕوونی ئاماژه به‌وه ناكات ئایا به‌ڵگه‌ی تر كه له ڕێگه‌ی ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌وه ده‌ستكه‌وتووه پشتی پێده‌به‌سترێ یان نا.
یاسای عێراقی وورده‌كاری ناخاته‌ڕوو سه‌باره‌ت به‌وه‌ی چۆن لێكۆڵینه‌وه له تۆمه‌تی ئه‌شكه‌نجه‌دان بكرێت، به‌ڵام به‌پێی ووته‌ی دادوه‌رانی دژه‌تیرۆر، كاتێك به‌رگریكار ده‌ڵێ له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌دا ئه‌شكه‌نجه‌دراوه، ده‌بێت دادوه‌ر فه‌رمانی پشكنینی ته‌ندروستی و جه‌سته‌یی بۆ ده‌ستگیركراو بكات له پێناوهه‌ڵسه‌نگاندنی بانگه‌شه‌كه‌ی و ناردنی كه‌یسه‌كه‌ی بۆ دادگایه‌كی باڵاتر بۆ پێداچوونه‌وه.[146]جگه له‌وه‌ش،، یاسای لێبووردنه گشتیه‌كه ماف ده‌داته ئهو ده‌ستگیركراوانه‌ی ده‌ڵێن له‌سه‌ر بنه‌مای دانپێنانێك تاوانبار كراون كه له ڕێگه‌ی ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌وه لێیان ده‌رهێنراوه له پێشكه‌شكردنی داواكاری بۆ دووباره دادگایكردنه‌وه.[147]
له‌كاتی نووسینی ئه‌م ڕاپۆرته‌دا، په‌رله‌مانی عێراق تاوتوێی تێپه‌ڕاندنی یاسایه‌كی نوێی له‌دژی ئه‌شكه‌نجه‌دان ده‌كرد. له‌م پڕۆژه یاسایه‌دا هاتووه ده‌بێت دادوه‌ر فه‌رمانی پشكنینی ته‌ندروستی بۆهه‌ر ده‌ستگیركراوێك ده‌ربكات كه بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات ئه‌شكه‌نجه‌دراوه له‌ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێری یه‌كه‌می بانگه‌شه‌كه‌یدا.[148] هه‌روه‌ها پێشنیازی سزا بۆ ئهو كه‌سانه ده‌كات كه هه‌ڵده‌سن به ئه‌شكه‌نجه‌دان و داوا له دادوه‌ران ده‌كات هه‌موو به‌ڵگه‌كانی ئهو كه‌یسانه پوچه‌ڵ بكه‌نه‌وه كه له‌ڕێی ئه‌شكه‌نجه‌وه كۆكراونه‌ته‌وه‌و ئه‌شكه‌نجه‌ده‌ر له كه‌یسه‌كه دوربخرێته‌وه، هه‌روه‌ها پرۆژه یاساكه پێویستی ده‌كات كه له‌سه‌رتاسه‌ری ماوه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌دا ده‌ستگیركراو پارێزه‌ری هه‌بێ و ئاماده‌بێت. [149]
به‌ڵام، له لانی كه‌م له یه‌ك كه‌یسدا ده‌رده‌كه‌وێ ئه‌م بڕگانه پێشێل كراون. دادوه‌رێكی نه‌ینه‌وا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، ''زۆرێك'' له گومانلێكراوانی داعش له‌دادگاكه‌یدا بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن ئه‌شكه‌نجه‌دراون و فه‌رمانی پشكنینی پزیشكی ده‌ركردووه بۆ هه‌ریه‌ك له‌و كه‌یسانه، به‌ڵام وورده‌كاری له‌سه‌ر ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی نه‌دا. ووتیشی كه فه‌رمانی لێكۆڵینه‌وه یان سزادانی هیچ لێكۆڵه‌رێكی نه‌داوه به‌هۆی بانگه‌شه‌كانی ئه‌شكه‌نجه‌دان، هه‌رچه‌نده دانی به‌وه‌دانا كه ڕۆڵی ئهو بووه لێكۆڵینه‌وه بكات له‌هه‌موو كارێكی خراپ كه له‌لایه‌ن لێكۆڵه‌ران ئه‌نجام دراون.[150] به‌رپرسانی عێراقی ڕێگه‌یان نه‌دا به هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ گومانلێكراوانی داعش بكات له‌كاتی سه‌ردانه‌كاندا بۆ دادگاكان و به‌ندیخانه‌كان بۆ نووسینی ئه‌م ڕاپۆرته. به‌ڵام سێ كه‌س كه ڕێگه‌ی بینینی ده‌سیگیركراوه‌كانیان هه‌یه له به‌غداو نه‌ینه‌وا ووتیان، ئه‌شكه‌نجه‌دانی گومانلێكراوانی داعش زۆر به‌ربڵاوه‌و زۆرجار بۆ ناچاركردنیانه به دانپێنانی زۆره‌ملێ.
هه‌روه‌ها، نیگه‌رانی هه‌یه له‌وه‌ی كه گومانلێكراوانی داعش له زیندانه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی کوردستانیشدا ڕوبه‌ڕوی ئه‌شكه‌نجه‌دان و مامه‌ڵه خراپ ببنه‌وه. هیومان ڕایتس ۆوچ بانگه‌شه‌ی ئه‌شكه‌نجه‌دانی گومانلێكراوانی داعشی له‌لایه‌ن هێزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی کوردستانەوە بەبەڵگە کردووە. له کۆی ئەو ١٩ منداڵه گومانلێكراوه‌ی داعش كه له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه به‌ندكراون و هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردن حه‌ڤدەیان ووتیان، هێزه‌كانی ئاسایش ئه‌شكه‌نجه‌یان داون له‌پێناو ناچاركردنیان به دانپێنان.[151] به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هێشتا ڕێگه‌یان نه‌داوه به توێژه‌ران پیاوه گومانلێكراوه‌كانی داعش ببینن.
یاسای سزادانی عێراقی كه له‌ساڵی ٢٠١٠ له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێداچونه‌وه‌و گۆڕانكاری تێدا كرا، دانپێنانی زۆره‌ملێ قه‌ده‌غه ده‌كات.[152] به‌ڵام كارمه‌ندێكی مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی كه زانیاری له‌سه‌ر كه‌یسه‌كانی دژه‌تیرۆر هه‌یه ووتی، له كاتێكدا ئه‌شكه‌نجه‌دانی گومانلێكراوانی داعش له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌دا زۆره، هێشتا دادوه‌رێكیان نه‌بینیووه فه‌رمانی پشكنینی پزیشكی بۆ ده‌ستگیركراوێكی داعش ده‌ربكا كه بانگه‌شه‌ی ئه‌شكه‌نجه‌دانی كردووه.[153] زیاد له‌وه‌ش، به‌پێی قسه‌ی ووته‌بێژێكی حكومه‌تی هه‌رێم، له‌گه‌ڵ گه‌یشتنی ده‌ستگیركراوان بۆ به‌ندیخانه‌كان، ده‌ستگیركراوان ته‌نها پشكنینی پزیشكیان بۆ نه‌خۆشیه درێژخایه‌نه‌كان و گوازراوه‌كان بۆ ده‌كرێ.[154] ئهو ووته‌بێژه ووتی له كانوونی دووه‌می ٢٠١٧ حه‌وت ده‌ستگیركراو بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان كردبوو كه له زینداندا مامه‌ڵه‌ی خراپیان له‌گه‌ڵ كراوه، به‌ڵام دواتر به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت هیچ لێپرسینه‌وه‌یه‌كی یاسایی له‌دژی هیچ به‌رپرسێك له‌وباره‌یه‌وه نه‌كراوه.[155] یاسای دژه‌تیرۆری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌ڵێ ده‌بێت دادوه‌ران ئهو كه‌یسانه وه‌لابنێن كه دانپێنانی زۆره‌ملێی تێدایه ته‌نها له‌حاڵه‌تێكدا نه‌بێت ئه‌گه‌ر به به‌ڵگه‌ی تر پشتڕاست بكرێته‌وه.[156]
ده‌بێت به‌رپرسان هه‌موو هه‌نگاوێك بنێن له‌پێناو ڕێگری كردن له ئه‌شكه‌نجه‌دان و ڕێگه به توێژه‌رانی هیومان ڕایتس ۆوچ و لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی تر بده‌ن بۆ سه‌ردانكردنی شوێنه‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌و زیندانه‌كان و چاوپێكه‌وتنی بێ چاودێری له‌گه‌ڵ ده‌ستگیركراوان. ده‌بێت ئه‌نجوومه‌نه‌كانی باڵای دادوه‌ری وئەنجوومەنەکانی دادووەری كورد ڕێنمایی بده‌نه هه‌موو دادوه‌ره‌كان له وه‌ستانی ئهو دادگایكردنانه‌ی كه تێیاندا ده‌ستگیركراوان بانگه‌شه‌ی مامه‌ڵه‌ی خراپ له‌گه‌ڵیان ده‌كه‌ن و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی ته‌واو سه‌ربه‌خۆ له تۆمه‌ته‌كان ئه‌نجام بده‌ن و ئهو كه‌یسانه وه‌لابنێن كه دانپێنانی زۆره‌ملێی تێدا كراوه. ده‌بێت به‌رپرسان هه‌ستن به بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌سه‌ر ژماره‌ی ئهو بانگه‌شانه‌ی له‌لایه‌ن ده‌ستگیركراوان كراوه سه‌باره‌ت به مامه‌ڵه‌ی خراپ و ژماره‌ی ئهو به‌پرسانه‌ی حكومه‌ت كه ڕێوشوێنیان له‌دژ گیراوه‌ته‌به‌ر له‌دوای لێكۆڵینه‌وه له‌و تۆمه‌تانه.
سزای له‌سێداره‌دان
له مێژه عێراق یه‌كێك بووه له‌و ووڵاتانه‌ی جیهان كه زۆرترین ڕێژه‌ی له‌سێداره‌دانی تێدا بووه و له‌ڕیزبه‌ندیه‌كه‌دا به چواره‌م ووڵات دێت له‌پاش چین و ئێران و سعودیه.[157] یاسای عێراقی ڕێگه به سزای له‌سێداره‌دان بۆ زنجیره‌یه‌ك تاوان ده‌دات به تاوانه‌كانی پێشێلكردنی یاسای دژتیرۆریشه‌وه بۆ خه‌ڵكانی ته‌مه‌ن گه‌وره. له هه‌رێمی كوردستان، به‌پێی ووته‌ی ووته‌بێژه‌كه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، حكومه‌ت بڕیاره‌كه‌ی ساڵی ٢٠٠٨ ی له هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له‌سێداره‌دان جێبه‌جێ ده‌كات، بڕیاره‌كه سزای له‌سێداره‌دان قه‌ده‌غه ده‌كات "ته‌نها له چه‌ند حاڵه‌تێكی زۆر كه‌مدا نه‌بێ كه به‌گرنگ داده‌نرێ" وه‌ك تاوانبار به كاری تیرۆرستی.''[158]
به‌پێی مادده‌ی ٢٢٤ له یاسای سزادانی عێراقی، هه‌موو ئهو كه‌یسانه‌ی سزای له‌سێداره‌دانیان هه‌یه ئۆتۆماتیكیه‌ن ڕه‌وانه‌ی دادگای باڵای پێداچوونه‌وه‌ی فیدراڵی له به‌غدا ده‌كرێن بۆ پێداچوونه‌وه‌و دوا بڕیار له كه‌یسه‌كانیان له‌ماوه‌ی ١٠ ڕۆژدا.[159]
لە ئێستادا، به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقی چه‌ندین سزای له سێداره‌دان جێبه‌جێ ده‌كه‌ن به‌بێ بڵاوكردنه‌وه‌ی هیچ ژماره‌یه‌كی فه‌رمی.[160] هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگاداره له لانی كه‌م له ٩٢ كه‌یسی له‌سێداره‌دانی ئه‌ندامانی داعش.[161] له ٢ی ئاب، ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ری به‌یاننامه‌یه‌كی بڵاوكرده‌وه‌و تێیدا ڕایگه‌یاند كه دادگای دژه‌تیرۆری نه‌ینه‌وا بڕیاری له‌سێداره‌دانی بۆ چوار گومانلێكراوی داعش ده‌ركردوه كه سیانیان پۆلیسی داعش بوون و یه‌كێكیان به‌رپرسیار بووه له بەسەربازکردنی چه‌كدار بۆ گرووپه‌كه.[162] دادوه‌رێكی دادگاكه له ٢٧ی ئه‌یلول به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، تا ئهو كاته بڕیاری له‌سێداره‌دانیان بۆ ٢٠٠ كه‌یس ده‌ركردووه.[163] سروشتی خێرایی دادگایكردنه‌كان له دادگای نه‌ینه‌واو ته‌واوكردنی قۆناغی بیستنی لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ره‌تایی ٥٥٠٠ كه‌یسی گومانلێكراوی داعش له‌ماوه‌ی شه‌ش مانگدا كه ئێستا له قۆناغی دادگاییدان ئهو نیگه‌رانیانه زیاد ده‌كات كه ڕه‌نگه ژماره‌یه‌كی زۆر له بڕیاری سزای له‌سێداره‌دان ده‌ربكرێ سه‌ره‌ڕای كه‌موكورتی جدی له پرۆسه‌ی یاسایی و دادوه‌ری.
یاسای سزادانی عێراقی سزای له سێداره‌دان بۆ منداڵان قه‌ده‌غه ده‌كات.[164] به‌ڵام سه‌رۆك وه‌زیران عه‌بادی له ١٦ی ئه‌یلول ووتی، دادوه‌ران له پرسی تاوتوێكردنی بڕیارێكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئایا سزای له‌سێداره‌دان بسه‌پێنن بهسهر ئهو كچه ئه‌ڵمانیه‌ی كه‌له‌لایه‌ن هێزه عێراقیه‌كان له موسڵ ده‌ستگیركرا به تاوانی په‌یوه‌ندیكردن به داعش به‌پێی یاسای دژه تیرۆر.[165] له‌ناوه‌ڕاستی مانگی ئه‌یلول،بەرپرسانی دادگای ناوه‌ندی تاوانه‌كانی به‌غدا به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆرو به تاوانی ئه‌ندام بوون له‌ناو داعش بڕیاری له سێداره‌دانی بۆ پیاوێكی ڕووسی ده‌ركردو بڕیاره‌كه‌ش جێبه‌جێكراوه.[166]
هیومان ڕایتس ۆوچ به هه‌موو شێوه‌یه‌ك و له هه‌موو ووڵاتێكدا دژی سزای له سێداره‌دانه. سزای له‌سێداره‌دان بێهاوتایە له دڕندەی و كۆتابڕیاری و سه‌پاندنی ئه‌م سزایه بە شیوەیەکی جیهانیانە و حەتمیانە پڕە لە ناڕەوایەتی و هەڵە و ڕق وکینە. زۆرینه‌ی ووڵاته‌كانی جیهان كۆتاییان به سزای له سێداره‌دان هێناوه. له ساڵی ٢٠١٢، ئه‌نجوومه‌نی گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان داوای له ووڵاتان كرد هه‌ستن به هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له سێداره‌دان و سنوورداركردنی و كه‌مكردنه‌وه‌ی ئهو تاوانانه‌ی كه سزای له سێداره‌دانی تێدا ده‌سه‌پێنرێت، هه‌موو ئه‌مانه‌ش له‌پێناو كۆتایی هێنانی ته‌واوه‌تی به سزای له سێداره‌دان. ده‌بێت سیستمی دادوه‌ری عێراقی وحکوومەتی هه‌رێمی كوردستان كۆتایی به داواكانیان بهێنن بۆ له سێداره‌دانی گومانلێلكراوانی داعش و هه‌ردوو په‌رله‌مان بڕیاری كۆتایی هێنان به سزای له سێداره‌دان بده‌ن.
نه‌بوونی به‌شداری قوربانیان
به‌پێی یاسای عێراقی ئه‌گه‌ر خۆیان وویستیان قوربانیان مافی به‌شداریكردنیان له هه‌موو دادگاییه‌كاندا هه‌یه بۆ شاهێدی دان و ئاراسته‌كردنی پرسیار بۆ دادوه‌ری لێكۆڵه‌ره‌وه، تا گوومانلێکراو بتوانێ پاڵنەرەکانی بۆ ئەنجامدانی ئەو تاوانانه ڕوونبکاتەوە.[167] به‌ڵام، به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان له زۆربه‌ی كه‌یسه‌كاندا گومانلێكراوانی داعشیان دادگایی كردووه ته‌نها له‌سه‌ر بنه‌مای دانپێنان و نووسراوی شاهێدحاڵان، به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیش بۆ ئه‌ندام بوون بووه له‌ناو گرووپه‌كه. هیچ ڕێوشوێنێك ناگرنه‌به‌ر له ئاگاداركردنه‌وه‌ی ئهو كۆمه‌ڵگانه‌ی قوربانیانداوه سه‌باره‌ت به‌وه‌ی كێ و كه‌ی دادگایی ده‌كرێ یان داواكردنی ئاماده‌بوونیان له‌و دادگاییانه‌ی له ئێستادا ده‌كرێ. له سەرئەنجامدا، به‌پێی ووته‌ی ئهو قوربانیانه‌ی كه هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردن له كۆمه‌ڵگه جیاوازه‌كانی سه‌رتاسه‌ری عێراق، دادگاییه‌كانی ئێستا خزمه‌تی زۆر كه‌می كردووه له قه‌ناعه‌تپێكردنی قوربانیان له‌وه‌ی كه دادپه‌روه‌ریان بۆ به‌رقه‌راركراوه.
به‌پێی ووته‌ی پارێزه‌رێكی عێراقی، عاده‌ته‌ن شاهێدحاڵان و قوربانیان ده‌یانه‌وێ ڕۆڵیان هه‌بێ له دادگایكردنی تاوانبارانی عێراقیدا به پێشكه‌شكردنی شاهێدیه‌كانیان له‌سه‌ر ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجام دراون.[168] هه‌روه‌ها ده‌توانن له‌ڕێگه‌ی پارێزه‌ره‌كانیانه‌وه پرسیاره‌كانیان بخه‌نه به‌رده‌ست دادوه‌ری لێكۆڵه‌رو ئه‌ویش ئاراسته‌ی تۆمه‌تبارانی بكات. به‌ڵام، له‌به‌ره‌وه‌ی دادگاكانی دژه‌تیرۆر بۆ گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی گومانلێكراوانی داعش ته‌نها پێویستان به سه‌لماندنی هه‌بوونی په‌یوه‌ندیه به داعش به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر، پێویستیان به شاهێدی قوربانیان نیه بۆ سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی كه گومانلێكراوانی داعش به‌شداریان له تاوانێكی دیاریكراوی وه‌ك كوشتن و ده‌ستدرێژی سێكسی به‌پێی یاسای سزادانی عێراقی كردووه. له‌به‌ره‌وه، دادوه‌رانی دژه‌تیرۆر ده‌توانن قۆناغی كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌و شاهێدی له قوربانیان یان شاهێدحاڵان بپه‌ڕێنن. به‌پێی ووته‌ی هه‌موو ئهو پێنج دادوه‌ره‌ی چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كرا، دادوه‌ران به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشت به دانپێنان ده‌به‌ستن وه‌ك بنه‌مایه‌ك بۆ لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له‌دژی گومانلێكراوانی داعش له‌گه‌ڵ نووسراوی شاهێدی دان له‌لایه‌ن هاوڕێ و دراوسێكانیان بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ی هه‌بوونی په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ داعش.[169]
داوه‌رێكی نه‌ینه‌وا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت له‌كاتێكدا هه‌موو دادگایكردنه‌كان كراوه‌ن بۆ خه‌ڵك، دادگا داوای به‌شداریكردن و شاهێدی قوربانیان ناكات و له ڕاستیدا هانی شتێكی له‌و جۆره‌ش نادات له‌به‌ره‌وه‌ی ئه‌ركێكی قورس ده‌خاته سه‌رشانی سیستمه‌كه له په‌یوه‌ندیكردنی به‌رده‌وام به قوربانیانه‌وه.[170] له به‌غداد، سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی و دوو دادوه‌ری دژه تیرۆر ووتیان، هه‌ركه بارودۆخی نه‌ینه‌وا سه‌قامگیر بوو ئاواره‌كان توانیان بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر ماڵ و حاڵیان، قوربانیان ده‌توانن به‌شداریی بكه‌ن به‌تایبه‌ت له‌كاتی پرۆسه‌ی دادگاییه‌كاندا.[171] باسی ئه‌وه‌یان نه‌كرد كه ئهو به‌شداریكردنه چۆن ده‌بێت و دادگا چ هه‌نگاوێك ده‌گرێته‌به‌ر له‌پێناو به‌شداریكردنی قوربانیان له دادگایكردنه‌كان.
ئه‌مه كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌یه له ڕووی كاركردن له‌سه‌ر زانینی ئه‌وه‌ی ئایا ئه‌ندامێكی داعش هه‌ستاوه به ئه‌نجام دانی تاوانێكی گه‌وره یان بۆ ئهو كه‌یسانه‌ی ڕه‌نگه تاوانبارێكی ئه‌ندامی داعش یاسای لێبووردن بیگرێته‌وه ئه‌مه‌ش ئهو ئه‌گه‌رانه زیاد ده‌كات، ڕه‌نگه ئه‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجامدابێ ئازاد بكرێن له‌به‌ره‌وه‌ی شاهێدحاڵ و قوربانیه سه‌ره‌كیه‌كانی تاوانی ئه‌م كه‌سانه هیچیان ده‌رباره‌ی دادگایكردنی ئه‌م كه‌سانه نه‌زانیوه.
دادوه‌رانی هه‌رێمی كوردستان ووتیان، هه‌موو دادگایكردنه‌كان له هۆبه‌ی دژه‌تیرۆری هه‌ولێر ئه‌نجام ده‌درێ و كراوه‌یه بۆ هه‌موو کەس ولایەنێک و هه‌مووان بۆیان هه‌یه ئاماده‌بن، به‌ڵام دادگا هیچ هه‌نگاوێكی نه‌ناوه له په‌یوه‌ندیكردن به قوربانیان و داواكردنی بەشداریکردن یان شاهێدیدانیان له‌كاتی دادگاییه‌كاندا.[172]
به‌بێ به‌شداری چالاكی قوربانیان، ڕه‌نگه هه‌ندێك له‌و كۆمه‌ڵگانه‌ی قوربانیان داوه هه‌نگاو به‌ره‌و تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه بنێن. نموونه‌یه‌كی له‌مجۆرەش وەک، له حوزه‌یرانی ٢٠١٧، سه‌رۆكی خێڵه سوونیه‌كان باسیان دەکرد کە گوایە چه‌كدارانی یه‌زیدی هه‌ستاون به گرتن و كووشتنی لانی كه‌م ٥٢ كه‌س له هه‌شت خێزانی خێڵێكی سوونه كه گوایه له‌گه‌ڵ داعش به‌شداریان له تاوانی دژ به ژنانی یه‌زیدی له مانگی ئابی ٢٠١٤ كردووه.[173] هه‌رچه‌نده، تا كاتی ئاماده‌كردنی ئه‌م ڕاپۆرته ئهو خێزانانه بێسه‌روشوێن بوون، به‌لام یه‌زیدیه‌كان ڕاست و دروستی بانگه‌شه‌یه‌كی له‌م جۆره‌یان ڕه‌تكرده‌وه.[174] هه‌رچه‌نده، هیومان ڕایتس ۆوچ نه‌یتوانی دروستی ئه‌م بانگه‌شه‌یه به ته‌واوی بزانێ، به‌ڵام ئه‌م ڕووداوه ئهو نیگه‌رانیانه ده‌وروژێنێ كه به‌شداری پێنه‌كردنی قوربانیان له پرۆسه‌ی دادوه‌ری ڕه‌نگه ئاره‌زووی گرووپه‌كان ڕاكێشێ به‌ره‌و تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌و به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری له‌سه‌ر ده‌ستی خۆیان.
له هه‌نگاوێكی ئەرێنیدا له مارسی ٢٠١٧، عێراق پرۆژه یاسای پارێزگاریكردنی له شاهێدحاڵان تێپه‌ڕاند. یاساكه پارێزگاری له ژیانی ئهو قوربانی و شاهێدحاڵ و شاره‌زاو زانیاری ده‌رانه زیاد ده‌كات كه زانیاری ده‌ده‌ن له كه‌یسه‌كانی تاواندا.[175] ڕه‌نگه ئه‌م یاسایه هانی قوربانیان بدات له شاهێدی دان له‌دژی ئهو گومانلێكراوانه‌ی داعش كه تاوانبارن به ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره. به‌ڵام، به‌بێ بواردان به شاهێدی دان، ئه‌م یاسایه سوودێكی ئه‌وتۆی نابێ.
ئه‌گه‌ر قوربانیان خواستیان وابوو به‌شداری له پرۆسه‌كه‌دا بكه‌ن، ده‌بێت ئه‌وانه‌ی له حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان ڕێكاری یاسایی ده‌گرنه‌به‌ر له‌دژی تۆمه‌تباران داوای به‌شداری چالاكانه‌ی قوربانیان له دادگاییه‌كاندا بكه‌ن ئه‌وه‌ش به بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌سه‌ر دادگییه‌كانی داهاتووی گومانلێكراوان و له‌و شوێنانه‌ی كه گونجاوه و په‌یوه‌ندی به قوربانیان بكرێ و داوایان لێ بكرێ بۆ ئاماده‌بوونیان له دادگا له‌كاتی ئهو دادگاییانه‌ی په‌یوه‌ندی به كه‌یسی ئه‌وانه‌وه هه‌یه، له‌گه‌ڵ دابینكردنی هاوكاری دارایی بۆ ئاماده‌بوونیان.ده‌بێت داواكارانی گشتی ڕێگه به قوربانیان بده‌ن له به‌كارهێنانی دادگایكردنه‌كان وه‌ك هه‌لێك بۆ شاهێدیی دان له‌سه‌ر ئهو تاوانانه‌ی چه‌شتویانه‌و ڕێگه‌یان پێ بدرێ به‌پێی یاسا پرسیار ئاراسته‌ی تۆمه‌تباران بكه‌ن. ده‌بێت ووریایی به‌كاربهێنن له دڵنیابوون له سه‌لامه‌تی ئهو قوربانی و شاهێدحاڵانه‌ی به‌شداری له دادگاییه‌كاندا ده‌كه‌ن. ده‌بێت خێرخوازه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان پشتیوانی له به‌شداریكردنی قوربانیان بكه‌ن وه‌ك دابینكردنی بووجه بۆ ئاگاداركردنه‌وه‌ی قوربانیان له پرۆسه‌كانی دادگایی كردن و نرخی تێچوونی هاتووچۆیان بۆ ئهو شوێنانه‌ی دادگاییه‌كانی تێدا به‌ڕێوه‌ده‌چێ.
ڕێكاری یاسایی له تاوانی دژبه یه‌زیدیه‌كان
چه‌كدارانی داعش هه‌ستان به كوشتنی لانی كه‌م له ٢٠٠٠ یه‌زیدی و ده‌ستگیركردنی ٦٤١٧ كه‌سی تر كه هه‌موویان زیندانی كران و به‌شێوه‌یه‌كی سیستماتیكی ڕوبه‌ڕوی ده‌ستدرێژی سێكسی و به‌كۆیله‌كردنی سێكسی و ئه‌شكه‌نجه‌و مامه‌ڵه‌ی خراپ و هاوسەرگیریکردنی بە زۆرەملێ به چه‌كدارانی داعش و كارپێكردنی زۆره‌ملێ بوونه‌وه.[176] هه‌روه‌ها زۆرێكیان ناچاركران به گۆڕینی ئاینه‌كه‌یان و منداڵه‌كانیان به‌چه‌كداركران. هه‌رچه‌نده، ژماره‌یه‌كی زۆری یه‌زیدیه‌كان له‌كاتی هێرشه‌كان و زیندانی كردنیان گیانیان له‌ده‌ستدا، نزیكه‌ی ٣٠٠٠ كه‌سیان توانیان له ناوچه‌كانی ژێر كۆنترۆڵی داعش له عێراق و سووریا له دوای ساڵی ٢٠١٤وه ده‌ربازیان بێت. له‌م ژماره‌یه نزیكه‌ی ٨٠٠ كه‌سیان برانه ووڵاتانی ده‌ره‌وه‌و باقیه‌كه‌ی تریشیان له هه‌رێمی كوردستانی عێراق نیشته‌جێ بوون.[177]
له‌به‌ر سروشتی دڕنده‌یی ئه‌م تاوانانه، تاوانه‌كانی داعش دژبه دانیشتوانی یه‌زیدی یه‌كێكه له‌و تاوانانه‌ی كه زۆرترین بەبەڵگەکردن وئیدانه‌كردنی نێوده‌وڵه‌تی لێ كه‌وتۆته‌وه. به‌رپرسانی عێراقی و هاوپه‌یمانی دژه داعش به‌رده‌وام پێویستی به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ریان بۆ قوربانیانی یه‌زیدی له دژی ئهو
گومانلێكراونه‌ی داعش كه تاوانه‌كانیان له‌دژ ئه‌نجام داون دووپات كردۆته‌وه.
زۆرێك له لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان پشتگیریان له هه‌وڵه‌كانی كۆكردنه‌وه‌و پاراستنی به‌ڵگه‌كانی تاوانی داعش له‌دژی یه‌زیدیه‌كان كردووه.[178]
سه‌ره‌ڕایی ئه‌مه‌ش، نه هیومان ڕایتس ۆوچ و نه (یه‌زدا) كه رێكخراوێكی ناحكومیه‌و پشتگیری له كۆمه‌ڵگه‌ی یه‌زیدی ده‌كات، ئاگادارنین له ته‌نها كه‌یسێكیش كه تێیدا حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان هه‌ستابن به دادگایكردنی گومانلێكراوێكی داعش له‌به‌ر ئه‌نجامدانی تاوانێكی دیاریكراو له دژی یه‌زیدیه‌كان.[179] دوو دادوه‌ری دژه‌تیرۆر له هه‌ولێر چه‌ند هۆكارێكی پێچه‌وانه‌یان بۆ ئه‌مه باسكرد: له‌وانه، گوایه قوربانیانی یه‌زیدی زانیاری دیاریكراویان ده‌رباره‌ی تاوانكه‌رانیان نیه و نه‌هاتوون دۆسیه‌یه‌ك بۆ شكاتی تایبه‌ت له‌دژی ئهو كه‌سانه‌ی حاڵ حازر له زیندانه‌كانی هه‌رێمدان بكه‌نه‌وه، یان له‌به‌ره‌وه‌ی تاوانه‌كان له شنگال ڕوویانداوه‌و ده‌كه‌وێته ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری هه‌رێمی كوردستان (سه‌ره‌ڕایی ئهو ڕاستیه‌ی كه هێزه ئه‌منی و سه‌ربازیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌و كاته‌دا به‌شێكی زۆری ئهو ناوچانه‌یان له‌ژێر كۆنترۆڵدا بوو خۆشیان ئه‌مه‌یان به توێژه‌ران ووت بوو).[180] دادوه‌ره‌كه‌ی نه‌ینه‌وا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، هه‌ندێك له‌و گومانلێكراوانه‌ی له دادگاكه‌یدا سزادراون تاوانیان له‌دژی یه‌زیدیه‌كان ئه‌نجام داوه، به‌ڵام وه‌ك گومانلێكراوه‌كانی تری داعش به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر سزادراون.[181]
چه‌ندین چاوپێكه‌وتنی هیومان ڕایتس ۆوچ له‌گه‌ڵ قوربانیانی یه‌زیدی به چاوپێكه‌وتنی ئه‌م دوایه‌شه‌وه کە لە (ئایاری ٢٠١٧) ئه‌نجام درا له‌گه‌ڵ ١٢ قوربانی یه‌زیدی له دهۆك پێشنیازی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه لانی كه‌م چه‌ند قوربانیه‌ك زانیاری زۆر به‌رچاویان هه‌یه له‌سه‌ر ناسنامه‌ی ئهو داعشانه‌ی كه تاوانیان له ده‌رهه‌ق ئه‌نجام داون. هه‌شت له ١٢ ژن و كچه‌كه ووتیان، چه‌كدارانی داعش له سووریا به‌ندیان كردوون و چواره‌كه‌ی تر ووتیان له عێراق به‌ندبوون و هه‌موویان ڕوبه‌ڕوی مامه‌ڵه‌ی خراپی وه‌ك تووندوتیژی سێكسی و چه‌ند تاوانێكی تر بوونه‌ته‌وه. سێ له ژن و كچه یه‌زیدیه‌كان كه له سووریا به‌ندبوون ووتیان، له‌گه‌ڵ گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ عێراق ئاسایش بانگی كردوون بۆ لێكۆڵینه‌وه‌و پرسیار كردن: دووانیان ووتیان كه پێشمه‌رگه چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ كردوون له‌كاتی په‌ڕینه‌وه‌یان له سنوورو حه‌وتیان ووتیان هیچ به‌رپرسێك چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ نه‌كردوون. ئه‌وانه‌ی كه لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ كرابوو له‌لایه‌ن ئاسایشه‌وه ووتیان كه ئه‌فسه‌رێكی پیاو داوای ناوی چه‌كدارانی داعش و ناوی خۆشه‌ویستانیان كه هێشتا له‌ژێر ده‌ستی داعش و چه‌ند پرسیارێكی تری دیاریكراویان لێكردوون به‌بێ خستنه‌ڕووی هیچ هۆكارێك بۆ پرسیارو لێكۆڵینه‌وه‌كانیان. سیانه‌كه ووتیشیان كه هیچ ئه‌فسه‌رێكی ژن ئاماده‌یی نه‌بووه له‌كاتی پرسیارو لێكۆڵینه‌وه‌كاندا.
هه‌موویان ووتیان، هیچ په‌یوه‌ندیه‌كیان به ده‌سه‌ڵاتدارانه‌وه نه‌كردووه بۆ كردنه‌وه‌ی هیچ شكاتێكی یاسایی.
یه‌كێك له كچه‌كان كه ته‌مه‌نی ١٧ ساڵ بوو ووتی، ''زۆرم پێخۆشه ببینم دادپه‌روه‌ری به‌رقه‌راربێ له ده‌رهه‌ق ئه‌وه‌ی به‌سه‌رمان هاتووه. به‌ڵام ده‌ترسم له‌وه‌ی چی ڕووبدات بهسهر ئهو هه‌شت ئه‌ندامه‌ی خێزانه‌كه‌م كه هێشتا له‌ژێر ده‌ستی داعشن. هه‌ركه ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌م ده‌ربازیان بوو،هیوادارم ئه‌م پیاوانه دادگایی بكرێن.''
له ئه‌یلولی ٢٠١٤، وه‌زاره‌تی شه‌هیدان وئه‌نفالکراوان كۆمیته‌یه‌كی باڵای بۆ بە ناساندنی تاوانی جینۆساید له دژی دانیشتوانی ناوچه كوردستانیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان دروستكرد. ئه‌ركی ئه‌م كۆمیته‌یه كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی تاوانی نێوده‌وڵه‌تیه كه له‌دژی دانیشتوانی یه‌زیدی ئه‌نجام دراون و له‌گه‌ڵ چۆنیه‌تی پارێزگاری كردن له به‌ڵگه‌كان و شیكار كردنیان.[182] دادوه‌ر ئه‌یمه‌ن مسته‌فا، سه‌رۆكی كۆمیته‌كه، ووتی، له هه‌وڵی كۆكردنه‌وه‌ی شاهێدی قوربانیاندا بووه به‌هیوای ئه‌وه‌ی ووته‌ی شاهێدحاڵان بەکاربهێنرێت بۆ تاوانباركردنی گومانلێكراوانی داعش به تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆساید. له‌به‌ر نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی یاسای له عێراق بۆ دادگایی كردنی ئهو تاوانانه، هیچ زانیارییه‌كی تیمه‌كه‌یی نه‌داوه‌ته به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان كه گومانلێكراوانی داعشیان لایه‌و دادگاییان ده‌كه‌ن.[183]
وه‌ك هه‌موو قوربانیانی تری ده‌ست تاوانه‌كانی داعش، یه‌زیدیه‌كان شایه‌نی ئه‌وه‌ن دادپه‌روه‌ریان بۆ به‌رقه‌رار بكرێ. ڕاوێژكردن له‌گه‌ڵ قوربانیانی یه‌زیدی و ئهو گرووپانه‌ی نوێنه‌رایه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان ده‌كه‌ن و ڕێكخراوه ناحكومیه‌كانی مافه‌كانی ژنان یارمه‌تی ده‌ر ده‌بێ له ده‌ستنیشان كردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ر نیگه‌رانیه‌ك كه قوربانیان و شاهێدحاڵان ڕه‌نگه هه‌یانبێ ده‌رباره‌ی به‌شداربوونیان له‌هه‌ر پرۆسه‌یه‌كی دادوه‌ری وه‌ك شوێنی دادگایكردنه‌كان و پاراستن و سه‌لامه‌تی ژیانیان له چوونه ئهو شوێنانه و دروستكردنی مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی ئهو خۆشه‌ویستانه‌یان كه هێشتا له‌ژێر ده‌ستی داعشن ئه‌گه‌ر بڕیاریان دا به‌شداری له دادگاییه‌كان بكه‌ن. ئه‌مه دوو كێشه‌یه كه قوربانیانی یه‌زیدی بۆ هیومان ڕایتس ۆوچیان باسكرد. به‌تایبه‌ت، ده‌بێت به‌رپرسان ڕه‌چاوی چه‌ند ڕێگه‌یه‌ك بكه‌ن له پارێزگاریكردنی زانیاری و به‌نهێنی هێشتنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی ئه‌وانه‌ی له تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه ده‌ترسن و ئهو ئه‌ندامانه‌ی خێزانه‌كانیان كه هێشتا له‌ژێر ده‌ستی داعشن، له‌گه‌ڵ گرتنه‌به‌ری ڕێوشوێن بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی به سووك ته‌ماشاكردنی قوربانیان.
ده‌بێت به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان كار له‌گه‌ڵ هه‌موو ئهو لایەنانە بكه‌ن كه به‌ڵگه‌یان له قوربانیان و شاهێدحاڵانی یه‌زیدی كۆكردۆته‌وه، ئه‌وه‌ش له پێناو كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو به‌ڵگه‌كانی تاوان و زانیاری له‌سه‌ر ئه‌نجامده‌رانیان به‌شێوه‌یه‌كی تێروته‌سه‌ل بەڵام نەبێتە دووبارە وەبیرهێنانەوەی ڕووداوه‌كانی پێشوو چونكه ڕه‌نگه ئه‌وه كاریگه‌ری زۆر خراپی ده‌روونی له‌سه‌ر قوربانیان و شاهێدحاڵان هه‌بێت. ده‌بێت له‌نزیكه‌وه كار له‌گه‌ڵ كۆمیته‌ی باڵای ناسینه‌وه‌ی تاوانه‌كانی جینۆسایدو ده‌ست پێشخه‌ریه‌كانی تری له‌م جۆره بكه‌ن كه له هه‌وڵی كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی له‌م جۆره‌ن بۆ ده‌ستنیشانكردنی ناسنامه‌ی هه‌ر گومانلێكراوێكی داعش كه تۆمه‌تباره به ئه‌نجامدانی تاوانی جه‌نگ و تاوان له‌دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆسایدو فه‌رمانی ده‌ستگیركردن بۆ ئهو كه‌سانه ده‌ربكرێ كه هێشتا ده‌ستگیر نه‌كراون. ده‌بێت هه‌وڵی به‌شداری پێكردنی شاهێدحاڵان و قوربانیان بده‌ن له‌و دادگاییانه‌ی له دژی گومانلێكراوان به‌ڕێوه‌ده‌چێ بۆ تاوانه‌كانی وه‌ك كوشتن و ده‌ستدرێژی سێكسی و به‌ندكردن.
بۆردی لێكۆڵینه‌وه‌ی دادوه‌ری بۆ تاوانه‌كانی دژ به یه‌زیدیەکان
ڕه‌نگه به‌هۆی ئهو فشاره نێوده‌وڵه‌تی و ناڕه‌زاییانه‌ی له مانگی حوزه‌یرانی ٢٠١٧ له‌دژی ئه‌نجام نه‌دانی رێكاری یاسایی له‌گه‌ڵ گۆمانلێكراوانی داعش بۆ تاوانه‌كانیان له‌دژی دانیشتوانی یه‌زیدی دروست بوو، ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ری عێراق ڕایگه‌یاند بۆردێكی لێكۆڵینه‌وه‌ی دادوه‌ری بۆ ئهو تاوانانه‌ی له‌دژی یه‌زیدیه‌كان ئه‌نجام دراوه دروست ده‌كات. بۆرده‌كه كه وه‌ك هۆبه‌یه‌كی تایبه‌ت كار له‌سه‌ر تاوانه‌كانی داعش له‌دژی دانیشتوانی یه‌زیدی و به‌تایبه‌ت ژنان ده‌كات له‌سه‌ره‌تا بڕیاربوو شوێنه‌كه‌ی له (بعاج) بێت كه به‌دووری ٣٠ كیلۆمه‌تر ده‌كه‌وێته باشووری شاری شنگال، به‌ڵام دواتر بردرایه (الشمال) له شنگال.[184] سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی له مانگی ته‌مووز ووتی كه دادوه‌ریان بۆ هۆبه‌كه ده‌ستنیشان كردووه له‌گه‌ڵ داواكارێكی گشتی یه‌زیدی، به‌ڵام هێشتا بووجه وشوێنیان بۆ دیاری نه‌كراوه.[185] ئهو ووتیشی، ئه‌م هۆبه‌یه ڕێگه به قوربانیانی یه‌زیدی ده‌دات كه شكاته‌كانیان به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر بۆ تاوانه‌كانی كوشتن و فڕاندن و ده‌ستدرێژی سێكسی بكەن و بەشێوەیەکی کرداری بیخەنە چوارچێوه‌ی كاره‌كانیانەوە، هه‌رچه‌نده ئه‌م تاوانانه له یاساكه‌شدا نه‌هاتووه. هه‌روه‌ها ووتی كه دادوه‌ران و داواكاره‌كان له دادگا كار له‌سه‌ر كه‌یسه‌كان ده‌كه‌ن بۆ دادگایكردن و سزادانی تاوانباران. ئهو پێشبینیشی بۆ ڕۆڵی قوربانیان له پرۆسه‌كه‌دا كرد به‌تایبه‌ت له قۆناغی دوابڕیاردا. ئه‌گه‌ر قوربانیان تۆمه‌ته‌كانیان ڕوبه‌ڕوی ئهو گومانلێكراوانه كرده‌وه كه له هه‌ولێرو شوێنه‌كانی تر به‌ندكراون، به ووته‌ی ئهو، ئه‌وه ئاسته‌نگێكی زۆر دروست ده‌كاو ناتوانێ گره‌نتی ئه‌وه‌بدا كه ڕه‌وانه‌ی دادگایه‌كی حكومه‌تی عێراقی ده‌كرێن.
موراد ئیسماعیل، به‌ڕێوه‌به‌ری جێبەجێکاری ڕێكخراوی یه‌زدا، ووتی، كۆمه‌ڵگه‌ی یه‌زیدی ڕاوێژیان پێنه‌كراوه له‌سه‌ر دروستكردنی بۆرده‌كه‌و ڕه‌خنه‌یان له چه‌ند لایه‌نێكی بڕیاره‌كه هه‌یه وه‌ك شوێنی جوگرافی بۆرده‌كه‌و دانانی هه‌موو دادوه‌ره موسڵمانه‌كان و نه‌بوونی شاره‌زایی نێوده‌وڵه‌تی له دابینكردنی شیكاری پزیشكی بۆ زیاتر له ٤٠ گۆڕی به كۆمه‌ڵی یه‌زیدی له ناوه‌وه‌و ده‌وروبه‌ری شنگال، له‌گه‌ڵ نه‌بوونی هه‌ماهه‌نگی بۆرده‌كه له‌گه‌ڵ ده‌ستپێشخه‌ریه‌كانی ناو هه‌رێمی كوردستانی عێراق و ده‌ستپێشخه‌ریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی تر.[186]
(ئه‌وه‌ی ده‌مانه‌وێ كۆمسیۆنێكی نێوده‌وڵه‌تیه بۆ لێكۆڵینه‌وه له تاوانی جینۆسایدی یه‌زیدیه‌كان و كێشانی وێنه‌یه‌كی دروستی مێژووی ڕووداوه‌كه. ده‌مانه‌وێ ئه‌م كه‌سانه هه‌ستنه سه‌رپێ و بۆمان ڕوون كه‌نه‌وه بۆجی ئه‌وه‌ی كردیان كردیان، تا هه‌موومان وانه له‌مه وه‌رگرین. نامانه‌وێ زۆربه ساده‌یی و ساكاری خه‌ڵك بێده‌نگ بكرێ و بكوژرێ.)
ئیسماعیل به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، هیچ قوربانیه‌كی یه‌زیدی ناناسێ كه په‌یوه‌ندی و چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ بۆرده‌كه كردبێ و به‌رپرسان شكستیان هێناوه له دروستكردنی هه‌وڵێكی گشتی و سیستماتیكی بۆ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ قوربانیان و شاهێدحاڵان.[187]
قه‌ره‌بووكردنه‌وه
عێراق چه‌ند ڕێوشوێنێكی گرتۆته‌به‌ربۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانیانی "تیرۆرو هه‌ڵه سه‌ربازیه‌كان" له‌ڕێگه‌ی یاسایه‌كی ساڵی ٢٠٠٩ كه له ساڵی ٢٠١٥ گۆڕانكاری تێدا كرا.[188] به‌پێی ئه‌م یاسایه، حكومه‌ت له‌هه‌موو پارێزگایه‌كدا كۆمیته‌ی درووست کرد بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی ئهو كه‌سانه‌ی زه‌ره‌روزیانیان لێكه‌وتوه به‌هۆی تیرۆرو ئۆپراسیۆنه سه‌ربازیه‌كان و هه‌ڵه‌كانی سووپا ،به دابینكردنی قه‌ره‌بووی ماددی بۆ زه‌ره‌روزیانی ماددی و ده‌روونی و مووچه‌ی خانه‌نشینی و دابینكردنی شوقه‌یه‌ك یان پارچه زه‌وییه‌ك یان قه‌ره‌بووی دارایی بۆ خه‌ڵكانی زیان لێكه‌وتوو بۆ بنیاتنانه‌وه‌ی خانووه‌كانیان.[189] له كانوونی دووه‌می ٢٠١٦، كۆمیته‌كه ڕایگه‌یاند كه لانی كه‌م له ٦٠ ملیۆن دۆلاری ئه‌مریكی وه‌ك قه‌ره‌بوو بهسهر هاووڵاتیان له‌سه‌رتاسه‌ری ووڵات دابه‌ش كردووه.[190] هه‌روه‌ها له مانگی نیسان، كۆمیته‌كه ووتی كه له نێوان مانگی كانوونی دووه‌م و مارسی ٢٠١٧ داوای زیاتر له ٣٥٠٠ كه‌سی بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی ماڵ و موڵكیان په‌سه‌ندكردووه.[191] له مایزی ٢٠١٧، كۆمیته‌كه ڕایگه‌یاند كه خه‌رجكردنی پاره‌ی قه‌ره‌بووی بۆ ٢٠٠٠ كه‌سی تری ئه‌نبار په‌سه‌ند كردووه كه به‌هۆی داعش و هێزه‌كانی دژه داعش زه‌ره‌رو زیانیان لێكه‌وتووه.[192]
كاتێك توێژه‌ران سه‌ردانی ئۆفیسی كۆمیته‌ی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یان له باره‌گای پارێزگای نه‌ینه‌وا له ته‌مووزی ٢٠١٧ كرد، كاره‌كانیان له‌هه‌مان شوێنی دادگای دژه‌تیرۆری نه‌ینه‌وا به‌ڕێوه‌ده‌برد كه له‌وكاته‌دا له شارۆچكه‌ی مه‌سیحیینشینی حه‌مدانیه له پارێزگای نه‌ینه‌وا بوو. له‌وێ دادوه‌رێكی باڵا به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت، تا سه‌ره‌تای مانگی ته‌مووز كۆمیتەکە لانی كه‌م ٦٠٠٠ داواكاری قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی پێگه‌یشتووه بۆ ژماره‌یه‌ك له زیانی وه‌ك له‌ده‌ستدانی ماڵ و موڵك و له ده‌ستدانی خۆشه‌ویستانیان.[193] موراد ئیسماعیل ووتی، ئهو قوربانیه یه‌زیدیانه‌ی ئهو له په‌یوه‌ندی بووه له‌گه‌ڵیان هیچیان ده‌رباره‌ی پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یه‌كی له‌و جۆره نه‌زانیوه‌و هیچ قه‌ره‌بوویه‌كیشیان وه‌رنه‌گرتووه.[194]
ئهو پلانه‌ی ئێستا بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه هه‌یه به‌پێی پێویستی ته‌واوی قوربانیان نیه. ده‌بێت به‌رپرسان هه‌ستن به دروستكردن و جێبه‌جێكردنی پرۆگرامێكی قه‌ره‌بووكردنه‌وه كه هه‌ستیاری ڕه‌گه‌زی له خۆبگرێ له‌ڕێگه‌ی پرۆسه‌یه‌كی شه‌فاف و به‌شداری پێكردنی قوربانیان و گرووپی مافه‌كانی ژنان و به‌پێی ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بێت بۆ هه‌موو قوربانیانی پێشێلكاریه جدیه‌كانی مافی مرۆڤ كه له‌كاتی جه‌نگه‌كه‌دا ڕوویداوه به ده‌ستدرێژی سێكسیشه‌وه.
ده‌ستپێشخه‌ریه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان
به‌هۆی گه‌وره‌ی ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجام دراون و ڕۆڵی چه‌كدارانی ووڵاتانی بیانی له‌ناو داعش و ڕۆڵی حكومه‌ته بیانیەکان له هه‌ڵمه‌ته سه‌ربازیه‌كانی دژبه داعش، ئه‌ركی سه‌رشانی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیه ڕۆڵ بگێڕێ له پشتگیری كردنی هه‌وڵه دادوه‌ریه دروست و سه‌ربه‌خۆكان.
ده‌بێت ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ی پاپه‌ندی به‌رپرسیارێتین له‌به‌رامبه‌ر قوربانیانی هه‌موو تاوان و پێشێلكاریه‌كان له عێراق، ته‌ركیزبخه‌نه‌سه‌ر چۆنیه‌تی باشكردنی توانای سیستمی دادوه‌ری له هه‌ردوو حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان بۆ گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی تاوانه گه‌وره‌كان به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌رو سه‌ربه‌خۆو عادیلانه. ئه‌وه ده‌توانرێ بكرێت به داواكردن له عێراق به قبوڵكردنی ده‌سه‌ڵاتی دادگای تاوانه‌كانی نێوده‌وڵه‌تی.
ده‌بێت هاوبه‌شه‌كانی عێراق له كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی داوا له به‌رپرسانی عێراقی بكه‌ن له دڵنیایی دان له‌وه‌ی كه تاوانه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ده‌خرێنه ناو بڕگه‌كانی یاسای سزادانی عێراقی و گرتنه ئه‌ستۆی به‌رپرسیارێتیه‌كان ئه‌گه‌رچی له ئاستی باڵاشدا بێت. ده‌بێت داوای به‌په‌له له به‌رپرسان بكه‌ن له چاره‌سه‌ركردنی پێشێلكاریه‌كان له پرۆسه‌ی دادوه‌ری و مافه یاساییه‌كانی ده‌ستگیركراوان كه ڕێگری له به‌رگریكاران ده‌كات له هه‌بوونی دادگاییه‌كی عادیلانه و دابینكردنی بووجه بۆ چاودێریكردنی دادگایكردنه‌كان له‌كاتی بیستنی كه‌یسه‌كان له‌به‌رده‌م دادوه‌ر. جگه له‌وه‌ش، ده‌بێت هاوبه‌شه‌كانی عێراق له كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی هه‌نگاو بنێن بۆ یارمه‌تیدانی قوربانیان و كۆمه‌ڵگه‌كانیان بۆ به‌شداریكردن له دادگاییه‌كان و دابینكردنی بووجه بۆ دامه‌زراندنی میكانیزمی كاتی دادوه‌ری وه‌ك میكانیزمی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌و خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان. هه‌روه‌ها ده‌بێت ئهو ووڵاتانه‌ی دژی سزای له سێداره‌دانن به‌رده‌وام بن له هه‌وڵه‌كانیان له داواكردن له عێراق تا كۆتایی به‌سزای له‌سێداره‌دان بهێنێ.
ڕاسته هه‌ندێك لایه‌نی نێوده‌وڵه‌تی چه‌ند ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی نافه‌رمیان كردووه له پێناو به‌رقه‌راركردنی پرۆسه‌یه‌كی دادوه‌ری عادیلانه بۆ قوربانیانی تاوانه‌كانی داعش، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بێده‌نگ ماونه‌ته‌وه له ئاست پێویستی لێپرسینه‌وه بۆ قوربانیانی ده‌ست هێزه‌كانی دژه داعش و پێشبینی هیچ به‌ركه‌وتنێكی ڕاسته‌وخۆ ناكه‌ن له‌گه‌ڵ ئهو هه‌موو كه‌یسه‌ی گومانلێكراوانی داعش كه ئێستا هه‌یه. ئهو ستافه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كه كار له‌سه‌ر ئه‌م دوو جۆر ده‌ستپێشخه‌ریه ده‌كه‌ن به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت، ڕێكخراوه‌كانیان نه‌یانتوانیوه پشتگیری ته‌واوی به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌كانی دادوه‌ری له عێراق بكات له‌به‌ره‌وه‌ی نیگه‌رانی جدی هه‌یه سه‌باره‌ت به دادپه‌روه‌ری له دادگایكردنه‌كانی عێراق و جێبه‌جێكردنی سزای له‌سێداره‌دان.
تیمی لێكۆڵینه‌وه كه‌له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی UN ده‌سه‌ڵاتی پێدراوه
له ٢١ی ئه‌یلولی ٢٠١٧ ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان به كۆی ده‌نگ بڕیاریدا له‌سه‌ر دروستكردنی تیمێكی لێكۆڵینه‌وه بۆ كۆكردنه‌وه‌و پاراستنی به‌ڵگه‌ی تاوانه گه‌وره‌كان كه له‌لایه‌ن داعش له عێراق ئه‌نجام دراون، به‌ڵام ئه‌نجوومه‌نه‌كه شكستی هێنا له تیشك خستنه‌سه‌ر ئهو پێشێلكاریانه‌ی له‌لایه‌ن هێزه‌كانی دژه داعش ئه‌نجام دراون له چوارچێوه‌ی هه‌مان بڕیاردا (ته‌ماشای خواره‌وه بكه). بریاره‌كه ده‌سه‌ڵات ده‌دات به سكرتێری گشتی له دامه‌زراندنی تیمێكی لێكۆڵینه‌وه كه له‌لایه‌ن ڕاوێژكارێكی تایبه‌ت به‌ڕێوه‌ببرێ بۆ كۆكردنه‌وه‌و پاراستنی به‌ڵگه‌كانی تاوانی جه‌نگ و تاوانه له دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆسایدو به‌كارهێنانیان له دادگاییه چاوه‌ڕوانكراوه‌كانی داهاتوو له عێراق یان ووڵاتانی تر.
بڕیاره‌كه ده‌ڵێ، ''هه‌ربه‌كارهێنانێكی تری'' به‌ڵگه كۆكراوه‌كان له‌لایه‌ن تیمه‌كه‌وه ده‌بێت به‌پێی ڕێكه‌وتن بێت له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراقی له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ر كه‌یسێك.''
بڕیاره‌كه داوا له سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌كات هه‌ستێ به ئاماده‌كردنی پرۆژه نووسراوێك له‌ماوه‌ی ٦٠ ڕۆژدا كه ''جێگه‌ی ڕه‌زامه‌ندی حكومه‌تی عێراقی'' بێت بۆ ڕێنمایی كردنی كاره‌كانی تیمه‌كه و په‌سه‌ندكردنی له‌لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش. ئه‌نجومه‌نی ئاسایش ده‌ڵێ، ده‌بێت پرۆژه نووسراوه‌كه به دیاریكراوی باس له ده‌ستنیشانكردنی دادوه‌ری لێكۆڵه‌ره‌وه‌ی عێراقی و شاره‌زای یاسایی تر بۆ كاركردن له‌ناو تیمه‌كه شانبه‌شانی شاره‌زایانی نێودوه‌ڵه‌تی بكات.''
هه‌رچه‌نده بڕیاره‌كه‌ی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه كه ده‌بێت كاری تیمه‌كه ته‌واوكه‌ری لێكۆڵینه‌وه‌كانی عێراق بێ، به‌ڵام ڕوون نیه له رووی كرداریه‌وه چۆن كاره‌كانی تیمه‌كه به‌ركه‌وتن ده‌كات له‌گه‌ڵ لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئێستای هێزه ئه‌منیه‌كانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ڵ هه‌وڵه‌كانی تری ڕێكخراوه ناحكومیه‌كانی ناو عێراق له بە بەڵگەکردنی تاوانه‌كانی داعش.
ده‌بێت تیمه لێكۆڵه‌ره‌كه دڵنیایی بدات له‌وه‌ی هه‌وڵه‌كانی خۆیان نابێته هۆی دووباره دروستكردنی فشاری ده‌روونی بۆ قوربانیان و شاهێدحاڵان و هه‌روه‌ها كاره‌كانی نابێته هۆی دواكه‌وتنی زۆر له به‌رقه‌راركردنی دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان و هه‌روه‌ها ئهو ده‌ستگیركراوانه‌شی له بارودۆخی نامرۆڤانه‌دا به‌ندكراون. جگه‌له‌وه‌ش، هه‌ركه تیمه‌كه ده‌ست به كاربوو، ده‌بێت ڕۆڵێكی ئەرێنی بگێڕن له هاندانی به‌رپرسانی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان له دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش بۆ هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجامیان داوه‌و ڕێزگرتن له پرۆسه‌ی یاسایی و مافه‌كانی ده‌ستگیركراو گومانلێكراوان: له‌گه‌ڵ گرتنه‌به‌ری شێوازێك له هه‌وڵه‌كانی لێپرسینه‌وه‌ی نیشتمانی كه زیاتر بایه‌خ و ته‌رگیز بخاته‌سه‌ر قوربانیان: هه‌روه‌ها كۆتایی هێنان یان هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له‌سێداره‌دان. ده‌بێت تیمه‌كه هه‌وڵی ڕازیكردنی حكومه‌تی عێراقی بدات له فراوانكردنی لێكۆڵینه‌وه‌كان بۆ هه‌موو ئهو لایه‌نانه‌ی پێشێلكاریان له جه‌نگه‌كه‌دا كردووه.
بڕیاره‌كه‌یی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش به روونی ئاماژه به به‌كارنه‌هێنانی به‌ڵگه‌كان له پرۆسه دادگاییه‌كانی عێراق ناكات كه ڕێگه به سزای له سێداره‌دان ده‌داو یه‌كێكه له‌و دوو سزایه‌ی له یاسای دژه‌تیرۆری عێراقدا هاتووه‌و دادوه‌ران له هه‌ردوو سیستمی دادوه‌ری حكومه‌تی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ئهو سزایه‌یان بۆ تاوانباران به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆری عێراقی و هه‌رێمی كوردستان سه‌پاندووه. هه‌تا ئهو كاته‌ی دادگاكانی عێراق و هه‌رێمی كورردستان ڕێگه به سزای له سێداره‌دان بۆ گومانلێكراوانی داعش بده‌ن، نابێت تیمه لێكۆڵه‌ره‌كه ڕێگه‌بدات ئهو به‌ڵگانه‌ی كۆیكردۆته‌وه به‌كاربهێنرێن له ڕێكاره یاساییه بەردەوامەکانی ئێستای دژبه داعش له عێراق ئه‌مه‌ش هاوتایه له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی مێژینه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له پشتگیری نه‌كردن و هاوكاری نه‌كردنی ئهو پرۆسانه‌ی ڕێخۆشكه‌ره بۆ سزای له‌سێداره‌دان. له ١٠ تشرینی یه‌كه‌م، سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ئه‌نتۆنیۆ گوتێرێرێس ووتی،
''سزای له‌سێداره‌دان له سه‌ده‌ی ٢١ دا جێگه‌ی نابێته‌وه‌و،'' به ''كردارێكی به‌ربه‌ری'' ناوزه‌ندی كرد.[195]
له‌بری ئه‌وه، ده‌بێت لانی كه‌م داوا له به‌رپرسانی عێراقی بكه‌ن له هه‌ڵپه‌ساردنی جێبه‌جێ كردنی سزای له سێداره‌دان له‌م لێپرسینه‌وه یاسایانه‌دا كه بۆ ئه‌مه‌ش پێشینه‌یه‌كی نزیك هه‌یه: حكومه‌تی لوبنانی ڕازیبوو به هه‌ڵپه‌ساردنی سزای له سێداره‌دان بۆ ئهو كه‌یسانه‌ی دادگای تایبه‌تی لوبنان وه‌ك به‌شێك له ڕێكه‌وتنی حكومه‌ت له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان.[196]
كۆمسیۆنی دادوه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی
له ساڵی ٢٠١٤، كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی كه گرووپێكی لێكۆڵه‌ره‌وه‌ی تاوانه، كاره‌كانی له سووریاوه بۆ باكووری عێراق به‌رفراوان كرد كه به‌پێی یاداشتێكی لێك تێگه‌یشتن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كارده‌كه‌ن.[197] شایه‌نی باسه، ئه‌م گرووپه له ساڵی ٢٠١٢ له سووریا دامه‌زراو له‌وكاته‌وه چالاكه له‌و ووڵاته. یاداشتی لێك تێگه‌یشتنه‌كه هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی ڕاسته‌وخۆ له‌نێوان كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی و پرۆسه‌ی دادوه‌ری عێراق و هه‌رێمی كوردستان دروست ناكات، به‌ڵام ده‌سه‌ڵات به كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ده‌دات له بنیاتنانی توانای ناوخۆیی و كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌و دروستكردنی كه‌یس و فایلی ڕێكاری یاسایی ئاماده‌كراو بۆ به‌كارهێنانیان له‌به‌رده‌م دادگایه‌كی ناوخۆیی یان نێوده‌وڵه‌تی.
بووجه‌ی كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانی به‌ریتانیاو یه‌كێتی ئه‌وروپاو كه‌نه‌داو ئه‌ڵمانیاو نه‌رویج و دانیماركه‌وه دابینده‌كرێ و ئه‌م ڕێكخراوه لێكۆڵینه‌وه له تاوانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆساید ده‌كات كه له‌لایه‌ن ئه‌ندامانی داعش ئه‌نجام دراون و له‌هه‌مان كاتدا هاوكاری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات له بنیاتنانی تواناكانی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌م جۆره. به‌پێی ووته‌ی نێرما جێلاسیك، نوێنه‌ری كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی، له‌كاتێكدا ڕێكخراوه‌كه كارده‌كات بۆ كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه له‌سه‌ر بنه‌مای تاوانه‌كان (ئهو به‌ڵگانه‌ی نیشانی ده‌ده‌ن تاوان ئه‌نجام دراوه)، كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ته‌ركیز ده‌خاته‌سه‌ر كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه له‌سه‌ر به‌شداریكردنی سه‌ركرده‌كانی داعش له ئه‌نجام دانی تاوانه‌كان. جێلاسیك ووتی، هه‌موو ئه‌م به‌ڵگانه هه‌ڵده‌گیرێ و شیكار ده‌كرێ و پاشان ڕاده‌ستی دۆسیه‌كانی تاوانی پێش دادگایكردن ده‌كرێ بۆ مه‌به‌ستی گرته‌نبه‌ری ڕێكاره یاساییه‌كان له داهاتوودا. به‌پێی ووته‌ی جێلاسیك، تا ئێستا كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی چه‌ندین دۆسیه‌ی له‌سه‌ر به كۆیله‌كردنی ژنان و منداڵانی یه‌زیدی و ئۆپراسیۆنه سه‌ربازیه‌كانی شنگال دروست كردووه.
جێلاسیك به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت كه كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی خوزیاره له ڕاده‌ستكردنی ئه‌م دۆسیانه به ده‌سه‌ڵاته دادوه‌ریه نێوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به‌مه‌رجێك پاپه‌ندبن به ستانده‌رده‌كانی دادگایی كردنی عادیلانه و جێبه‌جێ نه‌كردنی سزای له‌سێداره‌دان. ته‌ركیزی ئێستای كۆمسیۆنی دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌هێزكردنی توانای لێكۆڵینه‌وه‌ی ناوخۆییه له عێراق و له‌هه‌مان كاتدا هاوكاریكردنی ئهو به‌رپرسه دادوه‌ریه نیشتمانیانه‌ی ئه‌وروپایه كه كار له‌سه‌ر كه‌یسه‌كانی دژ به‌و ئه‌ندامانه‌ی داعش ده‌كه‌ن كه تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه، به‌وانه‌شه‌وه كه له‌ژێر پره‌نسیپی ده‌سه‌ڵاتی جیهانیدان، كه به‌پێی ئه‌م پره‌نسیپانه ده‌وڵه‌تان ده‌توانن لێپرسینه‌وه‌ی یاسای له‌و كه‌سانه بكه‌ن كه به‌رپرسیاربوون له‌ئه‌نجامدانی تاوانی نێوده‌وڵه‌تی وه‌ك تاوانی جه‌نگ و تاوان له‌دژی مرۆڤایه‌تی كه له‌ناوچه‌كانی ووڵاتانی تر ڕوویانداوه.
دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی
عێراق ئه‌ندام نیه له ''په‌یماننامه‌ی ڕۆم'' كه دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی دامه‌زراند.[198] هه‌تا ئهو كاته‌ی عێراق ده‌بێته ئه‌ندام له په‌یماننامه‌كه یان ڕازی ده‌بێ به ده‌سه‌ڵاته‌كانی ئهو دادگایه له‌ڕێگه‌ی ڕاگه‌یاندنێكه‌وه، دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی ته‌نها ده‌توانێ ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمی به‌ده‌ست بهێنێ بۆ ئهو تاوانانه‌ی له‌و شوێنانه ئه‌نجام دراون ئه‌گه‌ر ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ئهو كه‌یسانه ڕاده‌ستی دادگاكه بكات. ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش له چوارچێوه‌ی ئه‌وه‌ی ،ناوی ده‌بات به ''گێڕانه‌وه بۆ دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی''، ده‌توانێ ده‌سه‌ڵات به دادگاكه بدات له گرتنبه‌ری ڕێكاری یاسایی له چوونه بواری جێبه‌جێ كردنی كاره‌كانی دادگاكه به‌پێی په‌ییماننامه‌ی ڕۆم له ساڵی ٢٠٠٢.[199]
یه‌كێتی ئه‌وروپاو ئۆفیسی مافه‌كانی مرۆڤی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان داوایان له عێراق كردووه ببێته ئه‌ندام له دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌ش له‌پێناو ڕێگه‌دان به گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی تاوانه‌كانی جه‌نگ و تاوانه‌كانی دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆساید كه له‌لایه‌ن هه‌موو لایه‌نه‌كانی جه‌نگه‌وه ئه‌نجام دراوه.[200] به‌ڵام، عێراق هیچ ئاماژه‌یه‌كی نیشان نه‌داوه بۆ بوونه ئه‌ندام له‌و دادگایه. له مارسی ٢٠١٦، حه‌یده‌ر عبادی سه‌رۆك وه‌زیران به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت كه عێراق هیچ پلانێكی نیه بۆ په‌یوه‌ندیكردن به دادگاكه‌وه--ئاشكرایه ئه‌مه‌ش له‌ترسی ئه‌وه‌یه ئه‌وكات دادگاكه ده‌توانێ لێكۆڵینه‌وه له‌و تاوانانه‌ش بكات له‌لایه‌ن هێزه ئه‌منیه‌كانی حكومه‌ته‌وه ئه‌نجام دراون.
هه‌رچه‌نده، عێراق ئه‌ندام نیه له دادگاكه، به‌ڵام دادگای تاوانه‌كان ده‌سه‌ڵاتی هه‌یه له‌گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئهو تاوانه گه‌ورانه‌ی له‌لایه‌ن هاونیشتمانیانی ووڵاتانی ئه‌ندامی دادگاكه‌وه ئه‌نجام دراون وه‌ك ئهو هاووڵاتیانه‌ی ئه‌ندامی ووڵاتانی دادگاكه كه ڕه‌نگه وه‌ك ئه‌ندامی داعش تاوانی گه‌وره‌یان له عێراق ئه‌نجام دابێ. به‌ڵام، وه‌ك سیاسه‌تی دادگاكه، داواكارانی گشتی دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی ته‌ركیز ده‌خه‌نه سه‌ر ئهو كه‌سانه‌ی
به‌رپرسیارن له ئه‌نجامدانی تاوانی زۆر گه‌وره. له نیسانی ٢٠١٥، داواكاری دادگاكه فاتو بێنسۆدا ووتی، هیواكانی ئۆفیسه‌كه‌ی بۆ لێكۆڵینه‌وه‌و ڕێكاری یاسایی له‌وانه‌ی به‌رپرسیارن له ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره له‌ناو داعش سنوورداره.[201] ئهو ووتیشی، هه‌رچه‌نده ئاماژه‌كان ئه‌وه نیشان ده‌ده‌ن كه ''ژماره‌یه‌كی زۆر'' هاووڵاتیانی ووڵاتانی ئه‌ندامی دادگاكه په‌یوه‌ندیان به گرووپه‌كه‌وه كردووه وه‌ك چه‌كداری بیانی، سه‌ركردایه‌تی ڕێكخراوه‌كه له هاووڵاتیانی عێراق و سووریا پێك هاتووه. له‌هه‌مان كاتدا، بێنسۆدا ووتی، ئۆفیسه‌كه‌ی كراوه‌و ئاماده‌یه له وه‌رگرتنی زانیاری زیاتر ''ئه‌وه‌ش ئاشکرایەکی زیاتر نیشان ده‌دات له‌سه‌ر پێگه‌ی هاونیشتمانیانی ووڵاتانی ئه‌ندام له‌نێو هه‌ره‌می سه‌ركردایه‌تی ڕێكخراوی داعش.''[202]
لێكۆڵینه‌وه‌كانی ووڵاتانی سێیه‌م
له‌ژێر ڕۆشنایی پره‌نسیپی ده‌سه‌ڵاتی جیهانی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان، له ووڵاتانی ئه‌وروپا لێكۆڵینه‌وه ده‌كرێ له‌و خه‌ڵكانه‌ی تاوانبارن به ئه‌نجامدانی تاوانی گه‌وره له سووریاو عێراق.[203]
له ٢٠١٤، به‌رپرسانی دادوه‌ری ئه‌ڵمانیا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی به‌رفراوانیان ده‌ستپێكرد به‌بێ بوونی گومانلێكراوێكی دیاریكراو بۆ لێكۆڵینه‌وه له‌و تاوانانه‌ی له‌لایه‌ن داعش ئه‌نجام دراون له عێراق و سووریا كه ته‌ركیزیان له‌سه‌ر هێرشه‌كانی ساڵی ٢٠١٤ی داعش بوو بۆسه‌ر كه‌مینه‌ی یه‌زیدی له شنگال.[204] جگه‌له‌وه‌ش، به‌رپرسانی ئه‌ڵمانی سه‌رقاڵی لێكۆڵینه‌وه‌ن له ٢٧ كه‌س به تۆمه‌تی ئه‌نجامدانی تاوان له عێراق و سووریا.[205]
ڕه‌نگه له ئێستادا لێكۆڵینه‌وه‌ی تر هه‌بێت، به‌ڵام زانیاری گشتی بۆ ئه‌م لێكۆڵینه‌وانه له‌به‌رده‌ست نیه.
به‌شی سێیه‌م: فه‌رامۆشكردنی پێشێلكاری هێزه‌كانی عێراق وهه‌رێمی كوردستان له جه‌نگی داعشدا
پێشلكاریه‌كانی مافه‌كانی مرۆڤ كه له‌لایه‌ن هێزه‌كانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدراون له جه‌نگی دژبه داعش به‌باشی بەبەڵگەکراون. له‌وانه‌ش كوشتن و گوله‌بارانی به كۆمه‌ڵ و بێسه‌روشوێكردن و ئه‌شكه‌نجه‌و وێرانكردنی به‌رفراوانی ماڵی سوونه‌كان له‌و ناوچانه‌ی له‌ژێر ده‌ستی داعش بوون.[206] هیومان ڕایتس ۆوچ چه‌ندین جار داوای زانیاری له به‌رپرسانی هه‌ردوولا كردووه ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی ئایا لێپرسینه‌وه له هێزه عێراقیه‌كان و هێزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كراوه بۆ ئهو پێشێلكاریانه. ته‌نها وه‌ڵامیان بریتی بووه له‌وه‌ی كه لێكۆڵینه‌وه له پێشێلكاریه‌كان ده‌كه‌ن به‌بێ خستنه‌ڕووی هیچ زانیاریه‌ك له‌سه‌ر ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌كان.
به‌پرسانی عێراقی به‌ڵێنی زۆریان داوه بۆ لێكۆڵینه‌وه كردن له پێشێلكاری هێزه‌كانیان، به‌ڵام زۆر به ده‌گمه‌ن هیچ ئه‌نجامێكی لێكۆڵینه‌وه‌كانیان یان لێپرسینه‌وه له ئه‌نجام ده‌رانی ئه‌گه‌ر كرابێ بۆ ڕای گشتی ئاشكرا كراوه. له‌دواین نموونه‌ی خراپی له‌م جۆره، ده‌ركه‌وتنی چه‌ند گرته‌یه‌كی ڤیدیۆیی بوو له‌سه‌ر تۆڕی ئینته‌رنێت له (ئایاری ٢٠١٧) كه تێیاندا ئه‌فسه‌رانی یه‌كه‌ی بەرپەرچدانەوەی خێرای سه‌ر به وه‌زاره‌تی ناوخۆ ئه‌شكه‌نجه‌و گوله‌بارانی گومانلێكراوانی داعش و خێزانه‌كانیان ده‌كه‌ن.[207] له مانگی ته‌مووز، ڕاوێژكارێكی سه‌رۆك وه‌زیران به هیومان ڕایتس ۆوچی ووت كه حكومه‌ت شه‌ش ئه‌فسه‌ری ده‌ستگیركردووه كه ده‌ركه‌وتوون له گرته ڤیدیۆییه‌كاندا وهه‌نگاوه‌كان له‌دژیان ڕاده‌گه‌یه‌نێ، ''به‌ڵام له ئێستادا نا''، له‌به‌ره‌وه‌ی ده‌بێته به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م په‌یامی پیرۆزبایی سه‌ركه‌وتنه‌كان''[208] له ١٧ی ئاب، ئۆفیسی سه‌رۆك وه‌زیران ڕاگه‌یاندنێكی بڵاوكرده‌وه‌و تێیدا ڕایگه‌یاند كه كۆمیته‌یه‌كی تایبه‌تی دروستكردووه بۆ لێكۆڵینه‌وه له ٢٠ بانگه‌شه‌ی پێشێلكاری له ئۆپراسیۆنه‌كانی موسڵ، به‌و بانگه‌شانه‌شه‌وه كه.
له‌دژی ئه‌فسه‌رانی یه‌كه‌كانی بەرپەرچدانەوەی خێرا كراون.[209] له ڕاگه‌یاندنه‌كدا هاتبوو كه ژماره‌یه‌ك له ئه‌فسه‌ره‌كانیان ده‌ستگیركردووه‌و ڕووبه‌ڕوی دادگاییكردن بوونه‌ته‌وه.
له ١٧ی ئه‌یلول، سه‌رۆك وه‌زیران عه‌بادی ووتی، لێكۆڵینه‌وه سه‌ره‌تاییه‌كان له پێشێلكاریه‌كانی ئۆپراسیۆنی موسڵ ده‌ریده‌خه‌ن كه ئهو پێشێلكاریانه له‌لایه‌ن چه‌ند كه‌سێكه‌وه ئه‌نجام دراون و ''سیستماتیكی'' نه‌بوون.[210] عه‌بادی به ئه‌سۆشیه‌یتید پرێسی ووت، ئهو سه‌ربازانه‌ی تۆمه‌تبار ده‌رچوون لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ كراوه‌و له ''ئێستادا گوێ له هه‌موو ڕاپۆرته‌كان و بانگه‌شه‌كان ده‌گرین و هیچ ئاماژه‌یه‌ك نیه كه ئه‌م پێشێلكاریانه‌ی مافه‌كانی مرۆڤ سیستماتیكی بووبن.'' هه‌روه‌ها ووتی ئهو ئه‌فسه‌رانه‌ی كه له‌و كاره‌وه گلاون به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی سزادراون به ''كه‌م ته‌رخه‌م''، هه‌تا ئهو كاته‌ی ده‌ركه‌وێ كه فه‌رمانیان به ئه‌نجام دانی ئهو پێشێلكاریانه داوه یان نا. هه‌تا نووسینی ئه‌م ڕاپۆرته، به‌رپرسان هیچ هه‌واڵ و زانیاریه‌كیان له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌چوونی پرۆسه‌ی دادگایكردنی ئهو سه‌ربازو ئه‌فسه‌رانه بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ دابین نه‌كردبوو. هه‌روه‌ها توێژه‌ران گرته‌یه‌كی ڤیدیۆییان پێگه‌یشت كه تێیدا كاپتن و سه‌ربازێكی یه‌كه پێشێلكاره‌كانی بەرپەرچدانەوەی خێرا ڕاسته‌وخۆ ده‌ستیان له ئه‌شكه‌نجه‌دان و گوله‌بارانكردنه‌كان هه‌یه.
لێكۆڵینه‌وه‌كردن له پێشێلكاریه‌كانی حەشدی شەعبی باشتر نه‌بووه. له ته‌مووزی ٢٠١٧، هیومان ڕایتس ۆوچ چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ دوو دادوه‌ری دادگای پێداچوونه‌وه‌ی تاوانه‌كانی به‌غدا كرد. یه‌كێك له دادوه‌ره‌كان به‌ناوی جه‌بار حسین، ئه‌ركی بڕیاردانه له‌سه كه‌یسه‌كانی پێشلكاری له‌لایه‌ن حەشدی شەعبی و دژه‌تیرۆرو كه‌یسه‌كانی تری تاوان له‌دژی ئه‌وانه‌ی له‌لایه‌ن پۆلیسی فیدراڵی یان حەشدی شەعبیه‌وه ئه‌نجام ده‌درێن.[211] له‌سه‌ره‌تادا به توێژه‌رانی ووتبوو كه تا ئێستا بڕیاری له‌سه‌ر ٥٧ كه‌یسی له‌دژی ئه‌ندامانی حەشدی شەعبی داوه، به‌ڵام به‌رده‌وام بووه له قسه‌كانی و ووتویه‌تی كه كه‌یسه‌كان له ڕاستیدا له دژی ئهو كه‌سانه بوون كه وایان نیشانداوه به‌شێك بن له حەشدی شەعبی، به‌ڵام حەشدی شەعبی نه‌بوون. نه‌یتوانیوه ئاماژه به ته‌نها یه‌ك كه‌یسیش بكات كه تێیدا ئه‌ندامێكی حەشدی شەعبی سزادرابێ به ئه‌نجامدانی تاوان.
سه‌ره‌ڕایی پێشینه‌ی مه‌ترسیداری حەشدی شەعبی له ئه‌نجامدانی تاوان و پێشێلكاری له دژی هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی عێراقی، حكومه‌تی عێراقی به‌رده‌وامه له ستایش كردنیان. له سه‌ره‌تای ساڵی ٢٠١٥، ئه‌نجوومه‌نی دادوه‌ری باڵا دروشمی ستایشی حەشدی شەعبی له‌سه‌ر نامه فه‌رمیه‌كانی دانابوو.[212] دروشمه‌كان له‌مانه‌ی خوره‌وه پێك هاتبوون: ''حەشدی شەعبی پشتیوانی سووپا ئازاكه‌ی عێراقه،'' یان ''له سایه‌ی سووپاكه‌مان و حەشدی شەعبی عێراق به‌هێزترو خۆڕاگرتره.''
به‌هه‌مان شێوه، سه‌ره‌ڕایی به‌ڵێنی به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له لێكۆڵینه‌وه له وێرانكردنی گووندو ماڵی عه‌ره‌به سوونه‌كان له‌لایه هێزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم كه لە لایەن هیومان ڕایتس ۆوچ ەوە بە بەڵگەکراوە، ئه‌وه‌نده‌ی توێژه‌ران ئاگاداربن تا ئێستا به‌رپرسان لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ هیچ فه‌رمانده و سه‌ربازێك نه‌كردووه كه فه‌رمان یان به‌شداریان له وێرانكاریه‌كان كردووه.[213] كۆمسیۆنی سه‌ربه‌خۆی مافه‌كانی مرۆڤ له هه‌رێمی كوردستانی عێراق كۆك بوو له‌سه‌ر ده‌ره‌نجامی ڕاپۆرته‌كه‌ی هیومان ڕایتس ۆوچ له كانوونی دووه‌می ٢٠١٧ كه تێیدا هاتبوو هێزه‌كانی ئاسایش ئه‌شكه‌نجه‌ی منداڵێكی گومانلێكراوی داعشیان داوه.[214] به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به هیومان ڕایتس ۆوچیان ووت كه لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌و تۆمه‌تانه ده‌ستپێكردووه، به‌ڵام تا كۆتایی ئه‌یلولی ٢٠١٧، لێكۆڵینه‌وه‌كه هیچ ئه‌نجامێكی نه‌بووه‌و به‌رپرسان ڕێوشوێنی یاساییان له‌دژی هیچ ئه‌فسه‌رێك نه‌گرتۆته‌به‌ر كه فه‌رمان یان به‌شداری له‌و مامه‌ڵه خراپه كردبێ.[215]
پێشنیازه‌كان
دادوه‌ری كاتی
- ده‌بێت هه‌موو لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كانی حكومه‌تی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان هه‌ستن به تاوتوێكردنی ستراتیژێكی نیشتمانی له گرتنه‌به‌ری ڕێكاره یاساییه‌كان له دژی گومانلێكراوانی داعش و چه‌ند ده‌ست پێشخه‌ریه‌كی تری وه‌ك دروستكردنی میكانیزیمی خسته‌ڕووی ڕاستیه‌كان و پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه له پێناو دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره بۆ تاوانه‌كانی داعش؛
- ده‌بێت ئهو سترایژه لەپەیوەندیدا بێت لەگەڵ ڕای گشتی له‌سه‌ر هه‌موو پرۆسه دادوه‌ریه‌كان و پشتگیری به‌شداری قوربانیان له پرۆسه‌كه‌دا بكات؛
- ده‌بێت ده‌ستبه‌جێ به‌رپرسان هه‌نگاوبنێن له دروستكردنی ستراتیژێكی ڕێكخراو له ئهولهویهت دان به گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی هه‌موو ئه‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه، ئه‌وه‌ش به دادگایكردن و سزادانیان بۆ هه‌موو ئهو تاوانه دیاریكراوانه‌ی ئه‌نجامیانداوه له‌گه‌ڵ بوونی ڕۆڵێكی ڕوونی قوربانیان له پرۆسه‌كه‌دا؛
- ده‌بێت به‌رپرسان ئه‌وله‌ویات بده‌ن به لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له‌و گومانلێكراوانه‌ی داعش كه تاوانی گه‌وره‌یان ئهنجامداوه ئه‌وه‌ش به سزادانیان بۆ ئهو تاوانه دیاریكراوانه‌ی ئه‌نجامیان داوه؛
- بۆ ئه‌وانه‌ی ته‌نها گومانی ئه‌ندام بوونیان له‌ناو داعش لێده‌كرێ، به‌بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك له‌دژیان كه تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام دابێ به تایبه‌ت بۆ منداڵان ده‌بێت به‌رپرسان بیرله به‌دیلی تربكه‌نه‌وه له‌بری ڕێكارو سزادانی یاسایی كه ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی گیران و خنكانی سیستمی دادوه‌ری و به‌ندیخانه‌كان و هیچ دادپه‌روه‌ریه‌ك بۆ قوربانیان به‌رقه‌رارناكاو عێراق به‌ره‌و داهاتوویه‌كی ئارام و ئاشتی نابات؛
- ده‌بێت لانی كه‌م به‌رپرسان ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئهو كه‌سانه نه‌گرنه‌به‌ر كه كاره‌كانیان له‌ژێر ده‌ستی داعش یارمه‌تیده‌ر بووه له پارێزگاریكردنی مافه مرۆیەکانی هاووڵاتیان؛
- ئه‌گه‌ر به‌رپرسان هه‌ر سووربوون له‌سه‌ر لێپرسینه‌وه‌یه‌كی به‌رفراوانی یاسایی له هه‌موو ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ندیان به داعشه‌وه هه‌بووه به‌وانه‌شه‌وه كه ته‌نها له‌ناو گرووپه‌كه ئه‌ندام بوون به‌بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك له دژیان كه تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام دابێ، ده‌بێت یه‌كه‌م جارو به‌خێرایی ئه‌وله‌ویات بده‌ن به دادگایكردنی كه‌یسی ئه‌وانه‌ی كه كه‌مترین تۆمه‌تیان له‌سه‌ره‌و ده‌ستبه‌جێ ئه‌وانه ئازاد بكه‌ن كه یاسای لێبووردن ده‌یانگرێته‌وه. ئه‌م هه‌نگاوه یارمه‌تیده‌ر ده‌بێت له چاره‌سه‌ركردنی قه‌ره‌باڵغی زۆری ناو به‌ندیخانه‌كان؛
- وه‌ك به‌دیلێك بۆ ڕێكارو سزای یاسایی، ده‌بێت به‌رپرسان میكانیزمی خستنه‌ڕووی ڕاستیه‌كان دروست بكه‌ن و ده‌سه‌ڵاتێكی به‌رفراوانی پێ بده‌ن وه‌ك بانگكردنی شاهێدحاڵ وه‌رگرتنی شاهێدی، ئه‌م هه‌نگاوه هه‌موو ئهو پێشێلكاریانه ده‌خاته ڕوو كه هه‌موو لایه‌نه‌كانی جه‌نگه‌كه ئه‌نجامیان داوه‌وته‌واوكه‌ری پرۆسه‌ی دادوه‌ری و پلانی قه‌ره‌بووكردنه‌وه ده‌بێت؛
- ده‌بێت به‌رپرسان پرۆگرامێكی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی هه‌ستیاری ڕه‌گه‌زی دروست بكه‌ن له‌ڕێگه‌ی پرۆسه‌یه‌كی شه‌فاف و به‌شداری پێكردنی قوربانیان و گرووپی مافه‌كانی ژنان به‌پێی ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بۆ هه‌موو ئەو قوربانیانەی پێشێلكاری گه‌ورەی مافه‌كانی مرۆڤ لە دژیان ئەنجام دراوە له‌كاتی جه‌نگه‌كەدا به ده‌ستدرێژیه سێكسیه‌كانیشه‌وه.
لێكۆڵینه‌وه‌و ده‌ستگیركردن و به‌ندكردن
بۆ هێزه ده‌ستگیركه‌ره‌كانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان
- ده‌بێت ته‌نها ئهو كه‌سانه ده‌ستگیربكرێن كه فه‌رمانی ده‌ستگیركردنیان له‌لایه‌ن دادگاوه بۆ ده‌رچووه؛
- ده‌بێت ده‌ستگیركردنی منداڵان دوا ڕێگه‌چاره بێت؛
- تۆماركردنی ناوی هه‌موو ده‌ستگیركراوان له‌ناو داتابه‌یسێكدا كه ناوی هه‌موو ده‌ستگیركراوه‌كانی تێدا هه‌ڵگیرابێ؛
- ده‌ستبه‌جێ هێنانی هه‌موو ده‌ستگیركراوان بۆ به‌رده‌م دادوه‌ر بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر به یاسایی بوون و پێویستی ده‌ستگیركردنیان له‌سه‌ر بنه‌مای تاكه كه‌سی؛
- دڵنیابوون له‌وه‌ی هه‌موو ده‌ستگیركراوه‌كان یان ڕوبه‌ڕوی سزای یاسایی ببنه‌وه یان ئازاد بكرێن.
بۆ وه‌زاره‌تی ناوخۆی عێراق
- دڵنیابوون له‌وه‌ی كه ته‌نها هێزه ده‌سه‌ڵات پێدراوه‌كان به‌شداری له پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌و ده‌ستگیركردن ده‌كه‌ن؛
- پاپه‌ندبوون به فه‌رمانه‌كه‌ی ٥ی حوزه‌یرانی سه‌رۆك وه‌زیران كه تێیدا داوا له وه‌زاره‌تی ناوخۆ ده‌كات خێزانی هه‌موو ئهو كه‌سانه ئاگادار بكه‌نه‌وه كه له‌كاتی ئۆپراسیۆنه‌كانی موسڵدا ده‌ستگیركراون؛
- پاپه‌ندبوون به فه‌رمانی ١٣ی ته‌مووزی ٢٠١٧ی وه‌زیری ناوخۆ كه تێیدا داوا له هێزه‌كانی ده‌كات ته‌نها به‌پێی مادده‌ی ٩٣ی بڕگه‌كانی یاسای سزادانی عێراقی (ژماره ٢٣\١٩٧١) خه‌ڵك ده‌ستگیربكه‌ن.
بۆ وه‌زاره‌ته‌كانی دادو ته‌ندروستی و ناوخۆی عێراق و هه‌رێمی كوردستان
- ئاگاداركردنه‌وه‌ی خێزانی گومانلێكراوانی داعش له شوێنی ده‌ستگیركردنیان له‌ڕێگه‌ی بنكه‌كانی پۆلیس و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كامپه‌كان یان ڕێگای تر ئه‌گه‌ر پێویستی كرد؛
- دڵنیابوون له‌وه‌ی كه گومانلێكراوانی داعش پارێزه‌ری حكومی یان پارێزه‌ری تایبه‌ت به خۆیان له‌كاتی لێكۆڵینه‌وه‌كان و دانیشتنی دادگادا ئاماده ده‌بێت؛
- به‌رده‌وام بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵ و زانیاری ده‌رباره‌ی ده‌ستگیركردن و ڕێكارو سزای یاسایی گومانلێكراوانی داعش؛
- دڵنیابوو له‌وه‌ی كه پرۆسه‌ی ده‌ستگیركردنی گومانلێكراوانی داعش به‌پێی بڕگه په‌یوه‌ندیداره‌كانی یاسای سزادان جێبه‌جێ ده‌كرێ واته ده‌ستگیركردن به‌پێی فه‌رمانی دادوه‌ر بێ و ده‌ستگیركراو له ماوه‌ی ٢٤ كاتژمێردا بهێنرێته به‌رده‌م دادوه‌ر؛
- دڵنیابوون له‌وه‌ی كه ده‌ستگیركراوان له‌و شوێنانه به‌ند ده‌كرێن كه كراوه‌ن بۆ پشكنه‌رانی حوكمی و چاودێرانی نێوده‌وڵه‌تی و ئه‌ندامانی خێزان و پارێزه‌ره‌كانیان به به‌رده‌وامی؛
- ئه‌نجامدانی پشكنینی ته‌ندروستی بۆ هه‌موو ده‌ستگیركراوان له‌كاتی گه‌یشتنیان و بوونی چاودێری ته‌ندروستی گونجاو بۆیان له زینداندا؛
- كردنه‌وه‌ی زیندانه‌كان به‌ڕووی هه‌موو پشكنه‌رانی حكومی و چاودێرانی نێوده‌وڵه‌تی له بارودۆخی زیندانه‌كان؛
- بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌سه‌ر ژماره‌ی تۆمه‌ته‌كانی پێشلكاری له‌دژی ده‌ستگیركراوان له‌گه‌ڵ ژماره‌ی ئهو به‌رپرسه حكومیانه‌ی ڕێوشوێنی یاسایی له‌دژیان گیراوه‌ته‌به‌ر له‌دوای لێكۆڵینه‌وه له‌و تۆمه‌تانه‌ی ئاراسته‌یان كراوه سه‌باره‌ت به مامه‌ڵه‌ی خراپ له‌گه‌ڵ زیندانیان.
بۆ وه‌زاره‌ته‌كانی دادو ناوخۆو كاروكاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی عێراق و هه‌رێمی كوردستان
- ئاماده‌كردنی پلان و به‌دیل له‌بری لێپرسینه‌وه‌و یاسایی و ده‌ستگیركردن بۆ ئهو منداڵانه‌ی گومانی هه‌بوونی په‌یوه‌نیان به داعش لێده‌كرێ وه‌ك دروستكردنی پرۆگرامی چاكسازی بۆ هاوكاریكردنیان له گه‌ڕانه‌وه بۆ ناو كۆمه‌ڵگا.
بۆ وه‌زاره‌ته‌كانی دادو ناوخۆو ته‌ندروستی عێراق
- دڵنیابوون له‌وه‌ی كه هه‌موو منداڵه ده‌ستگیركراوه‌كان له شوێنی گونجاو بۆ مێردمنداڵان به‌ند ده‌كرێن و له گه‌وره‌كان جیاده‌كرێنه‌وه‌و خوێندن و پرۆگرامی چاكسازیان بۆ دابین ده‌كرێ؛
- گواستنه‌وه‌ی هه‌موو ده‌ستگیركراوانی نه‌ینه‌وا بۆ زیندانی فه‌رمی كه بە پێی ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كان دروست كرابێ وه‌ك جیاكردنه‌وه‌ی منداڵان له گه‌وره‌كان و پاك و خاوێنی و هه‌بوونی شوێنی خۆشۆرین و چاودێری ته‌ندروستی. تا ئهو كاته‌ی ئه‌مه ئه‌نجام ده‌درێ، وه‌ك ئه‌وله‌ویاتێكی ده‌ستبه‌جێ و خێرا ده‌بێت بارودۆخی زیندانه كاتیه‌كان باش بكه‌ن؛
- بنیاتنانه‌وه‌ی هه‌ردوو زیندانه‌كه‌ی موسڵ تا ده‌ستگیركراوانی نەینەوا بگوازرێنه‌وه بۆ زیندانێكی گونجاوتر كه بۆ ئهو مه‌به‌سته دروست كرابێی و ببێتە هۆی کەمکردنەوەی ڕه‌وشی ئێستای نامرۆییانه‌ی زیندانیه‌كان.
بۆ وه‌زاره‌ته‌كانی دادو ناوخۆو ئه‌نجوومه‌نی باڵای دادوه‌ری عێراق
- ئازادكردنی ئهو كه‌سانه‌ی یاسای لێبوردن ده‌یانگرێته‌وه و ڕه‌چاوكردنی بڕیاری لێبوردن بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ی کە تێنەگلاون لە هیچ تاوانێکی گەورەوە جگه له ئه‌ندام بوون له‌ناو داعش؛
- بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری به‌رده‌وام بۆ ڕای گشتی له‌سه‌ر ژماره‌ی ئازادكراوان به‌پێی یاسای لێبوردنه‌كه‌و و زانیاری له‌سه‌ر تۆمه‌ته‌كانیان.
بۆ په‌رله‌مانی حکوومەتی هه‌رێمی كوردستان
- ڕه‌چاوكردنی پرۆژه یاسایەکی لێبوردن له كۆتایی جه‌نگی داعش وه‌ك له یاسا مرۆییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا ئاماژه‌ی پێكراوه، جگه‌له‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه وه‌ك تاوانه‌كانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی.
بۆ ئه‌نجومه‌نه دادوه‌ریه‌كانی عێراق و حکوومەتی هه‌رێمی كوردستان
- ڕێنمایی دان به دادوه‌ران له ده‌ركردنی فه‌رمانی گواستنه‌وه‌ی ئهو ده‌ستگیركراو زیندانیانه‌ی له ڕه‌وشی نامرۆڤانه‌دا به‌ندكراون بۆ زیندانی گونجاو باشتر به‌پێی ستانده‌رده‌كان، ئه‌گه‌ر ئه‌مه مه‌حاڵ بوو، ڕه‌چاوی به‌دیلی تر بكرێ له‌بری زیندانیكردن؛
- ڕێنمایی دان به دادوه‌ران له راگرتنی ئهو دادگاییانه‌ی كه تێیاندا ده‌ستگیركراوان بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن مامه‌ڵه‌ی خراپیان له‌گه‌ڵ كراوه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی تێروته‌سه‌ل و سه‌ربه‌خۆ له‌هه‌موو ئهو بانگه‌شانه بكه‌ن و ئهو دانپێنانه‌ی به زۆره‌ملێ به ده‌ستگیركراوان كراوه له دادگادا كاری پێ نه‌كرێ؛
- بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕێنمایی بۆ دادوه‌ران و داواكاران سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ڕێكاری یاسایی بۆ چ كه‌یسێك بگرنه‌به‌رو بۆ چ كه‌یسێك نه‌یگرنه‌به‌ر؛
- ده‌ركردنی ڕێنمایی بۆ دادوه‌ران و داواكاران له هه‌ستان به گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له دژی گومانلێكراوان بۆ هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجامیان داوه به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادان یان لانی كه‌م تۆماركردنی ئهو تاوانانه به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزادان له‌كاتی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌دا، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر گومانلێكراویش ته‌نها به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر سزا بدرێ.
- ڕێنمایی دان به دادوه‌ران له‌سه‌ر ئازادكردنی هه‌موو ئهو منداڵانه‌ی كه هێشتا به‌فه‌رمی تاوانبار نه‌كراون.
- دڵنیابوون له‌وه‌ی كه دادوه‌ران كه‌یسی هه‌موو ئهو منداڵانه‌ی تاوانباركراون به ئه‌ندام بوون له‌ناو داعش ده‌خه‌نه به‌رده‌م بۆرده‌كه بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌وه‌ی ئایا بڕیاری لێبوردن ده‌یانگرێته‌وه؛
- ده‌بێت گرتنبه‌ری ڕێكاری یاسایی له دژی منداڵانی گومانلێكراو دوا ڕێگه‌چاره بێ، به‌ته‌واوی و به‌پێی ستانده‌رده نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی دادوه‌ری مێردمنداڵان بێت و ئامانج له‌هه‌ر سزایه‌ك بۆ چاكسازی و گه‌ڕانه‌وه‌ی منداڵه‌كه بێت بۆ ناو كۆمه‌ڵگا؛
- ڕێنمایی كردنی دادوه‌ران له ده‌رنه‌كردنی سزای له‌سێداره‌دان بۆ ئه‌وانه‌ش تۆمه‌تبارن به ئه‌نجامدانی تاوان له‌ناو داعش؛
- بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌سه‌ر هه‌موو پرۆسه دادگاییه‌كان و سزاكان بۆ نیشاندانی شه‌فافیه‌ت و پاپه‌ندی سیستمی دادوه‌ری بۆ قوربانیان و پشتگیری كردن له دروستكردنی تۆمارێكی مێژووی دروست؛
- مه‌شقكردن به دادوه‌ران له‌سه‌ر هه‌ستیاری ڕه‌گه‌زی بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كه‌یسه‌كانی تووندوتیژی سێكسی له‌سه‌ر بنه‌مای ڕه‌گه‌ز.
بۆ وه‌زاره‌ته‌كانی دادو ناوخۆو ته‌ندروستی و ئه‌نجومه‌نه‌كانی دادوه‌ری عێراق و هه‌رێمی كوردستان
- هه‌وڵدانی به‌رده‌وام بۆ به‌شداریپێكردنی قوربانیان و شاهێدحاڵان له دادگاییه‌كان ئه‌مه‌ش له ڕێگه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌سه‌ر دادگاییه‌كانی داهاتووی گومانلێكراوان و په‌یوه‌ندی كردن به قوربانیان و داواكردنی ئاماده‌بوونیان له‌و دادگاییانه‌ی په‌یوه‌ندی به‌وانه‌وه هه‌یه‌و له‌و شوێنانه‌ی كه گونجاوه و دابینكردنی بووجه‌ی هاتوچۆی خێزانی قوربانیان بۆ به‌شداریكردن له دادگاییه‌كان؛
- دڵنیابوون له سه‌لامه‌تی به‌شداری كردنیان وه‌ك پاراستنی ناسنامه‌یان به نهێنی له شاهێدیداندا ئه‌گه‌ر پێویستی كرد؛
- ڕێگه‌دان به قوربانیان له به‌كارهێنانی دادگاییه‌كان وه‌ك هه‌لێك بۆ باسكردنی ئهو تاوانانه‌ی له‌دژیان ئه‌نجام دراوه‌و ئاراسته‌كردنی پرسیار بۆ تۆمه‌تباران به‌پێی یاسا؛
- لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی شه‌فاف و كاریگه‌رو خێرا له‌سه‌ر به‌رزترین ئاستی به‌رپرسیارێتی له هه‌موو تاوانه‌كان به كوشتنی نایاسایی و شێواندنی جه‌سته‌ی كوژراوان له‌لایه‌ن هه‌ر لایه‌نێكی جه‌نگه‌كه‌وه ئه‌نجام درابێ. لێپرسینه‌وه‌ی یاسایی له‌وانه بكرێ كه به‌رپرسیار بوون؛
- ڕاوێژكردن له‌گه‌ڵ قوربانیان و گرووپه‌كانی تری وه‌ك ڕێكخراوی مافه‌كانی ژنان له دروستكردنی شێوازێكی دادوه‌ری كه تێیدا چه‌ق و ته‌ركیزی سه‌ره‌كی قوربانیان بێت، له‌گه‌ڵ دڵنیابوون له پاراستنی نهێنی زانیاری و داتاكان، له‌گه‌ڵ سیاسه‌تێكی گشتگیر بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه به‌پێی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی مافه‌كانی مرۆڤ و دروستكردنی پرۆگرام بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به سووك ته‌ماشاكردنی قوربانیان له ناو كۆمه‌ڵگا.
بۆ سه‌رۆكی عێراق و هه‌رێمی كوردستان
- هەڵپە‌ساردنی جێبه‌جێ كردنی سزای له سێداره‌دان و وەستانی بە کرداری سزاکە؛
- گۆڕینی هه‌موو سزاكانی له سێداره‌دان بۆ زیندانی هه‌تاهه‌تایی
بۆ په‌رله‌مانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان
- ڕاگه‌یاندنی په‌سه‌ندكردنی ''یاسای ڕۆم'' تا عێراق ببێته ئه‌ندام له دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی؛
- جێ كردنه‌وه‌ی تاوانه‌كانی جه‌نگ و تاوان له دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆساید له‌ناو بڕگه‌كانی یاسای سزادان؛
- كۆتایی هێنان به سزای له‌سێداره‌دان؛
- په‌سه‌ندكردنی پرۆتۆكۆڵی جنێف له دژی ئه‌شكه‌نجه‌دان.
بۆ په‌رله‌مانی عێراق
- تێپه‌ڕاندنی پرۆژه یاسای دژبه ئه‌شكه‌نجه‌دان كه ئێستا له‌به‌رده‌م په‌رله‌مانه.
بۆ ئهو لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی پشتگیری به‌رقه‌راربوونی دادوه‌ری بۆ قوربانیانی عێراق ده‌كه‌ن
- پشتگیریكردن له بنیاتنانه‌وه‌ی زیندانیه‌كانی موسڵ؛
- دابینكردنی بووجه‌ی ئهو چاودێره نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی چاودێری ڕه‌وشی ناو ئهو زیندانانه ده‌كه‌ن كه گومانلێكراوی داعشیان تێدایه‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی ڕاپۆرته‌كانیان؛
- گوشارخستنه سه‌ر به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان له له گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی ئه‌وانه‌ی تاوانی گه‌وره‌یان ئه‌نجام داوه‌و دۆزینه‌وه‌ی به‌دیل بۆ ئه‌وانه‌ی ته‌نها گومانی ئه‌ندام بوونیان له ناو داعش لێده‌كرێ و تاوانیان ئه‌نجام نه‌داوه؛
- گوشارخستنه سه‌ر به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان له گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له دژی تۆمه‌تباران بۆ هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجامیان داوه به‌پێی بڕگه‌كانی یاسای سزدان، یان لانی كه‌م تۆماری به‌ڵگه‌نامه‌یی تاوانه‌كانیان به‌پێی یاسای سزادان بكه‌ن له‌كاتی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر گومانلێكراویش به‌پێی یاسای دژه‌تیرۆر سزا بدرێن؛
- داواكردن له به‌رپرسانی عێراقی بۆدڵنیابوون له‌وه‌ی كه هه‌موو به‌رگریكارێك به هاووڵاتی ووڵاته‌كانی خۆشیانه‌وه دادگاییه‌كی عادیلانه ده‌كرێن و مافه‌كانیان به‌پێی یاسا ده‌پارێزرێ و سزای له‌سێداره‌دانیان بۆ ده‌رناكرێ ئیتر شوێنی دادگایكردنه‌كه له عێراق یان هه‌ر شوێنێكی تر بێت؛
- داوای به‌په‌له له به‌رپرسانی عێراقی بكه‌ن له دڵنیابوون له‌وه‌ی كه ئهو هاونیشتمانیانه‌ی خۆیان كه ڕوبه‌ڕووی سزای یاسایی ده‌بنه‌وه پارێزه‌رو هاوكاری یاساییان بۆ دابین بكرێ؛
- پشتگیریكردن له به‌شداری خێزانی قوربانیان له دادگاییه‌كان ئه‌وه‌ش به دابینكردنی بووجه بۆ هه‌وڵه‌كانی ئاگاداركردنه‌وه‌ی قوربانیان له دادگاییه‌كان و دابینكردنی تێچوونی هاتوچۆیان بۆ ئهو شوێنانه‌ی دادگایكردنه‌كانی لێ به‌ڕێوه‌ده‌چێ؛
- پشتگیریكردن له جێ كردنه‌وه‌ی یاساكانی تاوانی جه‌نگ و تاوان له‌دژی مرۆڤایه‌تی و جینۆساید له‌ناو یاسای سزادانی عێراقی بۆهه‌موو ئه‌وانه‌ی به‌رپرسیارن له ئه‌نجامدانی ئهو تاوانانه به فه‌رماده‌كانیشه‌وه؛
- هاندانی به‌رپرسان له قبوڵكردنی بوونه ئه‌ندام له دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی و پرۆتۆكۆڵی جنێفی دژبه ئه‌شكه‌نجه‌دان؛
- دابینكردنی بووجه‌ی مه‌شقپێكردنی دادوه‌رانی دژه‌تیرۆر له‌سه‌ر پێویستی لێكۆڵینه‌وه‌و گرتنه‌به‌ری ڕێكاری یاسایی له‌دژی گومانلێكراوانی داعش بۆ تاوانه‌كانیان به‌پێی یاسای سزادان؛
- دابینكردنی بووجه بۆ ئهو لایه‌نه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی هه‌ڵده‌سن به چاودێریكردنی دادگاكانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان؛
- پستگیریكردن له دادگایكردنی ئهو هێزانه‌ی دژ به داعش كه گومانی ئه‌نجام دانی تاوانیان لێ ده‌كرێ له شه‌ڕه‌كانیان له دژی داعش؛
- پشتگیریكردنی ئهو پرۆگرامانه‌ی كه به‌دیلن بۆ ڕێكاری یاسایی و ده‌ستگیركردن وه‌ك میكانیزمی خستنه‌ڕوی ڕاستیه‌كان و پرۆگرامی چاكسازی بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئهو منداڵانه‌ی گومانی هه‌بوونی په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ داعش لێده‌كرێ بۆ ناو كۆمه‌ڵگا.
بۆ ئهو تیمه‌ی له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌سه‌ڵاتی لێكۆڵینه‌وه‌ی له تاوانه‌كانی داعش پێدراوه
- دڵنیابوون له‌وه‌ی هه‌وڵه‌كانتان بۆ لێكۆڵینه‌وه نابێته هۆی دووباره دروستكردنه‌وه‌ی فشاری ده‌روونی بۆ قوربانیان و شاهێدحاڵان و نابێته هۆی دواكه‌وتنێكی زۆر له جێبه‌جێ كردنی دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان و ده‌ستگیركراوانیش كه له ڕه‌وشی نامرۆییانه‌دا ده‌ستگیركراون؛
- گوشارخستنه‌سه‌ر به‌رپرسانی عێراقی و هه‌رێمی كوردستان له دادگایكردنی گومانلێكراوانی داعش بۆ هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی ئه‌نجامیان داوه له‌گه‌ڵ ڕێزگرتن له مافه یاساییه‌كانی ده‌ستگیركراوان و ته‌به‌نیكردنی شیوازێك گرنگی به قوربانیان و ئاشتبوونه‌وه‌ی نیشتمانی بدات، له‌گه‌ڵ هه‌ڵپه‌ساردن یان كۆتایی هێنان به سزای له سێداره‌دان؛
- گوشارخستنه‌سه‌ر حكومه‌تی عێراقی بۆ ڕێگه‌دان به فراوانكردنی لێكۆڵینه‌وه‌كان له هه‌موو ئهو پێشلكاریانه‌ی له‌لایه‌ن هه‌موو لایه‌نه‌كانی جه‌نگه‌وه ئه‌نجام دراون؛
- هه‌تا ئهو كاته‌ی دادگاكانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ڕێگه به سزای له سێداره‌دانی گومانلێكراوانی داعش بده‌ن، خۆتان به‌دووربگرن له دابینكردنی ئهو به‌ڵگانه‌ی كۆی ده‌كه‌نه‌وه بۆ به‌كارهێنان له دادگاییه‌كانی داعش كه ئه‌مه‌ش هاوتایه له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی له مێژینه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له پشتگیری نه‌كردن یان هاوكاری نه‌كردنی ئهو پرۆسانه‌ی ده‌ره‌نجامه‌كه‌یان سزای له سێداره‌دان ده‌بێت.
