در سال ۲۰۱۷ جنگ علیه گروه افراطی دولت اسلامی( که به نام داعش شناخته میشود) به عنوان اولویت اول گروههای مختلفی در جنگ سوریه مطرح شد. دولت، با یاری روسیه، ایران، و حزبالله، بخشهای بزرگی از مرکز و شرق سوریه را از داعش پس گرفت، در حالی که گروه تحت حمایت آمریکای «نیروهای دموکراتیک سوریه» رقه را کنترل کرد. رقابت برای کنترل اراضی و تثبیت دستاوردها با نقضهای عمدهی حقوق بشر و حقوق انساندوستانهای همراه بود که ویژگی جنگ سوریهاند.
بنا به گزارش بانک جهانی، از سال ۲۰۱۱ چهارصدهزار نفر به خاطر جنگ سوریه جان خود را از دست داده اند و بنا به گزارش نهادهای سازمان ملل پنج میلیون نفر در جستجوی پناهندگی در خارج از کشور و شش میلیون آوارهی داخلی هستند. تا ژوئن ۲۰۱۷ سازمان ملل همچنین تخمین میزد که ۵۴۰هزار نفر همچنان در مناطق تحت محاصره زندگی میکردند.
دولت سوریه حملات متعدد شیمیایی علیه شهروندانش در مناطق تحت کنترل اپوزیسیون انجام داده است. دولت سوریه تحت حمایت روسیه و ایران حملاتی عامدانه و غیرتبعیضآمیز علیه غیرنظامیها و زیرساختهای غیرنظامی انجام داده است، کمکهای انساندوستانه را منع کرده است، گرسنه نگه داشتن را به عنوان تاکتیکی جنگی استفاده کرده است و سوریهایی را در نقض قوانین بینالمللی به اجبار جابهجا کرده است. رفتار دولت سوریه در کاربرد شکنجه و بدرفتاری در بازداشت و ناپدیدشدگیهای اجباری ادامه دارند.
گروههای مسلح غیردولتی هم مرتکب نقضهای زیادی شدهاند. این گروهها حملاتی عامدانه و غیرتبعیضآمیز علیه شهروندان انجام دادهاند، فعالان را ربوده یا به شکلی خودسرانه بازداشت کردهاند، زور بیش از حد برای فرو نشاندن اعتراضها به کار بردهاند و در امر رساندن کمکهای انساندوستانه اختلال ایجاد کردهاند. طبق گزارشها داعش از غیرنظامیها به عنوان سپر انسانی استفاده کرده است، و مینهای زمینی و دیگر وسایل انفجاری ابداعی را به کار بسته است که سبب صدمهی زیاد به غیرنظامیها و زیرساختهای غیرنظامی شده است.
قربانیان غیرنظامی حملات هوایی ائتلاف تحت رهبری آمریکا علیه داعش افزایش یافتند. به گفتهی شبکهی سوری حقوق بشر، یک گروه محلی، از آغاز حملات تا سپتامبر ۲۰۱۷، ۲۲۸ غیرنظامی کشته شدهاند. بعضی از این حملات نگرانیهایی ایجاد کرده است که ائتلاف احتیاط لازم برای اجتناب و به حداقل رساندن قربانیان غیرنظامی را به کار نمیبندد.
در حالی که تلاش برای مسئولیتپذیری در شورای امنیت مسدود ماندهاند، مجمع عمومی سازمان ملل در دسامبر ۲۰۱۶ سازوکاری برای یاری رساندن در بازرسی جنایات جدی، حفظ شواهد، و آمادهسازی پرونده برای رسیدگی جنایی در آینده بنا نهاد.
هدف قرار دادن غیرنظامیها، حملات غیرتبعیضآمیز، استفادهی ادامهدار از مهمات خوشهای و سلاحهای آتش زا
حملات غیرقانونی علیه غیرنظامیان و زیرساختهای نظامی با حملاتی به تأسیسات پزشکی، مدارس، و مساجد، در سوریه ادامه دارند.
دولت سوریه کنترل بخشهای تحت تسلط اپوزیسیون در حلب را در اواخر ۲۰۱۶ پس گرفت. در این عملیات، ائتلاف نظامی روسی-سوری، حملات هوایی غیرتبعیضآمیزی از جمله حمله به چندین تأسیسات پزشکی انجام داد، و از سلاحهای آتشزا و مهمات خوشهای استفاده کرد. مرکز مستندسازی نقضها، یک گروه دیدهبانی محلی، کشته شدن ۴۴۶ غیرنظامی از جمله ۹۱ کودک را در حملات هوایی در حلب بین ۱۹ سپتامبر و ۱۸ اکتبر ثبت کرد.
در حالی که پس از توافقات آتشبس محلی تعداد قربانیان غیرنظامی در جنوب سوریه کاهش یافت، حملات غیرقانونی ادامه پیدا کرد. مثلاً در ماه ژوئن، حملات هوایی و خمپارهای روسی-سوری شهر طفس در جنوب درعا را هدف گرفت و سبب کشته شدن ده غیر نظامی در یک مدرسه و حوالی آن شد.
به گزارش دفاع مدنی سوریه، در ماه سپتامبر، عملیات نظامی مشترک روسی-سوری حملهای به استان ادلب آغاز کرد. حملات هوایی چندین شهر و مناطق مجاور را در استان هدف قرار داد و حداقل شش بیمارستان و پنج مرکز دفاع مدنی را از بین برد، که منجر به مرگ بیش از ۱۵۰ غیرنظامی شد. حملات با مهمات خوشهای از سوی نیروهای دولت سوریه علیه مناطق تحت تسلط اپوزیسیون بدون کاهش ادامه پیدا کرد. خوشهای در سوریه بین اوت ۲۰۱۶ و ژوییهی ۲۰۱۷ حداقل ۲۳۸ حملهی جداگانه با استفاده از مهمات توسط فعالان محلی، پاسخدهندگان اولیه، و پرسنل پزشکی گزارش شد.
دیدهبان حقوق بشر حداقل ۲۲ حملهی هوایی با سلاحهای آتشزا را در سال ۲۰۱۷ ثبت کرد. در آوریل ۲۰۱۷ دیدهبان حقوق بشر استفاده از مهمات آتشزای ZAB را مستند کرد که حاوی ترمیت است و توسط بمبهای RBK-500 حمل شده بود که برای حمله به شهر سراقب، شمال غربی سوریه استفاده شد.
محدودیتهای غیرقانونی بر کمکهای انساندوستانه، محاصره، و جابهجایی اجباری
محاصرهی مناطق غیرنظامی و اعمال محدودیت بر کمکهای انساندوستانه از سوی دولت و نیروهای حامی دولت و گروههای اپوزیسیون مسلح در ۲۰۱۷ ادامه پیدا کرد. دفتر هماهنگ کننده امور بشردوستانه سازمان ملل متحد تخمین میزند که در ژوئن ۲۰۱۷ حدود ۵۴۰ هزار نفر در مناطق تحت محاصره گیر افتاده بودند، و اکثر آنها تحت محاصرهی نیروهای دولتی در غوطهی شرقی بودند.
شرایط انسانی در مناطق تحت کنترل اپوزیسیون که در محاصره قرار گرفتهاند در سال ۲۰۱۷ بدتر شد و گروههایی در چندین منطقهی محاصرهشده را وادار به پذیرش آتشبس مذاکرهشده و توافقهای تخلیهی مکان با دولت کرد.
چندین توافق «آشتی دوباره» در ۲۰۱۷ نهایی شد، از جمله «توافق چهار شهر» امضا شده در ماه مارس که منجر به تخلیهی شهرهای محاصرهشده از سوی دولت مضایا و زبدانی در عوض تخلیهی شهرهای فوعه و کفریا در محاصرهی گروههای اپوزیسیون مسلح شد. کمیسیون تحقیق سازمان ملل و عفو بینالملل یافتهاند که بعضی از این تخلیهها غیرقانونی هستند و جابهجایی اجباری محسوب میشوند.
استفادهی غیرقانونی از سلاحهای شیمیایی و گاز اعصاب
نیروهای دولت سوریه به تکرار به استفاده از سلاحهای شیمیایی ادامه دادند و گاز اعصاب از اواخر ۲۰۱۶ به بعد حداقل چهار بار استفاده شده است: در حماه شرقی در ۱۱ و ۱۲ دسامبر ۲۰۱۶، در حماه شمالی در ۳۰ مارس، و در خان شیخون در ۴ آوریل.
علائم پزشکی قربانیان حملات شیمیایی خان شیخون نشان میداد که یک ترکیب آلی فسفر که سیستم عصبی را هدف میگیرد در آن استفاده شده است. حمله حداقل ۹۲ نفر از جمله ۳۰ کودک را کشت و صدها نفر دیگر را مصدوم کرد.
در سپتامبر، گزارش کمیسیون تحقیق منصوب سازمان ملل نتیجه گرفت که «نیروی هوایی سوریه از سارین در خان شیخون در استان ادلب استفاده کرد و دهها نفر را کشت که بیشتر آنها زن و کودک بودند». کمیسیون میگوید که مدارکی دارد که نشان میدهد حمله توسط یک هواپیمای سوخوی سو-۲۲ انجام شد که تنها توسط نیروهای دولت سوریه مورد استفاده قرار میگیرد. در اکتبر، سازوکار بازرسی مشترک سازمان ملل و سازمان منع تسلیحات شیمیایی یافت که دولت سوریه مسئول حملهی شیمیایی در خان شیخون بوده است. روسیه تجدید سازوکار مشترک را وتو کرد. مأموریت سازوکار مشترک در نوامبر به پایان رسید.
دیدهبان حقوق بشر هم هلیکوپترهای دولت را حداقل در هشت مورد انداختن کلرین در حمله برای فتح دوبارهی حلب مستند کرده است که نشانگر استفادهی گسترده و نظاممند سلاحهای شیمیایی است.
حملات هوایی ائتلاف تحت رهبری آمریکا
در مارس، یک هواپیمای جنگی آمریکا مسجدی در روستای الجینه در حلب را هدف قرار داد و حداقل ۳۸ نفر را کشت. آمریکا گفت که یک دیدار اعضای القاعده را مورد هدف قرار داده است اما ساکنان محلی گفتند که قربانیان همه غیرنظامیانی بودند که در نماز جماعت شرکت کرده بودند. بیانیههای نیروهای نظامی آمریکا بعد از حمله نشان میدهد که آنها متوجه نشده بودند که ساختمان یک مسجد است، که نماز در حال آغاز بوده است، و که یک سخنرانی مذهبی در زمان حمله در حال برگزاری بوده است.
آمریکا تحقیق بر روی حمله را آغاز کرد و آن را قانونی دانست، گر چه عواملی را روشن نکرد که منجر به این تصمیم شد، و با بازیگران خارجی مشورت نکرد. کمیسیون تحقیق سازمان ملل به این نتیجه رسید که حمله غیرقانونی بوده است زیرا نیروهای آمریکایی تمام احتیاطات لازم برای به حداقل رساندن از دست رفتن جان غیرنظامیان را به کار نبسته بودند.
به گفتهی دیده بان سوری حقوق بشر، یک گروه دیدهبانی مستقر در بریتانیا، از زمان آغاز کمپین بازپسگیری شهر رقه، حدود ۱۱۰۰ غیرنظامی در حملات انجامشده توسط هواپیماهای ائتلاف کشته شدهاند.
دیدهبان حقوق بشر چندین حملهی هوایی در شهرهای نزدیک رقه را بررسی کرد، از جمله یک حمله به مدرسهای میزبان آوارگان در منصوره در ۲۰ مارس و حملهای به یک بازار و یک نانوایی در طبقه در ۲۲ مارس که حداقل ۸۴ غیرنظامی از جمله ۳۰ کودک را کشت. به گفتهی ساکنان محلی، مدرسهی منصوره برای مدتی طولانی میزبان غیرنظامیان جنگزدهی فراری از دیگر نقاط سوریه بوده است و غیرنظامیان در طول جنگ از بازار طبقه استفاده کرده بودهاند. حملات این نگرانی را ایجاد کرد که نیروهای ائتلاف تحت رهبری آمریکا احتیاطات لازم برای به حداقل رساندن قربانیان غیرنظامی را به کار نبسته بودند.
ناپدیدشدگی اجباری، مرگ در بازداشت، بازداشتهای خودسرانه، و شکنجه
بازداشت خودسرانه، بدرفتاری، شکنجه، و ناپدیدشدگی اجباری در سوریه به شدت شایع بود. در سال ۲۰۱۷، شبکهی سوری حقوق بشر بیش از ۴۲۵۲ بازداشت خودسرانهی مجزا را ثبت کرد که بیشتر آنها از سوی دولت انجام شده بود. به گفتهی این شبکه، تا اوت ۲۰۱۷، بیش از ۸۰هزار نفر همچنان مفقودالاثر هستند.
در اوت، همسر باسل خرطبيل، مهندس کامپیوتر و مدافع آزادی بیان بازداشتشده در سال ۲۰۱۲، افشا کرد که تأییدیه گرفته است که نیروهای دولتی همسر در بازداشتش را در سال ۲۰۱۵ اعدام کرده بودهاند اما سرنوشت او را مخفی نگاه داشته بودهاند. دولت سوریه همچنین به بازداشتهای خودسرانه تحت قانونی ادامه داد که «دخول جنسی غیرطبیعی» را جرم تعریف میکند.
نقضهای گروههای مسلح غیردولتی
هیئت تحریرالشام
در ژانویه، ائتلاف جبهه فتح الشام، که بعد از اعلام قطع ارتباط با القاعده نامش را از جبهه النصره تغییر داده بود، به همراه گروههای دیگری از اپوزیسیون هیئت تحریرالشام را تشکیل دادند که بدل به گروه مسلط استان ادلب شد. در طی سال ۲۰۱۷، هیئت تحریرالشلام نقضهای زیادی از جمله بازداشت خودسرانهی غیرنظامیان و فعالان محلی در ادلب مرتکب شد. در پاسخ به اعتراضهای غیرنظامیان معترض به کنترل هیئت تحریرالشام در استان ادلب، طبق گزارشها این گروه به معترضان شلیک کرد که منجر به مرگ و جراحت غیرنظامیان شد. همچنین هیئت تحریرالشام بر خلاف قانون انساندوستانهی بینالمللی در امر رساندن کمکهای انساندوستانه اختلال ایجاد کرد.
ضمناً هیئت تحریرالشام از طریق بمبگذاری در ماشینها اقلیتهای مذهبی را هدف گرفت. در ماه مارس هیئت تحریرالشام مسئولیت دو بمبگذاری در قبرستان باب الصغیر را به عهده گرفت. این قبرستان یک مکان مشهور زیارت شیعیان در جنوب دمشق است. بنا به گزارش کمیسیون تحقیق سازمان ملل، این بمبگذاریها جان ۴۴ غیرنظامی از جمله ۸ کودک را گرفت و ۱۲۰ نفر دیگر را مجروح کرد.
داعش
با این که داعش کنترل مناطق وسیعی را از دست داد، نقضهای داعش علیه غیرنظامیان بدون کاهشی ادامه پیدا کرد. داعش در دفاعش از رقه و دیگر شهرها از غیرنظامیان به عنوان سپر انسانی استفاده کرد و مینهای زمینی ممنوع در سطح بینالمللی را برای ممانعت از پیشروی نیروهای مهاجم به کار بست.
در ماه مه ستیزهجویان داعش به شهر عقارب الصافیه حمله کردند که ساکنانش عمدتاً اسماعیلی، اقلیتی شیعه، هستند. وقتی ساکنان شهر تلاش کردند فرار کنند، در خیابانها توسط تکتیراندازهای قرار گرفته در منبع آب شهر و بر سقف خانهها کشته شدند. بنا به گزارش کمیسیون تحقیق سازمان ملل، در مجموع ۵۲ غیرنظامی از جمله ۱۲ کودک کشته شدند. صد نفر دیگر هم مجروح شدند، از جمله دو دختر که سرشان آسیب جدی دید.
تحقیق مشترک سازمان ملل و سازمان منع تسلیحات شیمیایی پیش از این تأیید کرده بودند که داعش از سلاحهای شیمایی و به شکل مشخص گاز خردل سولفور علیه غیرنظامیان استفاده کرده است.
دیگر گروههای مسلح
درگیری میان گروههای مسلح مختلف خطرها برای غیرنظامیان را افزایش داده است. کمیسیون تحقیق سازمان ملل مرگ یک کودک ۱۱ ساله در شهر درعا و ضمناً نابودی زیرساختهای غیرنظامی در نتیجهی خمپارهاندازیهای غیرتبعیضآمیز گروههای مسلح را مستند کرده است. کمیسیون تخمین زده است که کاربرد شکنجه و بازداشتهای خودسرانه در مناطق تحت کنترل گروههای مسلح از جمله غوطهی شرقی ادامه داشته است.
مناطق تحت کنترل حزب کردی اتحاد دموکراتیک(پ ی د)
نیروهای امنیتی در مناطق تحت کنترل پ ی د مجموعهای از حملات را برای بستن دفتر احزاب سیاسی مخالف ترتیب دادند و اعضای اپوزیسیون سیاسی و فعالان را بازداشت کردند یا مورد آزار قرار دادند. بیشتر آنها بدون این که هیچ اتهامی به آنها وارد شود بازداشت شده بودند. بیشتر زندانیان بعد از چند ماه آزاد شدند.
دیدهبان حقوق بشر گزارشهایی از شکنجه و بدرفتاری در تأسیسات زندانهای تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه(ق س د)-ائتلافی از نیروهای در نبرد با داعش که عدمتاً از ی پ گ تشکیل شده است- دریافت کرده است. بنا به ساکنان محلی ق س د با نقض ضمانتهای محاکمهی عادلانه افرادی را بدون اتهام زندانی کرده است. فعالان محلی گزارش میدهند که ق س د آزادی جابهجایی افراد بیخانمان شده از رقه و استان دیرالزور را که مسیر آنها به کمپهای آوارگان در مناطق تحت کنترل ق س د منتهی میشود، محدود کرده است و شرایط انسانی برای آوارگان را بدتر میکند.
بحران آوارگان و تخلیههای اجباری
کشورهای همسایه از جمله لبنان، اردن، و ترکیه تلاش کردند جریان ورودی بزرگ پناهندگان را به وسیلهی موانع غیرقانونی اجرایی، حقوقی، و حتی فیزیکی متوقف کنند. گزارش موارد شلیک مرزبانان ترکیهای به سوریها و قاچاقچیان در تلاش برای عبور از مرز ادامه دارد. از جمله این موارد میشود به شلیک منجر به مرگ کودکی سه ساله در سپتامبر اشاره کرد.
لبنان محدودیتهایی ویزامانند برای سوریهای به دنبال ورود برقرار کرد و مقررات تمدید اقامت سختگیرانهای وضع کرد که بر روی آزادی جابهجایی، دسترسی به آموزش، و دسترسی به مراقبت پزشکی از سوی پناهندگان اثر منفی میگذارد. بدتر شدن شرایط سوریها در شهر مرزی عرسال در لبنان منجر به بازگشت حدود ۱۰ هزار سوری به ادلب، عمدتاً تحت توافقهای مذاکره شده بین حزبالله و گروههای مختلف سوری از جمله داعش شد.
در پنج ماه ابتدایی ۲۰۱۷، مقامات اردنی هر ماه حدود ۴۰۰ پناهندهی ثبتشدهی سوری را به شرایط ناامن در سوریه بازگرداندند. هر ماه حدود ۵۰۰ پناهندهی دیگر هم تحت شرایطی نامشخص از اردن به سوریه بازگشتند. مقامات شواهد کمی برای خلافکاری از سوی این پناهندگان ارائّ کردند و فرصتی واقعی برای پناهندگان فراهم نکردند تا به اخراج خود اعتراض کنند یا پیش از آن به دنبال کمک حقوقی بروند.
بازیگران بینالمللی اصلی
مذاکرات برگزار شده توسط سازمان ملل در ژنو موفق به پیشرفت نشد. در ژانویهی ۲۰۱۷، روسیه، ایران، و ترکیه در کنار نمایندگان طرفهای درگیری در شهر آستانهی قزاقستان دیدار کردند تا کاهش تشنجها در جنگ را دنبال کنند. در حالی که ملاقاتهای متوالی در آستانه منجر به کاهش خشونت از طریق توافقی در ماه مه بر سر چهار منطقهی تشنجزدایی شده است، آنها موفق به پایان کامل خشونت نشدهاند. دولت سوریه، روسیه، و دیگر بازیگران به کرات این آتشبسها را نقض کردند. در اکتبر، ترکیه نیروهایی را به استان ادلب فرستاد.
دولت سوریه به نقض قطعنامههای شورای امنیت ادامه داد که خواستار دسترسی امن و بدون مانع انسانی، پایان «کاربرد غیرتبعیضآمیز تسلیحات در مناطق پرجمعیت، از جمله خمپارهاندازی و بمباران هوایی مثل استفاده از بمبهای بشکهای»، و پایان کاربرد بازداشت خودسرانه، ناپدیدکردن، و ربودن، و آزادی هر کسی شده بودند که خودسرانه بازداشت شده بوده است
روسیه علاوه بر تبلیغ منفی و رد پیشگیرانهی پیشنهادها برای اقدامات معنیدار شورای امنیت برای محدود کردن نقضهای دولت سوریه، در سال ۲۰۱۷ همراه با دولت ایران، به فراهم کردن کمک نظامی برای دولت سوریه ادامه داد.
آمریکا هم به رهبری ائتلافی از دیگر دولتها برای هدف قرار دادن داعش در عراق و سوریه و همچنین حمایت از نیروهای دموکراتیک سوریه در همان عملیات ادامه داد. در آوریل، آمریکا همچنین در پاسخ به استفادهی دولت سوریه از سلاح شیمیایی حملهای را علیه یک پایگاه هوایی سوریه ترتیب داد. در ژوییه، آمریکا، اردن، و روسیه بر سر ایجاد یک منطقهی آتشبس در جنوب سوریه توافق کردند.
در دسامبر ۲۰۱۶ مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامهای را تصویب کرد که «سازوکاری بینالمللی، غیرجانبدارانه، و مستقل» را برای جمعآوری، حفظ، و تحلیل شواهد بالقوهی جنایات جدی در سوریه ایجاد کرد تا حالا یا در آینده در دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به نقضها را داشته باشد استفاده شوند.
در آوریل، وزرای خارجی اعضای اتحادیهی اروپا راهبرد اتحادیه برای سوریه را تصویب کردند که شامل اقدامات سیاسی و انساندوستانه میشود و از تلاشها برای تقویت پاسخگویی در قبال جنایات جنگی و نقضهای جدی حقوق بشر حمایت میکند. در ماه مه، پارلمان اروپا از تصویب این راهبرد استقبال کرد و بر نیاز به پاسخگویی در سطوح بینالمللی و داخلی تأکید کرد.
در آوریل اتحادیهی اروپا میزبان «کنفرانس بروکسل برای حمایت از آیندهی سوریه و منطقه» بود که در آن کمککنندگان متعهد به پرداخت ۵.۶ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۷ و ۳.۵ میلیارد یورو در دورهی ۲۰۱۸-۲۰۲۰ شدند. در ژوئن، کمیسیون اروپا اعلام کرد که ۱.۵ میلیون دلار برای حمایت از سازوکار فوقالذکر در نظر گرفته است. در سپتامبر، اتحادیه اعلام کرد که به دنبال میزبانی دومین کنفرانس کمککنندگان در بهار ۲۰۱۸ در بروکسل است.
پلیس و دادستانها در چندین کشور از جمله سوئد، آلمان، و فرانسه تحت اصل اختیارات جهانی افرادی را تحت بازرسی قرار دادند که متهم به ارتکاب جنایاتی جدی مثل شکنجه، جنایات جنگی، و جنایت علیه بشری در سوریه بودند.