Σύνοψη

Μετά από μια παρατεταμένη περίοδο οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών κρίσεων, σε συνδυασμό με την προσφυγική κρίση, η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, η οποία εξελέγη τον Ιούλιο του 2019, προσπάθησε να προβάλλει διεθνώς μία εικόνα προοδευτικής και σύγχρονης διακυβέρνησης ικανής να οδηγήσει την Ελλάδα προς ένα καλύτερο μέλλον. Ωστόσο, τεράστια ερωτηματικά σκιάζουν αυτή την προοδευτική εικόνα, δεδομένων των βάσιμων ανησυχιών για τα ανθρώπινα δικαιώματα που εγείρουν οι εγχώριες πολιτικές οι οποίες δεν σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, για τα αυστηρά αντι-μεταναστευτικά μέτρα, για τις κατασταλτικές τακτικές αστυνόμευσης, για τα σκάνδαλα και για τις προσπάθειες καταστολής κάθε ασκούμενης κριτικής.

Στους ασκούντες κριτική συγκαταλέγονται δημοσιογράφοι -ιδιαίτερα όσοι εργάζονται σε ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης και σε ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία-, ακτιβιστές και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Οι δημοσιογράφοι έχουν στοχοποιηθεί με διάφορους τρόπους, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης κατασκοπευτικού λογισμικού (όπως στην υπόθεση υποκλοπών μέσω Predator) αλλά και των φαινομενικά νόμιμων μεθόδων που χρησιμοποιούνται στην πράξη για να παρενοχλούν, να εκφοβίζουν, ακόμη και να φιμώνουν τη διαφωνία και τη δημοσιογραφική έρευνα. Οι εκστρατείες διαδικτυακής παρενόχλησης, οι οποίες συχνά ενορχηστρώνονται ή ενθαρρύνονται από παράγοντες που πρόσκεινται στη κυβέρνηση, συμβάλλουν περαιτέρω σε ένα εχθρικό περιβάλλον για τους δημοσιογράφους. Οι ενέργειες αυτές, σε συνδυασμό με την αδυναμία της κυβέρνησης να διασφαλίσει τον πλουραλισμό των ΜΜΕ, με τον κυβερνητικό έλεγχο επί των κρατικών μέσων ενημέρωσης και με την αυτολογοκρισία των δημοσιογράφων και συντακτών, έχουν δυσμενείς συνέπειες για τη δημοκρατία και το δικαίωμα των πολιτών στην ενημέρωση στην Ελλάδα.

Παρά τις υποχρεώσεις της Ελλάδας ως κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι υφιστάμενες εγχώριες πρακτικές, όπως καταγράφονται στην παρούσα έκθεση, αναδεικνύουν πρακτικές που υπονομεύουν τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου, ειδικά σε ό,τι αφορά την ελευθερία της έκφρασης και την ελευθεροτυπία. Οι ενέργειες αυτές παραβιάζουν τις θεμελιώδεις αρχές της ΕΕ που κατοχυρώνονται στο άρθρο 2 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ειδικά σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ελευθερία, τη δημοκρατία, την ισότητα, το κράτος δικαίου και τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ο πλουραλισμός των ΜΜΕ, υπό την έννοια της ύπαρξης ενός ποικιλόμορφου φάσματος μέσων ενημέρωσης υπό διάφορα ιδιοκτησιακά καθεστώτα και με ποικίλες απόψεις, είναι θεμελιώδης για την υγιή δημοκρατία και παρέχει ένα επίπεδο ανεξάρτητου ελέγχου που βοηθάει στην προάσπιση του κράτους δικαίου. Η Human Rights Watch διαπίστωσε ότι στην Ελλάδα ένα έντονα συγκεντρωτικό μιντιακό τοπίο, όπου κυριαρχούν τα μέσα που ευθυγραμμίζονται με το εκάστοτε κυβερνών κόμμα, υπονομεύει τον εν λόγω πλουραλισμό. Η κατάσταση αυτή οφείλεται, τουλάχιστον ως έναν βαθμό, στις ανεπαρκείς νομικές ασφαλιστικές δικλείδες για την πρόληψη της συγκέντρωσης των ΜΜΕ και στην αθέμιτη πολιτική επιρροή, καθώς επίσης και στην ανεπαρκή εφαρμογή του υφιστάμενου νομικού πλαισίου για τη ρύθμιση των ΜΜΕ, στη διαφάνεια στο ιδιοκτησιακό καθεστώς τους και στον ανταγωνισμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα συμφέροντα των ιδιοκτητών των μέσων ενημέρωσης να μπορούν να υπερισχύουν έναντι των αρχών της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας, γεγονός το οποίο, όταν συνδυάζεται με στοχευμένες προσπάθειες κυβερνητικών αξιωματούχων να φιμώνουν ανεξάρτητες φωνές, δημιουργεί ένα τοπίο που ευνοεί τη θετική προβολή της κυβέρνησης. Αυτό οδηγεί επιπλέον στην καταστολή της δημοσιογραφίας που ασκεί κριτική και στη διάβρωση της εμπιστοσύνης του κοινού στα ΜΜΕ.

Η παρούσα έκθεση εστιάζει συγκεκριμένα σε περιπτώσεις όπου οι κρατικές ενέργειες υπονομεύουν την ελευθερία των ΜΜΕ με τρόπους που υποσκάπτουν το κράτος δικαίου. Εξετάζει περιπτώσεις όπου το κράτος επιδίωξε να ελέγξει τα ΜΜΕ προκειμένου να περιορίσει τον έλεγχο και την άσκηση κριτικής στις ενέργειές του, μεταξύ άλλων παρακινώντας την αυτολογοκρισία, αποδυναμώνοντας τον ρόλο των ΜΜΕ στη λογοδοσία της εκτελεστικής εξουσίας και υπονομεύοντας τα δικαιώματα που άπτονται της ελευθερίας έκφρασης και ενημέρωσης για όλους στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων όσων εργάζονται στα ΜΜΕ.

Ορισμένοι δημοσιογράφοι που άσκησαν κριτική στη κυβέρνηση ανέφεραν ότι ήρθαν αντιμέτωποι με τον εκφοβισμό και την παρενόχληση εκ μέρους των κυβερνητικών αξιωματούχων. Οι ενδείξεις κρατικής παρακολούθησης δημοσιογράφων -είτε μέσω των πιο «παραδοσιακών» μέσων όπως υποκλοπές από κρατικούς φορείς είτε μέσω της στόχευσής τους με εμπορικό κατασκοπευτικό λογισμικό- εγείρουν σοβαρές ανησυχίες όσον αφορά την ιδιωτικότητα και την ελευθερία της έκφρασης και ενέχουν τον κίνδυνο να λειτουργήσουν αποτρεπτικά στη δημοσιογραφία καθώς οι πηγές φοβούνται την ταυτοποίησή τους και οι δημοσιογράφοι φοβούνται για την ασφάλειά τους.

Εξίσου ανησυχητική είναι η ευκολία με την οποία στο Ελληνικό Δίκαιο οι ισχυροί παράγοντες δύνανται να εργαλειοποιούν το νομικό σύστημα και να στρέφονται κατά επικριτικών δημοσιογράφων μέσω καταχρηστικών αγωγών, των αποκαλούμενων SLAPP (Strategic Lawsuits Against Public Participation), οι οποίες αποσκοπούν στην οικονομική εξάντληση και τον εκφοβισμό των ανεξάρτητων μέσων. Βασικό μέσο για αυτές τις αγωγές είναι ο παροχυμένος, ηλικίας δεκαετιών, Νόμος περί Αστικών Αδικημάτων για τη δυσφήμιση που είναι γνωστός και ως «τυποκτόνος νόμος». Η Ελλάδα δεν διαθέτει ισχυρές ασφαλιστικές δικλείδες κατά των συγκεκριμένων αγωγών προκειμένου να περιοριστεί η κατάχρηση του νομικού συστήματος για τη φίμωση δημοσιογράφων και υπερασπιστών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο ελληνικός Ποινικός Κώδικας πρόσφατα τροποποιήθηκε με στόχο την αποποινικοποίηση της «απλής δυσφήμησης», δηλαδή της διάδοσης ενός γεγονότος (ακόμα και αληθούς) το οποίο μπορεί να προσβάλει την τιμή ή τη φήμη κάποιου. Ωστόσο, παρά την αυξανόμενη ομοφωνία σε ό,τι αφορά το διεθνές δίκαιο και τις εκκλήσεις διεθνών εμπειρογνωμόνων για την κατάργηση του ποινικού αδικήματος της συκοφάντησης, η νομοθεσία της Ελλάδας εξακολουθεί να στοιχειοθετεί ποινική ευθύνη για εξύβριση και συκοφαντική δυσφήμιση -διάδοση ισχυρισμού που βλάπτει την τιμή ή τη φήμη ενός προσώπου, παρά τη γνώση ότι είναι ψευδής– γεγονός που αποτελεί μία ακόμα τροχοπέδη για τη δημοσιογραφία.

Το 2022, το μέγα σκάνδαλο των υποκλοπών, ευρύτερα γνωστό ως σκάνδαλο «Predator» που πήρε το όνομά του από το λογισμικό που χρησιμοποιήθηκε για τις παρακολουθήσεις, έγινε το σύμβολο των απειλών εναντίον της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα. Οι δημοσιογράφοι, ειδικά οι ερευνητικοί δημοσιογράφοι, αποτέλεσαν κύριους στόχους παρακολούθησης, τόσο μέσω των ενεργειών της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ) όσο και μέσω της χρήσης κατασκοπευτικού λογισμικού για την παρακολούθηση των επικοινωνιών τους. Ακόμα και κάποιοι δημοσιογράφοι που διερεύνησαν το σκάνδαλο, τέθηκαν με τη σειρά τους υπό παρακολούθηση.

Τέλος, ο έλεγχος που ασκούν οι ελληνικές αρχές στα κρατικά ΜΜΕ οδήγησε σε αθέμιτη επιρροή επί του περιεχομένου και επί των συντακτικών οδηγιών, ενώ η χρήση από πλευράς της κυβέρνησης δημόσιων διαφημιστικών κονδυλίων για τη στήριξη ιδιωτικών ΜΜΕ, έχει αξιοποιηθεί με σκοπό την κατεύθυνση της ενημέρωσης προς όφελος της κυβέρνησης.

Για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού, είναι επιτακτική ανάγκη να ανακληθεί το διάταγμα με το οποίο η Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης – ο εποπτικός φορέας της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης (ΕΡΤ) και του Αθηναϊκού - Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων – υπάγεται στην αρμοδιότητα του Γραφείου του Πρωθυπουργού.

Οι δημοσιογράφοι που παραχώρησαν συνέντευξη για την παρούσα έκθεση όλοι έκαναν λόγο για αποπνικτική ατμόσφαιρα στον χώρο εργασίας τους και για ένα διάχυτο κλίμα λογοκρισίας και αυτολογοκρισίας μέσα στο οποίο καλούνται να εργαστούν.

Υπάρχουν αυξανόμενοι διεθνείς προβληματισμοί για την κατάσταση της ελευθερίας των ΜΜΕ στην Ελλάδα. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι αντικατοπτρίζονται στον Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (Reporters Without Borders’ (RSF) World Press Freedom Index), όπου η Ελλάδα κατατάσσεται σταθερά στην τελευταία θέση μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ. Τον Φεβρουάριο του 2024, σε ψήφισμά του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέφρασε σοβαρές ανησυχίες για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και το κράτος δικαίου στην Ελλάδα. Οι εκθέσεις για το Κράτος Δικαίου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έχουν επίσης αναδείξει απειλές για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα, αν και αναγνωρίζουν ότι υπήρξαν ορισμένες θετικές εξελίξεις. Ωστόσο, οι ελληνικές αρχές αρνούνται να αναγνωρίσουν ότι υπάρχει πρόβλημα. Για παράδειγμα, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης απέρριψε το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, λέγοντας ότι το κράτος δικαίου στην Ελλάδα είναι «ισχυρότερο παρά ποτέ» και ότι «η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια βρέθηκε συχνά στο επίκεντρο συκοφαντιών» σε ό,τι αφορά τις επικρίσεις για τη στάση της κυβέρνησής του σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Το σκάνδαλο των υποκλοπών το 2022 αναδεικνύει έναν ακόμα προβληματισμό: η κυβέρνηση φαίνεται να υπονομεύει μεθοδικά τις προσπάθειες απόδοσης ευθυνών, στις οποίες ενδεχομένως εμπλέκονται πολιτικοί και άλλοι κρατικοί αξιωματούχοι. Για παράδειγμα, η κυβέρνηση επικαλέστηκε ζητήματα εθνικής ασφάλειας ώστε να παρεμποδίσει την αποκάλυψη συναφών και αποδεικτικών στοιχείων, ενώ ο Γενικός Εισαγγελέας έχει διατάξει έρευνα για την ταυτοποίηση των μαρτύρων που παρείχαν τα εν λόγω στοιχεία, στο πλαίσιο μίας φαινομενικά συντονισμένης προσπάθειας συγκάλυψης παρατυπιών. Ομοίως, με το σκάνδαλο της Λίστας Πέτσα, που αφορά τη διαδικασία διανομής δημόσιων κονδυλίων σε μέσα ενημέρωσης από την ελληνική κυβέρνηση, αναδεικνύεται ένα ανησυχητικό μοτίβο απροθυμίας των αρχών να αποκαλύψουν τις σχετικές πληροφοριές που αποσκοπούν στην προάσπιση της διαφάνειας και στην απόδοση ευθυνών. Η αρχική άρνηση δημοσιοποίησης της λίστας των αποδεκτών των κονδυλίων, μια σειρά από ενδείξεις μεροληψίας κατά την απόδοση των κονδυλίων και η παρεμπόδιση των ερευνών είναι παραδείγματα σκόπιμων προσπαθειών απόκρυψης της διαδικασίας λήψης αποφάσεων από τον δημόσιο έλεγχο με αποτέλεσμα την υπονόμευση της διαφάνειας και τη διάβρωση των δημοκρατικών αρχών.

Τα ελεύθερα και ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης συνιστούν ακρογωνιαίο λίθο μίας υγιούς δημοκρατίας, διότι, μεταξύ άλλων, διασφαλίζουν ότι το κοινό έχει τις απαιτούμενες πληροφορίες για να λαμβάνει τεκμηριωμένες αποφάσεις και να θέτει τις αρχές προ των ευθυνών τους. Βάσει των όσων καταγράφονται στην παρούσα έκθεση, η υφιστάμενη κατάσταση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα απέχει πολύ από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας βάσει του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία της έκφρασης και της ενημέρωσης.

Αν και οι προκλήσεις για την ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα είναι τεράστιες, είναι σημαντικό να αναγνωριστεί ότι η κυβέρνηση έχει αντιδράσει ως έναν βαθμό στην κριτική και στις πιέσεις. Σε περιπτώσεις έντονης αντίδρασης, οι αρχές έκαναν περιστασιακά παραχωρήσεις, αν και η έκταση και ο αντίκτυπος αυτών των ενεργειών τελούν υπό αμφισβήτηση. Κατά συνέπεια, ορισμένοι εμφανίζονται επιφυλακτικοί να επικροτήσουν τις κυβερνητικές αντιδράσεις, που συχνά περιλαμβάνουν τη δημιουργία μητρώων και ομάδων εργασίας, οι οποίες φαίνεται να έχουν ως στόχο μάλλον την τυπική συμμόρφωση και την επίδειξη προόδου, χωρίς σαφείς ενδείξεις ουσιαστικού αντίκτυπου. Ωστόσο, σηματοδοτούν επίσης έναν βαθμό συνειδητοποίησης και, ενίοτε, την προθυμία να αντιμετωπιστούν τα τρέχοντα ζητήματα.

Όταν δόθηκε στην ελληνική κυβέρνηση η ευκαιρία να απαντήσει στις ανησυχίες που περιγράφονται στην παρούσα έκθεση, εκείνη υπερασπίστηκε την υφιστάμενη κατάσταση και τις ενέργειές της ειδικότερα. Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι οι καταγγελίες περί παρενόχλησης δημοσιογράφων είναι υπερβολικές και ανυπόστατες και ότι η παρακολούθηση διεξάγεται πάντα νόμιμα και με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Υποστηρίζουν ότι οι υφιστάμενοι νόμοι παρέχουν επαρκή προστασία από καταχρηστικές αγωγές και απορρίπτουν τις εν λόγω αγωγές χαρακτηρίζοντάς τις ως εξαιρέσεις. Διαβεβαιώνουν τη δέσμευσή τους στις αρχές της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και του κράτους δικαίου, προβάλλοντας ως απόδειξη την αποποινικοποίηση ορισμένων τύπων δυσφήμισης και υποβαθμίζοντας την ανασταλτική επίδραση της διατήρησης ποινικών κυρώσεων σε άλλα είδη δυσφήμισης. Όσον αφορά τα δημόσια μέσα ενημέρωσης και την κρατική διαφήμιση, υποστηρίζουν ότι όλα είναι δίκαια, διαφανή και χωρίς αθέμιτη επιρροή.

Αν και χαιρετίζουμε τη δηλωμένη δέσμευση της κυβέρνησης για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, η ερμηνεία της έρχεται σε αντίθεση με τα ευρήματα της παρούσας έκθεσης, η οποία βασίζεται σε εγκυρότατες μαρτυρίες δημοσιογράφων που αναφέρουν τον εκφοβισμό, την παρακολούθηση και τη δικαστική παρενόχληση που βίωσαν οι ίδιοι. Επιπλέον, η έλλειψη διαφάνειας όσον αφορά την κρατική διαφήμιση, οι αποκαλύψεις για τη «Λίστα Πέτσα» και η απροθυμία της κυβέρνησης να επιτρέψει τον έλεγχο και να διασφαλίσει την απόδοση ευθυνών για τις ενέργειές της υπονομεύουν την αξιοπιστία της απάντησής της.

Η κυβέρνηση πρέπει να αποδεχθεί ότι οφείλει να λάβει αποφασιστικά μέτρα για να αντιμετωπίσει τις ανησυχίες που εκφράζονται από πολλές πηγές σχετικά με την πολύπλευρη υπονόμευση της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα. Η επίμονη διάψευση του προβλήματος και η αδυναμία ανάληψης δράσης θα θέσει σε κίνδυνο το κύρος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς διακυβεύονται βασικές αρχές του κράτους δικαίου. Η προστασία των δημοσιογράφων από την παρενόχληση και τον εκφοβισμό, η προάσπιση του δικαιώματος στην πληροφόρηση, η προώθηση του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης και η καλλιέργεια ενός κλίματος που ευνοεί την ανεξάρτητη δημοσιογραφία αποτελούν ουσιώδη βήματα προκειμένου η Ελλάδα να τηρήσει τις δημοκρατικές της δεσμεύσεις και να διασφαλίσει μια ελεύθερη και ανοικτή κοινωνία.

Συστάσεις

Προς την Ελληνική Κυβέρνηση

• Να διασφαλιστεί η άμεση παύση οποιασδήποτε εν εξελίξει παρακολούθησης δημοσιογράφων ή οποιωνδήποτε άλλων μέτρων που παραβιάζει το απόρρητο των επικοινωνιών των δημοσιογράφων και να μην υπάρξουν περαιτέρω μέτρα για την παρακολούθηση ή την παραβίαση, με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, του απορρήτου των επικοινωνιών των δημοσιογράφων, έως ότου τεθεί σε εφαρμογή μία κατάλληλη διαδικασία δικαστικού ελέγχου για την αξιολόγηση και την εποπτεία των εν λόγω μέτρων.

• Να αναπτυχθεί και να υλοποιηθεί ένα εθνικό σχέδιο δράσης με δεσμευτικό χρονοδιάγραμμα, σε διαβούλευση με τους φορείς των μέσων ενημέρωσης και τις ομάδες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για την προώθηση της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα. Το σχέδιο πρέπει να περιλαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας των δημόσιων μέσων ενημέρωσης, τη θωράκιση των δημοσιογράφων από την παρακολούθηση και την προστασία τους από την παρενόχληση και τον εκφοβισμό, τη μεταρρύθμιση των διαδικασιών ανάθεσης κρατικών διαφημιστικών κονδυλίων, την αντιμετώπιση της κατάχρησης της δυσφήμισης και άλλων αστικών αγωγών (SLAPP) και την αντιμετώπιση της λογοκρισίας και της αυτολογοκρισίας.

• Να καταργηθεί το ποινικό αδίκημα της συκοφαντικής δυσφήμισης και να επιτραπεί στα πρόσωπα που έχουν υποστεί εσκεμμένα ζημία από κακόβουλα γνωστά ψεύδη να εξασφαλίζουν αστική αποζημίωση. Για όσο χρόνο υφίσταται οποιαδήποτε μορφή ποινικής δυσφήμισης, να δοθεί εκ νέου η διακριτική ευχέρεια στους δικαστές να μην επιβάλουν ποινές σε περιπτώσεις δημοσίου συμφέροντος, σύμφωνα με το παλαιό άρθρο 367 του ελληνικού Ποινικού Κώδικα.

• Να καταργηθεί ο «τυποκτόνος» Νόμος αριθ. 1178/81 και να υπάρξει μεταρρύθμιση των διατάξεων του αστικού δικαίου περί δυσφήμισης ώστε να εισαχθούν επαρκείς εγγυήσεις για την αποτροπή αδικαιολόγητων περιορισμών της ελευθερίας της έκφρασης, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης των SLAPP. Οι εγγυήσεις αυτές θα πρέπει να περιλαμβάνουν ένα ανώτατο όριο αποζημίωσης για ηθική βλάβη το οποίο θα αξιώνεται σε αστικές αγωγές για δυσφήμηση κατά δημοσιογράφων και μέσων ενημέρωσης.

• Να υλοποιηθεί και να εφαρμοστεί η οδηγία της ΕΕ κατά των αγωγών SLAPP για την προστασία των δημοσιογράφων και των εργαζομένων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης από τις εξοντωτικές αγωγές και να μεγιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητά της με την επέκταση της προστασίας προκειμένου να καλύπτει τις εγχώριες υποθέσεις SLAPP και τις αξιώσεις βάσει του ποινικού και διοικητικού δικαίου, διασφαλίζοντας ισχυρές εγγυήσεις για τους δημοσιογράφους και τους εργαζόμενους στα μέσα μαζικής ενημέρωσης έναντι των εξοντωτικών αγωγών.

• Να απέχουν έμπρακτα, εκδίδοντας ρητή δημόσια δήλωση ότι οι δημόσιοι αξιωματούχοι και τα φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης οφείλουν να απέχουν από εκστρατείες συκοφάντησης, παρενόχλησης και εκφοβισμού εις βάρος των ειδησεογραφικών μέσων που ασκούν κριτική, των δημοσιογράφων και των εργαζομένων στα μέσα ενημέρωσης· να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα για τη λογοδοσία όσων επιδίδονται σε τέτοιες συμπεριφορές.

• Να διασφαλιστεί ότι οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου διεξάγουν άμεσες, αποτελεσματικές και ανεξάρτητες έρευνες για εγκλήματα κατά δημοσιογράφων. Να παρέχονται οι απαραίτητοι πόροι και το προσωπικό για την εξιχνίαση αυτών των υποθέσεων, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη φύση τους και τον αντίκτυπό τους στη δημόσια σφαίρα.

• Να ληφθεί πρωτοβουλία για νομοθετικές μεταρρυθμίσεις που σχετίζονται με την κρατική παρακολούθηση:

  • Να απαιτείται δικαστική έγκριση για όλες τις εντολές παρακολούθησης, παρέχοντας στους ανεξάρτητους δικαστές την αρμοδιότητα να αξιολογούν την αναγκαιότητα και την αναλογικότητά τους.

  • Να καθιερωθούν ειδικά εχέγγυα για τα αιτήματα παρακολούθησης δημοσιογράφων που θα περιλαμβάνουν αυστηρές απαιτήσεις αναφορικά με την αναγκαιότητά τους, προτεραιοποίηση της προστασίας των πηγών και υποχρεώσεις κοινοποίησης μετά την παρακολούθηση.

  • Να διασφαλιστεί ότι το γραπτό αίτημα που υποχρεούνται να υποβάλλουν οι εισαγγελείς όταν ζητούν παρακολούθηση για λόγους εθνικής ασφάλειας θα περιλαμβάνει τεκμηριωμένους ισχυρισμούς, που αποδεικνύουν τη νομιμότητα, την αναγκαιότητα και την αναλογικότητα του μέτρου παρακολούθησης σε κάθε περίπτωση, και ότι θα απορρίπτονται τα αιτήματα που βασίζονται αποκλειστικά σε γενικόλογες πληροφορίες ή σε αόριστες αιτιολογίες που κρίνονται απορριπτέες.

  • Να θεσμοθετηθεί ένα σαφές και ολοκληρωμένο δικαίωμα πρόσβασης σε πληροφορίες σχετικά με την παρακολούθηση από κυβερνητικούς φορείς, επιτρέποντας στα υπό παρακολούθηση άτομα να ζητούν και να λαμβάνουν λεπτομέρειες σχετικά με όποια μέτρα παρακολούθησής τους, συμπεριλαμβανομένης της νομικής βάσης, του σκοπού, της διάρκειας και των δεδομένων που συλλέγονται.

  • Να αρθεί η υφιστάμενη τριετής προθεσμία που εμποδίζει τα στοχευμένα άτομα να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με την παρακολούθησή τους για λόγους εθνικής ασφάλειας. Να δοθεί εκ νέου η αποκλειστική ευθύνη για τις γνωστοποιήσεις παρακολούθησης στην Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ).

• Να ανακληθεί το διάταγμα κατά το οποίο η Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης – ο εποπτεύων φορέας του δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα (ΕΡΤ) και του Αθηναϊκού-Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων (AΠΕ - MΠΕ) – υπάγεται στο γραφείο του Πρωθυπουργού, ή να εκδοθεί νέο διάταγμα με το οποίο η ΕΡΤ και το AΠΕ - MΠΕ θα αποσπαστούν από τη Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, ώστε να διασφαλιστεί η ανεξαρτησία τους.

• Να καθιερωθούν σαφή νομικά και θεσμικά εχέγγυα για την προστασία της συντακτικής ανεξαρτησίας των κρατικών ειδησεογραφικών οργανισμών. Αυτό περιλαμβάνει διαφανείς διαδικασίες διορισμού σε ηγετικές θέσεις και σαφώς καθορισμένες συντακτικές κατευθυντήριες γραμμές.

• Να εξασφαλιστεί πλήρης διαφάνεια της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης, μεταξύ άλλων μέσω ενός τακτικά ενημερωμένου μητρώου ιδιοκτησίας για όλες τις μορφές μέσων ενημέρωσης.

• Σε διαβούλευση με τους ενδιαφερόμενους φορείς των μέσων ενημέρωσης, να αναπτυχθούν μεταρρυθμίσεις με στόχο τη διασφάλιση της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας σύμφωνα με τις διατάξεις που περιγράφονται στην Ευρωπαϊκή Πράξη για την Ελευθερία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (EMFA).

• Nα ενισχυθεί ο ρόλος του Συνήγορου του Πολίτη και της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, ως ενεργών υπερασπιστών της ελευθερίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, εξουσιοδοτημένων να παρακολουθούν, να ερευνούν, να υποβάλλουν εκθέσεις, να υποστηρίζουν και να συνεργάζονται για τη διασφάλιση της ελευθεροτυπίας στην Ελλάδα.

• Να προσκληθεί και να διευκολυνθεί η επίσκεψη του ειδικού εισηγητή του ΟΗΕ για την ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης.

Προς τη Βουλή των Ελλήνων

• Να συσταθεί διακομματική κοινοβουλευτική ομάδα εργασίας που θα διερευνήσει καταγγελίες για παρακολούθηση, παρενόχληση, εκφοβισμό και άλλες προσπάθειες περιορισμού των ελευθεριών των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα, με στόχο να εντοπίσει συστημικά ζητήματα και να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα για την ενίσχυση των εγγυήσεων για τους δημοσιογράφους και τα ειδησεογραφικά πρακτορεία.

• Να θεσπιστεί νομοθεσία που θα επιβάλλει ένα δίκαιο, αμερόληπτο και διαφανές σύστημα κατανομής της κρατικής διαφήμισης. Αυτό θα πρέπει να περιλαμβάνει τη σύσταση ανεξάρτητου ρυθμιστικού φορέα, σαφή δημόσια κριτήρια και διακομματικό κοινοβουλευτικό ελεγκτικό μηχανισμό.

• Να θεσπιστεί νομοθεσία για την καταπολέμηση της χρήσης των SLAPP κατά των δημοσιογράφων, τουλάχιστον, σύμφωνα με τη νέα οδηγία της ΕΕ κατά των SLAPP και σύμφωνα με τη Σύσταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τον Απρίλιο του 2022, σχετικά με την προστασία των δημοσιογράφων και των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που συμμετέχουν στον δημόσιο διάλογο, από προδήλως αβάσιμες ή καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες. Η νομοθεσία αυτή θα πρέπει να περιλαμβάνει μέτρα όπως μηχανισμούς απόρριψης αβάσιμων αγωγών σε πρώιμο στάδιο, κυρώσεις για καταχρηστικές αγωγές και διατάξεις για την προστασία των δημοσιογραφικών πηγών.

• Να δοθεί προτεραιότητα στη θέσπιση νομοθεσίας για τη διασφάλιση της πλήρους διαφάνειας της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένης της λεπτομερούς δημοσιοποίησης των πραγματικών δικαιούχων, των μετόχων και κάθε οντότητας που ασκεί επιρροή στην αρχισυνταξία. Η εν λόγω νομοθεσία θα πρέπει να θεσπίσει έναν ανεξάρτητο φορέα υπεύθυνο για την εποπτεία και την επιβολή αυτών των απαιτήσεων διαφάνειας.

Προς την Ευρωπαϊκή Ένωση

• Η Γενική Διεύθυνση Δικαιοσύνης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής οφείλει να αξιολογεί τη συμμόρφωση της Ελλάδας με τις υποχρεώσεις της βάσει του περιφερειακού δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συμπεριλαμβανομένου του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, όσον αφορά την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, και να αναφέρει τις διαπιστώσεις της στην ετήσια έκθεση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού για το Κράτος Δικαίου για την Ελλάδα.

• Η Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων (LIBE) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου πρέπει, στο πλαίσιο των περιοδικών εκθέσεών της για τα θεμελιώδη δικαιώματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και μέσω άλλων δράσεων, να αξιολογεί τη συμμόρφωση της Ελλάδας με το δίκαιο και τις αρχές της ΕΕ στον τομέα της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και του κράτους δικαίου.

• Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να δώσει προτεραιότητα στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και το κράτος δικαίου στην Ελλάδα και να εξετάσει συγκεκριμένα μέτρα για την αποτελεσματική προάσπιση των θεμελιωδών αξιών της ΕΕ στην Ελλάδα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να εξετάσει τις ακόλουθες ενέργειες:

  • Στην Ετήσια Έκθεση για το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα: να παρασχεθεί σαφής, λεπτομερής και ολοκληρωμένη εικόνα της επιδείνωσης του κράτους δικαίου με μετρήσιμες, συγκεκριμένες και χρονικά προσδιορισμένες συστάσεις προς τις αρχές.

  • Ενόψει των επίμονων και συστηματικών περιορισμών της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, να πραγματοποιηθεί ακριβής και αμερόληπτη αξιολόγηση του κατά πόσον η Ελλάδα εξακολουθεί να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της βάσει του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ως προϋπόθεση για την πρόσβαση σε κονδύλια της ΕΕ βάσει του Κανονισμού Περί Κοινών Διατάξεων. Εάν διαπιστωθεί ότι η Ελλάδα παραβιάζει τις υποχρεώσεις της όσον αφορά τα θεμελιώδη δικαιώματα, να προχωρήσει στην αναστολή της πρόσβασης στα σχετικά κονδύλια, σύμφωνα με τις διατάξεις της σχετικής νομοθεσίας της ΕΕ.

  • Να αξιολογηθεί η συμμόρφωση της Ελλάδας με τη νέα Ευρωπαϊκή Πράξη για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης (EMFA), ενόψει και ιδίως μετά την πλήρη εφαρμογή της από τον Αύγουστο του 2025, ειδικά όσον αφορά την ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης, την κατανομή της κρατικής διαφήμισης στα μέσα ενημέρωσης, τη διακυβέρνηση των δημόσιων μέσων ενημέρωσης και την προστασία των δημοσιογράφων από την παρακολούθηση και την αθέμιτη πίεση. Να δημοσιευτούν λεπτομερή πορίσματα και συστάσεις, συμπεριλαμβανομένων συγκεκριμένων δράσεων για την Ελλάδα, προκειμένου να ευθυγραμμίσει τις πρακτικές της με τα πρότυπα του EMFA, και να θεσπιστούν μηχανισμοί παρακολούθησης για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης και της λογοδοσίας, εάν διαπιστωθούν αποκλίσεις.

  • Να στηριχθούν άμεσα τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης παρέχοντας οικονομική στήριξη, καθώς και στήριξη για την ανάπτυξη ικανοτήτων σε ανεξάρτητους ελληνικούς οργανισμούς μέσων ενημέρωσης και ομάδες της κοινωνίας των πολιτών που εργάζονται για την προάσπιση της ελευθερίας του Τύπου και των δημοκρατικών αρχών.

• Ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ οφείλει να διερευνήσει ενδελεχώς τις παραβιάσεις της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και του κράτους δικαίου στην Ελλάδα, προκειμένου να παρέχει στα όργανα λήψης αποφάσεων, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο της ΕΕ, πληροφορίες και αναλύσεις σχετικές με την αξιολόγηση της συμμόρφωσης της Ελλάδας με τις διεθνείς και ενωσιακές υποχρεώσεις της.

• Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να ενθαρρύνει τις ελληνικές αρχές ώστε να εφαρμόσουν τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις του ποινικού δικαίου προκειμένου η Ελλάδα να συμμορφωθεί με τις διεθνείς υποχρεώσεις της στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

• Το Συμβούλιο της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο οφείλουν να παροτρύνουν τις αρμόδιες αρχές στην Ελλάδα να λάβουν αμέσως κάθε αναγκαίο μέτρο ώστε να διασφαλίσουν ότι θα πάψει κάθε εκφοβισμός των δημοσιογράφων και των μέσων ενημέρωσης, να βελτιώσουν τις έρευνες για την παρακολούθηση δημοσιογράφων και να οδηγηθούν οι δράστες στη δικαιοσύνη.

Προς το Συμβούλιο της Ευρώπης

• Ο Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα θα πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο πραγματοποίησης επίσκεψης στην Ελλάδα προκειμένου να αξιολογήσει και να επισημάνει την κατάσταση όσον αφορά την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και το κράτος δικαίου και να συστήσει κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπιση των διαπιστωμένων ζητημάτων.

Προς τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών

• Ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την Ελευθερία της Γνώμης και της Έκφρασης οφείλει να αιτηθεί να επισκεφθεί την Ελλάδα προκειμένου να αξιολογήσει την κατάσταση όσον αφορά την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και να εκδώσει συστάσεις σχετικά με συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση των διαπιστωθέντων ζητημάτων.

• Η Ειδική Εισηγήτρια του ΟΗΕ για την Κατάσταση των Υπερασπιστών των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων πρέπει να εποπτεύει την εφαρμογή των συστάσεων που διατυπώθηκαν μετά την προηγούμενη επίσκεψή της στην Ελλάδα, καταπολεμώντας την ανεπαρκή πρόοδο ή την οπισθοδρόμηση στις προσπάθειες για την προστασία των δημοσιογράφων ως υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

• Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων οφείλει να ζητήσει λεπτομερείς πληροφορίες από την κυβέρνηση της Ελλάδας σχετικά με τα ληφθέντα μέτρα για την αντιμετώπιση των παραβιάσεων της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και του κράτους δικαίου κατά την επόμενη εξέταση της συμμόρφωσης της Ελλάδας με το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR) και να συστήσει συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση των διαπιστωμένων ζητημάτων.

• Οι χώρες που έκαναν συστάσεις σχετικά με την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και την προστασία των δημοσιογράφων κατά την 3η Καθολική Περιοδική Εξέταση της Ελλάδας θα πρέπει να εποπτεύουν και να πιέσουν για την εφαρμογή τους ενόψει της επόμενης αξιολόγησης, που έχει προγραμματιστεί για το 2026.

Προς τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ)

• Ο Εκπρόσωπος του ΟΑΣΕ για την ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης θα πρέπει να αξιολογήσει και να επισημάνει τις παραβιάσεις των ελευθεριών των μέσων ενημέρωσης και τη δεινή θέση των δημοσιογράφων στην Ελλάδα, καθώς και να διατυπώσει συγκεκριμένες συστάσεις για τα απαιτούμενα μέτρα για την αντιμετώπιση των διαπιστωμένων προβλημάτων.

Μεθοδολογία

Η παρούσα έκθεση βασίζεται κυρίως σε προσωπικές συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα από ερευνητή της Human Rights Watch μεταξύ Ιουνίου 2022 και Μαρτίου 2025. Η Human Rights Watch διεξήγαγε 34 αναλυτικές συνεντεύξεις με δημοσιογράφους, ακαδημαϊκούς, έναν δικηγόρο, έναν εκπρόσωπο συνδικαλιστικού φορέα και μέλη οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών που δραστηριοποιούνται στον τομέα της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και του κράτους δικαίου. Ο ερευνητής πραγματοποίησε ορισμένες από τις συνεντεύξεις μέσω διαδικτύου και τηλεφώνου.

H Human Rights Watch πήρε συνεντεύξεις από 26 δημοσιογράφους από έντυπα μέσα ενημέρωσης, ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, τηλεόραση και ραδιόφωνο. Σε αυτούς περιλαμβάνονται δημοσιογράφοι από δημόσια, ιδιωτικά και ανεξάρτητα μέσα, καθώς και ξένοι ανταποκριτές και ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι που καλύπτουν την Ελλάδα. Για την παρούσα έκθεση, ο όρος «συστημικά μέσα ενημέρωσης» θα χρησιμοποιείται για να δηλώσει τις συμβατικές εφημερίδες, την τηλεόραση, το ραδιόφωνο και άλλες πηγές ειδήσεων που είναι ευρέως γνωστές στο κοινό και που στηρίζουν σταθερά την επίσημη κυβερνητική γραμμή.

Οι συνεντεύξεις διεξήχθησαν είτε στα ελληνικά είτε στα αγγλικά από τον ερευνητή της Human Rights Watch. Κανένας από τους ερωτηθέντες δεν έλαβε αποζημίωση για το γεγονός ότι απάντησε σε ερωτήσεις και παρείχε πληροφορίες, ενώ όλοι ενημερώθηκαν για τον σκοπό της συνέντευξης, τον στόχο και τον δημόσιο χαρακτήρα των εκθέσεών μας.

Ενώ κατά περίπτωση χρησιμοποιούνται τα πραγματικά ονόματα ορισμένων ερωτηθέντων, οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες εξέφρασαν ανησυχίες για την ασφάλειά τους ή φοβήθηκαν πιθανή απώλεια της εργασίας τους εάν οι αρχές ή ο εργοδότης τους μάθαιναν ότι είχαν μιλήσει στην Human Rights Watch. Ως εκ τούτου, δεν έχουμε αποκαλύψει τα ονόματά τους και άλλα στοιχεία ταυτοποίησης, συμπεριλαμβανομένου του μέσου στο οποίο εργάζονται ή εργάζονταν στο παρελθόν. Στους συγκεκριμένους ερωτώμενους έχει δοθεί ένα ψευδώνυμο που αποτελείται από ένα τυχαία επιλεγμένο μικρό όνομα και ένα αρχικό επωνύμου που είναι το ίδιο με το πρώτο γράμμα του μικρού ονόματος, π.χ. Αλίκη A.

Στο πλαίσιο της έρευνας για την παρούσα έκθεση, η Human Rights Watch απέστειλε επιστολές στις ελληνικές αρχές και σε άλλους ενδιαφερόμενους φορείς του ελληνικού τοπίου των μέσων ενημέρωσης. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονταν η Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης (ως κυβερνητικός φορέας εκπροσώπησης), το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, η ΕΡΤ (Ελληνική Ραδιοφωνία και Τηλεόραση) και η Εθνική Αρχή Διαφάνειας. Ήρθαμε επίσης σε επαφή με ιδιωτικά νομικά πρόσωπα όπως η Intellexa, ο όμιλος μέσων ενημέρωσης Antenna TV, ο όμιλος μέσων ενημέρωσης ΣΚΑΪ, ο όμιλος μέσων ενημέρωσης Νέα Τηλεόραση, ο όμιλος μέσων ενημέρωσης DPG, ο όμιλος μέσων ενημέρωσης Dimera εκδοτική και ο όμιλος Alter Ego Μedia. H Human Rights Watch έκανε επανειλημμένες προσπάθειες να μοιραστεί τα ευρήματά της και να ζητήσει τον σχολιασμό τους από τον πρώην εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Ισίδωρο Ντογιάκο, χωρίς επιτυχία.

Η Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης παρείχε μια απάντηση 31 σελίδων στην οποία περιγράφει την άποψή της και εξετάζει τα ευρήματα που παρουσιάσαμε στην επιστολή. Η απάντηση εγείρει διάφορες γενικές ανησυχίες, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρημάτων ότι η έρευνα της Human Rights Watch είναι παρωχημένη, χρονολογείται από το 2022 και δεν αντικατοπτρίζει τις πρόσφατες εξελίξεις και μεταρρυθμίσεις, ότι η έκθεση επικαλείται την κατάταξη της Ελλάδας στον Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου των «Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα», ο οποίος, σύμφωνα με τις αρχές, δεν είναι αντικειμενικός ή διαφανής, ότι η έκθεση βασίζεται σε ανώνυμες πηγές και υποκειμενικές αφηγήσεις και ότι οι ισχυρισμοί της έκθεσης βασίζονται σε «δηλώσεις» και «εσωτερικά υπομνήματα» που δεν ταυτοποιούνται με τον προσήκοντα τρόπο. Από την πλευρά μας, αποτυπώσαμε την απάντηση της κυβέρνησης καθώς και την αντίδραση της Human Rights Watch σε αυτήν στο σώμα της έκθεσης που ακολουθεί. Η πλήρης απάντηση είναι διαθέσιμη στον ιστότοπό μας.

Η Human Rights Watch χαιρετίζει την ανταπόκριση της ελληνικής κυβέρνησης στην έρευνά μας, αλλά δεν αποδεχόμαστε το επιχείρημά της ότι η μεθοδολογία μας είναι ελαττωματική ή βασίζεται σε παρωχημένες ή ανακριβείς πληροφορίες. Τα ζητήματα που καταγράφονται στην παρούσα έκθεση είναι συστημικά και βαθιά ριζωμένα στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης. Επιπλέον, οι ανησυχίες που εκφράστηκαν από δημοσιογράφους και επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης στο πλαίσιο συνεντεύξεων για την παρούσα έκθεση, η οποία περιλαμβάνει επικαιροποιήσεις έως τον Απρίλιο του 2025, παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητες, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα ζητήματα εξακολουθούν να υφίστανται παρά τις πρόσφατες μεταρρυθμίσεις ή πρωτοβουλίες. Ο Παγκόσμιος Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου, παρά τους ισχυρισμούς της κυβέρνησης, είναι ένα ευρέως αναγνωρισμένο και έγκριτο εργαλείο για την αξιολόγηση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, με δημόσια διαθέσιμη μεθοδολογία.

Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι οι πηγές που αναφέρονται στην παρούσα έκθεση δεν είναι ανώνυμες για την Human Rights Watch. Γνωρίζουμε την ταυτότητα όλων των ερωτηθέντων. Ωστόσο, δεν δημοσιεύουμε τα ονόματά τους στην έκθεση για να προστατεύσουμε τα άτομα από πιθανά αντίποινα. Αυτή η πρακτική είναι συνήθης στην έρευνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όταν είναι απαραίτητο να διασφαλίζεται η ασφάλεια και η ευημερία όσων παρέχουν ευαίσθητες πληροφορίες. Τέλος, ενώ η κυβέρνηση αμφισβητεί την εγκυρότητα των «δηλώσεων» και των «εσωτερικών υπομνημάτων», η χρήση τέτοιων πηγών είναι συνήθης πρακτική στα ρεπορτάζ και στην έρευνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η έκθεση έχει υποβληθεί σε αυστηρό εσωτερικό και εξωτερικό έλεγχο και έχουμε φροντίσει να διασφαλίσουμε ότι παρέχουμε ένα επαρκές υπόβαθρο πληροφοριών ώστε να υποστηρίξουμε τους ισχυρισμούς μας.

Από τους έξι ομίλους μέσων ενημέρωσης με τους οποίους επικοινωνήσαμε, μόνο ένας απάντησε στην επιστολή μας. Η απάντηση του ομίλου υπογράμμισε τις προκλήσεις που θέτει η Τεχνητή Νοημοσύνη, τόνισε τη σημασία της ακρίβειας και της αμεροληψίας στην ενημέρωση και δήλωσε τη δέσμευση της εταιρείας για την προστασία των δημοσιογράφων της. Η απάντηση ανέφερε επίσης ότι η εταιρεία δεν είχε ανάμιξη σε κάποιο σχετικό περιστατικό στην Ελλάδα και δεν είχε βιώσει κανένα περιστατικό όπου οι δημοσιογράφοι της αισθάνονταν απειλή. Ενώ η απάντηση ανέφερε κάποια διαδικτυακά σχόλια και αγωγές, επισήμανε ότι δεν συνιστούν κάτι το αξιοσημείωτο ή κάτι πέραν του συνηθισμένου.

Ι. Υπόβαθρο

Στην Ελλάδα έχει σημειωθεί σημαντική μείωση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά την ανάληψη της εξουσίας από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας το 2019.[1] Η μείωση αυτή έρχεται να προστεθεί σε άλλες ιστορικές προκλήσεις στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα, όπως η πολιτική πόλωση και η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας μεγάλων μέσων ενημέρωσης στα χέρια λίγων ιδιωτών.[2]

Το 2024, για τρίτη συνεχή χρονιά, η Ελλάδα κατέλαβε την τελευταία θέση μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (RSF, από τη γαλλική επωνυμία Reporters Sans Frontières), καταλαμβάνοντας την 88η θέση μεταξύ 180 χωρών.[3] Δύο χρόνια νωρίτερα, η Ελλάδα βρισκόταν στην 108η θέση μετά από πτώση 38 θέσεων, γεγονός που αντανακλά τη σοβαρότητα των ανησυχιών για την κατάσταση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στη χώρα.[4] Οι κατατάξεις αυτές αμφισβητούνται από την ελληνική κυβέρνηση στην επιστολή της προς την Human Rights Watch, όπου υποστηρίζεται ότι ο Παγκόσμιος Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου «παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα και αδυναμίες στην αντικειμενικότητα και τη μεθοδολογία, η οποία στερείται σαφούς διαφάνειας και επιστημονικής ακρίβειας» και δεν αντικατοπτρίζει πλήρως τις θετικές μεταρρυθμίσεις που εφαρμόστηκαν τα τελευταία χρόνια.[5] Στην πραγματικότητα, ο Παγκόσμιος Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου, είναι ένα ευρέως αναγνωρισμένο και έγκριτο εργαλείο για την αξιολόγηση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης, με δημόσια διαθέσιμη μεθοδολογία.[6]

Στην έκθεσή της για το Κράτος Δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2023 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σημειώνει ότι ο χώρος της κοινωνίας των πολιτών συρρικνώνεται και ότι οι απειλές και οι επιθέσεις κατά δημοσιογράφων συνεχίζονται.[7] Στην έκθεσή της για το Κράτος Δικαίου το 2024 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνώρισε ορισμένες θετικές εξελίξεις και νομοθετικές αλλαγές με στόχο την αντιμετώπιση των ανησυχιών για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, ωστόσο υποστήριξε ότι «εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με τον χώρο της κοινωνίας των πολιτών» και ότι «η ασφάλεια των δημοσιογράφων εξακολουθεί να αποτελεί ζήτημα».[8]

Η επιστολή της ελληνικής κυβέρνησης προς την Human Rights Watch αναφέρεται στην αναγνώριση εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής της προόδου που έχει σημειώσει η Ελλάδα στην ενίσχυση της προστασίας των δημοσιογράφων και των εργαζομένων στα μέσα ενημέρωσης, αλλά παραλείπει να αναφέρει τις συνεχιζόμενες ανησυχίες της Επιτροπής σχετικά με την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα.[9] Επιπλέον, όπως υποστήριξαν 14 οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένης της Human Rights Watch, σε δελτίο τύπου τον Αύγουστο του 2024, η έκθεση της Επιτροπής για το Κράτος Δικαίου του 2024 παρουσιάζει μια υπερβολικά θετική εικόνα σε μια περίοδο κατά την οποία η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και ο χώρος της κοινωνίας των πολιτών υφίστανται σοβαρές απειλές και επιθέσεις.[10] Σύμφωνα με τις παραπάνω οργανώσεις, η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αγνοεί την έντονη ασυμφωνία μεταξύ των αναφερόμενων στοιχείων από πλευράς της ελληνικής κυβέρνησης και των ανησυχητικών μαρτυριών που έχουν υποβληθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή από Οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και δημοσιογράφους και μάλιστα δίνει δυσανάλογη έμφαση στις θετικές εξελίξεις, χωρίς να τις σταθμίζει σε σχέση με τα ευρύτερα συστημικά ζητήματα και τις συνεχιζόμενες παραβιάσεις[11]. 

Το τοπίο των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα αντανακλά τις ευρύτερες ανησυχίες για τη συρρίκνωση του χώρου της κοινωνίας των πολιτών. Η ομάδα CIVICUS, μία μη κυβερνητική οργάνωση που αξιολογεί τις πολιτικές ελευθερίες παγκοσμίως, τον Μάρτιο του 2023 υποβάθμισε την αξιολόγηση του πολιτικού χώρου στην Ελλάδα από την κατηγορία «περιορισμένος» ("narrowed") στην κατηγορία «παρεμποδισμένος» ("obstructed") λόγω της «επανειλημμένης στοχοποίησης της κοινωνίας των πολιτών και των ακτιβιστών που εργάζονται με πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, των δυσανάλογων αντιδράσεων σε διαδηλώσεις και της συνεχιζόμενης νομικής παρενόχλησης και παρακολούθησης δημοσιογράφων».[12] Κατά τη στιγμή συγγραφής του παρόντος, η CIVICUS διαπιστώνει ότι στην Ελλάδα εξακολουθούν να υφίστανται «εμπόδια» στον χώρο της κοινωνίας των πολιτών.[13]

Τον Φεβρουάριο του 2024, σε ψήφισμά του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέφρασε σοβαρές ανησυχίες για την επιδείνωση του κράτους δικαίου και την κατάσταση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα.[14] Επισημαίνει συστημικά ζητήματα όπως η χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού κατά των δημοσιογράφων, η παρενόχληση δημοσιογράφων και υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η χρήση στρατηγικών αγωγών κατά της συμμετοχής του κοινού (SLAPP) και η αποδυνάμωση των ανεξάρτητων αρχών που είναι αρμόδιες για την εποπτεία.

Οι υπέρμαχοι της ελευθερίας του Τύπου και οι διεθνείς οργανισμοί έχουν επανειλημμένα επισημάνει την επιδείνωση του τοπίου των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα.[15] Οι ανεξιχνίαστες δολοφονίες των δημοσιογράφων Σωκράτη Γκιόλια το 2010 και Γιώργου Καραϊβάζ το 2021 αναδεικνύουν το πρόβλημα της ατιμωρησίας σε ό,τι αφορά τη βία κατά δημοσιογράφων στην Ελλάδα.[16] Η άσκηση σωματικής βίας σε δημοσιογράφους που καλύπτουν διαδηλώσεις, η οποία διαπράττεται τόσο από διαδηλωτές όσο και από την αστυνομία, επιδεινώνει περαιτέρω το ανασφαλές περιβάλλον εργασίας για τους δημοσιογράφους στη χώρα.[17]

Επιπλέον, οι δημοσιογράφοι αντιμετωπίζουν μια σειρά από νομικές και οικονομικές πιέσεις που περιορίζουν την ικανότητά τους να κάνουν ελεύθερα ρεπορτάζ. Οι καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες, όπως οι Στρατηγικές Αγωγές Κατά της Συμμετοχής του Κοινού (SLAPP), που εκκινούν επιχειρήσεις και πολιτικοί, παρενοχλούν και προσπαθούν να φιμώσουν τις φωνές που ασκούν κριτική.[18] Μέχρι σήμερα η Ελλάδα δεν διαθέτει νομικά μέτρα κατά των SLAPP για την αποτροπή και τον περιορισμό της εξοντωτικής κατάχρησης νομικών μέσων που στοχεύουν στην ανατροπή της ελευθερίας έκφρασης και συμμετοχής.

Μια έρευνα του 2022 που διεξήχθη μεταξύ του Δεκεμβρίου 2021 και του Ιουνίου 2022 από τη μη κυβερνητική ομάδα iMEdD (Incubator for Media Education and Development), πραγματοποίησε δειγματοληπτική έρευνα σε 1.300 δημοσιογράφους στην Ελλάδα.[19] Η έρευνα δείχνει ότι περίπου οι μισοί από αυτούς (47%) φοβούνται ότι θα χάσουν τη δουλειά τους λόγω των ρεπορτάζ τους, περισσότεροι από τους μισούς (55%) αντιμετωπίζουν καθυστερήσεις στις πληρωμές και η συντριπτική πλειονότητά τους (80%) αισθάνεται ότι πιέζεται χρονικά να δημοσιεύει ρεπορτάζ μη επαρκώς τεκμηριωμένα.[20] Οι συνθήκες αυτές θέτουν σε κίνδυνο τα πρότυπα δημοσιογραφίας και συμβάλλουν στην αυτολογοκρισία.

Η παρατεταμένη οικονομική κρίση της περιόδου 2008-2019 και τα επακόλουθα μέτρα λιτότητας είχαν επίσης σοβαρές επιπτώσεις στο τοπίο των ελληνικών μέσων ενημέρωσης.[21] Η συρρίκνωση των αιθουσών σύνταξης και οι μειωμένοι πόροι για τη δημοσιογραφία έχουν καταστήσει πιο δύσκολη την παραγωγή εμπεριστατωμένων ερευνητικών ρεπορτάζ, ενώ η επισφαλής οικονομική κατάσταση των δημοσιογράφων, ως αποτέλεσμα των χαμηλών μισθών και των αδύναμων εγγυήσεων εργασίας, έχει καταστήσει τους δημοσιογράφους πιο επιρρεπείς στην αυτολογοκρισία και στην αποδοχή των συντακτικών παρεμβάσεων λόγω του φόβου απώλειας της εργασίας τους.[22]

Καθώς μειωνόταν η ελευθερία των μέσων κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, οι RSF προειδοποίησαν το 2011:

Η οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση συνέβαλε σε αυτή τη μείωση και κυρίως ανέδειξε τις αδυναμίες των ελληνικών μέσων ενημέρωσης και τις σχεδόν μαφιόζικες πρακτικές τους. Καθώς οι εταιρείες μέσων ενημέρωσης ανήκουν σε λίγους μεγαλοεπιχειρηματίες και ιδιοκτήτες ναυτιλιακών εταιρειών, οι περισσότερες από αυτές σήμερα απειλούνται με κατάρρευση, η οποία θα προκαλούσε κύμα απολύσεων σε ένα επάγγελμα που ήδη υποφέρει από χαμηλές αμοιβές και άσχημες συνθήκες εργασίας.

Η τηλεόραση, και ιδιαίτερα η ιδιωτική τηλεόραση, κυριαρχεί στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης της χώρας, αποτελώντας σημαντική πηγή πληροφόρησης για το ελληνικό κοινό. Το ραδιοτηλεοπτικό σύστημα της Ελλάδας ήταν κρατικό μονοπώλιο μέχρι τη δεκαετία του 1980, με την κρατική Ελληνική Ραδιοφωνία και Τηλεόραση (ΕΡΤ) να είναι ο μοναδικός εξουσιοδοτημένος ραδιοτηλεοπτικός φορέας. Ωστόσο, η εμφάνιση ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών τη δεκαετία του 1980 οδήγησε σε αυξημένο ανταγωνισμό και μείωση των ποσοστών τηλεθέασης της ΕΡΤ. Αυτό κορυφώθηκε με το πολύκροτο κλείσιμο (το «μαύρο») της ΕΡΤ στις 11 Ιουνίου 2013 από την κυβέρνηση συνασπισμού Νέας Δημοκρατίας-ΠΑΣΟΚ-ΔΗΜΑΡ, μια απόφαση που προκάλεσε εκτεταμένες διαμαρτυρίες και διεθνή κατακραυγή.[23] Αν και η ΕΡΤ επαναλειτούργησε αργότερα, το γεγονός αυτό ανέδειξε τις εντάσεις και τις προκλήσεις που περιβάλλουν τη δημόσια ραδιοτηλεόραση στην Ελλάδα.[24]

Η απορρύθμιση της ραδιοτηλεοπτικής βιομηχανίας στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και του 1990 οδήγησε σε πολλαπλασιασμό των εμπορικών καναλιών.[25] Ωστόσο, οι συγκεκριμένοι ιδιωτικοί τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί λειτουργούσαν με προσωρινές άδειες λόγω καθυστερήσεων στην εφαρμογή των μόνιμων κανονισμών αδειοδότησης.[26] Αυτό το αρχικό ρυθμιστικό πλαίσιο ευνόησε τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης σε ισχυρές προσωπικότητες, εγείροντας ανησυχίες σχετικά με την πολιτική παρέμβαση και την έλλειψη ποικιλομορφίας στον ραδιοτηλεοπτικό τομέα.[27]

Το 2016 η ελληνική κυβέρνηση πραγματοποίησε έναν αμφιλεγόμενο διαγωνισμό με στόχο τη μείωση του αριθμού των τηλεοπτικών αδειών εθνικής εμβέλειας από οκτώ σε τέσσερις, με τις τέσσερις τηλεοπτικές άδειες εθνικής εμβέλειας να αποδίδονται στους πλειοδότες.[28] Η τότε κυβέρνηση παρουσίασε τον διαγωνισμό ως μέτρο που θα έβαζε τάξη στον τομέα των μέσων ενημέρωσης, αλλά αργότερα κρίθηκε αντισυνταγματική από το Συμβούλιο της Επικρατείας, το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της Ελλάδας, διότι παραχωρούσε υπερβολική εξουσία στην κυβέρνηση και ενδεχομένως ευνοούσε ορισμένους πλειοδότες.[29]

Η άνοδος των διαδικτυακών μέσων ενημέρωσης εισήγαγε μια νέα διάσταση στο ελληνικό τοπίο των μέσων ενημέρωσης. Ενώ κατά αυτόν τον τρόπο διευρύνεται η πολυφωνία και οι απόψεις που είναι διαθέσιμες στο κοινό, έχει επίσης εγείρει ανησυχίες σχετικά με την ποιότητα και την αξιοπιστία των πληροφοριών που διαδίδονται στο διαδίκτυο.

Νόμοι Σχεδιασμένοι για την Προώθηση του Πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης

Ο πλουραλισμός των μέσων ενημέρωσης, δηλαδή η ύπαρξη ενός ποικιλόμορφου φάσματος μέσων ενημέρωσης με διαφορετικές απόψεις και ιδιοκτησιακά καθεστώτα, είναι θεμελιώδης για μια υγιή δημοκρατία. Στην Ελλάδα, η έλλειψη πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης αποτελεί σημαντική απειλή για την ελευθερία του Τύπου.

Η Ελλάδα διαθέτει νομοθεσία για τη διασφάλιση του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης όπως απαιτείται από τους κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα,[30] συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων για τη δημοσιοποίηση της ιδιοκτησίας (Νόμος 4779/2021 και Νόμος 5005/2022) και των κανονισμών για την αποτροπή της υπερβολικής συγκέντρωσης, οι οποίοι θεσπίστηκαν το 2007 και επικαιροποιήθηκαν το 2018.[31] Ωστόσο, οι ειδικοί σημειώνουν ότι οι κανόνες αυτοί συνάντησαν σημαντικά προβλήματα εφαρμογής και ο πρακτικός αντίκτυπός τους ήταν περιορισμένος.[32]

Σε ανταλλαγή απόψεων με την Human Rights Watch, ο Στέφανος Λουκόπουλος, συνιδρυτής και διευθυντής της Vouliwatch, μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης που ασχολείται με την παρακολούθηση του κοινοβουλευτικού έργου και την προώθηση της διαφάνειας, χαρακτήρισε το συνολικό νομικό πλαίσιο που διέπει τα μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα ως «λαβύρινθο», υπογραμμίζοντας την πολυπλοκότητά του και την ευαλωτότητά του απέναντι στη χειραγώγηση.[33] Ανέφερε ότι οι συχνές τροποποιήσεις, συνήθως κρυμμένες σε άσχετα νομοσχέδια, καθώς και οι συνεχείς αναθεωρήσεις των άρθρων δημιουργούν ένα ρυθμιστικό περιβάλλον που είναι αδιαφανές και επιρρεπές στην ασυνεπή εφαρμογή του.

Για παράδειγμα, ο Νόμος 3592/2007 αποσκοπεί στον περιορισμό της συγκέντρωσης ιδιοκτησίας, αλλά η εφαρμογή του ήταν χαλαρή, σύμφωνα με τον Λουκόπουλο, επιτρέποντας σε σημαίνοντα πρόσωπα να διατηρούν τον έλεγχο πολλών μέσων ενημέρωσης. Ομοίως, ο πρόσφατος Νόμος 5005/2022 εισήγαγε ηλεκτρονικά μητρώα στοχεύοντας σε μεγαλύτερη διαφάνεια, αλλά αυτό υπονομεύεται από κενά στη συλλογή δεδομένων και από την ελλειπή απαίτηση του νόμου για τη δημοσιοποίηση των πραγματικών δικαιούχων.[34]

Η Έκθεση του Παρατηρητηρίου για τον Πλουραλισμό στα Μέσα Ενημέρωσης (MPM) για το 2024, που δημοσιεύει το Κέντρο για τον Πλουραλισμό και την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου, υπογραμμίζει αυτές τις ανησυχίες, αποκαλύπτοντας μία μικτή εικόνα.[35] Το MPM υπογραμμίζει ότι δεν έχει ακόμη αξιοποιηθεί το πλήρες δυναμικό αυτών των μεταρρυθμίσεων, αναφέροντας ως παράδειγμα τη μη ενεργοποίηση του Ηλεκτρονικού Μητρώου Τύπου κατά τη στιγμή σύνταξης της παρούσας έκθεσης. Η έκθεση αναφέρει ότι προκλήσεις όπως οι καθυστερήσεις στην εφαρμογή, οι ελλείψεις δεδομένων και η σύνθετη διαπλοκή εμπορικών και πολιτικών συμφερόντων εξακολουθούν να ανάσχουν την πρόοδο προς ένα πραγματικά διαφανές και πλουραλιστικό τοπίο των μέσων ενημέρωσης.[36]

Παρά τις συνταγματικές εγγυήσεις για την ελευθερία του Τύπου και τις νομικές διατάξεις για τη διαφάνεια, το κατακερματισμένο και εξελισσόμενο ρυθμιστικό πλαίσιο στην Ελλάδα παρουσιάζει σημαντικές προκλήσεις για την επίτευξη πραγματικής ανεξαρτησίας των μέσων ενημέρωσης, σύμφωνα με τον Λουκόπουλο.[37] Ο ίδιος τόνισε ότι η πρωταρχική ανησυχία δεν είναι η συγκάλυψη της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης, καθώς οι ταυτότητες των μεγάλων παραγόντων είναι ευρέως γνωστές. Αντίθετα, ο κώδωνας του κινδύνου κρούεται λόγω των εκτεταμένων και ποικίλων επιχειρηματικών συμφερόντων που συχνά έχουν οι εν λόγω ιδιοκτήτες σε τομείς ιδιαίτερα επιρρεπείς στην κυβερνητική επιρροή. Αυτή η διαπλοκή της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης με την οικονομική ισχύ δημιουργεί μια πιθανή σύγκρουση συμφερόντων, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με την ικανότητα των μέσων ενημέρωσης να διατηρούν αμεροληψία και να ελέγχουν τις ενέργειες της κυβέρνησης χωρίς τον φόβο αντιποίνων, γεγονός που συμβάλλει στη δυσπιστία του κοινού.[38]

Το Media for Democracy Monitor της Euromedia Research Group, ένα ερευνητικό πρόγραμμα που εξετάζει τη δομή και την πολιτική των μέσων ενημέρωσης στην Ευρώπη, σημειώνει:

Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα διαθέτει περισσότερα μέσα ενημέρωσης από όσα μπορεί να αντέξει η αγορά, το επίπεδο συγκέντρωσης της ιδιοκτησίας είναι επικίνδυνα υψηλό. Ο κύριος λόγος γι' αυτό είναι η τρωτή νομοθεσία για τα μέσα ενημέρωσης, η οποία μέσω του περιορισμού της οριζόντιας συγκέντρωσης στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα και στις εφημερίδες επιτρέπει έναν συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας της αγοράς.[39]

Ο Λουκόπουλος έγραψε τον Ιούνιο του 2021:

Ένας μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων μέσων ενημέρωσης κατέρρευσε [κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης], μην έχοντας πλέον πρόσβαση στα αμφιλεγόμενα τραπεζικά δάνεια που τους ήταν διαθέσιμα τα προηγούμενα χρόνια. Ορισμένες από αυτές άλλαξαν χέρια, καθώς απομακρύνθηκαν οι παλαιότεροι παίκτες και εμφανίστηκαν νέοι. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης που αναδύθηκαν σταδιακά έγιναν ένθερμοι υποστηρικτές του κυρίαρχου πολιτικού αφηγήματος. Τα περισσότερα συστημικά ελληνικά μέσα ενημέρωσης, αν όχι όλα, ανήκουν σήμερα, άμεσα ή έμμεσα, σε μια χούφτα μεγαλοεφοπλιστών και επιχειρηματιών με επιρροή. Επιπροσθέτως, η πλειονότητά τους διατηρεί αποδεδειγμένα στενούς δεσμούς με το κυβερνών κόμμα της Νέας Δημοκρατίας και με μέλη της ηγεσίας του.[40]

Σύμφωνα με τον κ. Λουκόπουλο, το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας» στην Ελλάδα, όπου τα άτομα μεταπηδούν μεταξύ δημοσιογραφίας και πολιτικής, έχει ενταθεί τα τελευταία χρόνια.[41]

Οι RSF περιγράφουν μια κατάσταση στην Ελλάδα όπου «λίγοι επιχειρηματίες διοικούν τη συντριπτική πλειοψηφία των μέσων ενημέρωσης, ενώ παράλληλα εμπλέκονται και σε άλλους επιχειρηματικούς τομείς που διέπονται από αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο. Ορισμένοι έχουν στενούς δεσμούς με την πολιτική ελίτ της χώρας».[42] Η πολιτική πόλωση υπονομεύει ακόμα περισσότερο τον πλουραλισμό των μέσων ενημέρωσης. Οι RSF χαρακτηρίζουν, επίσης, το ελληνικό τοπίο των μέσων ενημέρωσης ως «πολύ πολωμένο» ενώ η εμπιστοσύνη του πληθυσμού στα μέσα ενημέρωσης είναι «από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη εδώ και πολλά χρόνια».[43]

Σε έρευνα σε περισσότερους από 2.000 ανθρώπους στην Ελλάδα, η οποία περιλαμβάνεται σε μελέτη του Ινστιτούτου Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας, τον Ιούνιο του 2022, διαπιστώθηκε ότι μόλις το 27% των ερωτηθέντων αισθάνεται ότι μπορεί να εμπιστευτεί τις ειδήσεις γενικότερα, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών.[44] Μόλις το 7% δήλωσε ότι τα μέσα ενημέρωσης της χώρας είναι ελεύθερα από αθέμιτη κυβερνητική επιρροή και αντίστοιχα το 8% τα θεωρεί ελεύθερα από εμπορικά συμφέροντα - τα χαμηλότερα ποσοστά μεταξύ των 46 χωρών που συμπεριλήφθηκαν στη μελέτη.[45] Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης οφείλεται εν μέρει στην αντίληψη του κοινού ότι τα μέσα ενημέρωσης που ασκούν επιρροή ευθυγραμμίζονται με το κυβερνών κόμμα, γεγονός που συμβάλλει στη μείωση της συνολικής αξιοπιστίας της ειδησεογραφικής πληροφόρησης. Ομοίως, το 2016, σε έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε επίπεδο ΕΕ, η οποία περιλάμβανε περίπου 1.000 απαντήσεις από την Ελλάδα, διαπιστώθηκε ότι μόλις το 12% πιστεύει ότι τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης παρέχουν πληροφορίες χωρίς πολιτικές ή εμπορικές πιέσεις.[46]

II. Παρενόχληση και Εκφοβισμός

Σκέφτομαι πλέον να εγκαταλείψω τη χώρα. Πραγματικά. Απλά δεν βλέπω τον λόγο να υποβάλλω τον εαυτό μου σε τόσο πολύ άγχος. Τα ρεπορτάζ έχουν μεν σημασία, αλλά το επίπεδο της βίας φαίνεται να έχει επιδεινωθεί.

— Freelance ξένη ανταποκρίτρια, Αθήνα, 11 Ιουλίου 2023

Από την εκλογική νίκη της Νέας Δημοκρατίας τον Ιούλιο του 2019, ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι, όσοι εργάζονται για μέσα ενημέρωσης που ασκούν κριτική στην κυβέρνηση και όσοι αναφέρονται σε ευαίσθητα θέματα, έχουν υποστεί παρενοχλήσεις και εκφοβισμό, από παράγοντες που πρόσκεινται στην κυβέρνηση και από τα συστημικά μέσα ενημέρωσης που διάκεινται ευνοϊκά προς την κυβέρνηση, ή διαδικτυακές απειλές και λεκτική κακοποίηση από ανώνυμους λογαριασμούς.

H Ειδική Εισηγήτρια των Ηνωμένων Εθνών για τους Υπερασπιστές των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Mary Lawlor, επισκέφτηκε την Ελλάδα τον Ιούνιο του 2022 για να αξιολογήσει την κατάσταση όσον αφορά τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δημοσιογράφων.[47] Παρουσίασε τα πορίσματά της στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ τον Μάρτιο του 2023, αναφέροντας ότι «[οι] δικηγόροι για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι εργαζόμενοι σε ανθρωπιστικές οργανώσεις, οι εθελοντές και οι δημοσιογράφοι που ασχολούνται με θέματα μετανάστευσης έχουν γίνει στόχος εκστρατειών δυσφήμησης κι έχουν βιώσει ένα μεταβαλλόμενο νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο για τους δημοσιογράφους, απειλές και επιθέσεις, καθώς και κατάχρηση του ποινικού δικαίου εναντίον τους».[48]

Εικοσιδύο δημοσιογράφοι που ερωτήθηκαν από την Human Rights Watch δήλωσαν ότι αισθάνονται πως λειτουργούν σε ένα όλο και πιο εχθρικό ή περιοριστικό περιβάλλον.[49]

Πήραμε συνέντευξη από έξι δημοσιογράφους οι οποίοι ανέφεραν συγκεκριμένες περιπτώσεις παρενόχλησης από υψηλόβαθμους κυβερνητικούς αξιωματούχους, συμπεριλαμβανομένων δύο από το γραφείο του πρωθυπουργού, σε σχέση με άρθρα που δημοσίευσαν ή σκόπευαν να δημοσιεύσουν, τα οποία ήταν επικριτικά για την κυβέρνηση, τις κυβερνητικές πολιτικές ή τον πρωθυπουργό.[50] Οι δημοσιογράφοι δήλωσαν ότι μετά από την παρενόχληση εκ μέρους κυβερνητικών αξιωματούχων ακολούθησαν εκστρατείες δυσφήμισης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στα συστημικά μέσα ενημέρωσης που διάκεινται θετικά προς την κυβέρνηση. Πήραμε συνέντευξη από επτά δημοσιογράφους οι οποίοι δήλωσαν ότι έχουν υποστεί διαδικτυακή παρενόχληση ή παρενοχλήσεις από τα συστημικά μέσα ενημέρωσης, μετά από δημοσιεύματά τους που ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση.[51] Κανείς από αυτούς δεν είχε υποβάλει αγωγή ή έγκληση για τη μεταχείριση που υπέστη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δημοσιογράφοι από τους οποίους πήραμε συνέντευξη και οι οποίοι ανέφεραν ότι βίωσαν παρενόχληση ήταν όλοι ανεξάρτητοι, συνεργάζονταν με ξένα μέσα ενημέρωσης ή εργάζονταν σε μικρότερους, μη συστημικούς οργανισμούς μέσων ενημέρωσης. Το γεγονός αυτό μπορεί να υποδηλώνει ότι οι δημοσιογράφοι που εργάζονται για τα ελληνικά συστημικά μέσα ενημέρωσης είναι λιγότερο πιθανό να αντιμετωπίσουν άμεσο εκφοβισμό ή παρενόχληση. Αυτό θα μπορούσε να αποδοθεί σε έναν αυξημένο βαθμό αυτολογοκρισίας εντός των εν λόγω μέσων, όπου οι δημοσιογράφοι αποφεύγουν προληπτικά ευαίσθητα θέματα ή κρίσιμες οπτικές γωνίες ώστε να αποφύγουν πιθανές αντιδράσεις. Ωστόσο, είναι επίσης πιθανό ορισμένοι δημοσιογράφοι στα συστημικά μέσα ενημέρωσης να αντιμετωπίζουν πιέσεις αλλά να διστάζουν να μιλήσουν για τις εμπειρίες τους ή για κάποιους άλλους λόγους δεν ήταν μεταξύ εκείνων με τους οποίους μιλήσαμε. Οι εμπειρίες που μοιράστηκαν οι ερωτηθέντες μας υποδηλώνουν ένα μοτίβο παρενόχλησης και εκφοβισμού που στρέφεται κυρίως εναντίον όσων εκφράζονται ελεύθερα και κριτικά εκτός του ισχύοντος τοπίου των μέσων ενημέρωσης.

Μία freelance δημοσιογράφος που εργάζεται για διεθνή μέσα ενημέρωσης περιέγραψε στην Human Rights Watch με ποιο τρόπο, μετά από άρθρο που δημοσίευσε σε ξένο μέσο και το οποίο ήταν επικριτικό για ορισμένες πολιτικές της κυβέρνησης, η επιθετική απάντηση του υπουργείου, στο οποίο αναφερόταν το άρθρο, κλιμακώθηκε σε διαδικτυακή κακοποίηση. Η δημοσιογράφος αρχικά έλαβε απάντηση απευθείας από το υπουργείο, το οποίο διαμαρτυρήθηκε και ισχυρίστηκε, ψευδώς, ότι δεν του είχε δοθεί η ευκαιρία να απαντήσει.[52] Στη συνέχεια οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι έστειλαν επιστολή διαμαρτυρίας στον εκδότη:

Δεν ήταν και τόσο ευχάριστο. Η επιστολή έλεγε ότι δεν τους είχα δώσει την ευκαιρία να συναντηθούμε, ότι δεν τους είχα δώσει αρκετό χρόνο για να σχολιάσουν και ότι απέρριπταν κάποια από τα πράγματα που έγραψα..... Ο αρχισυντάκτης μου... απλώς μου είπε να αγνοήσω την επιστολή.

Η δημοσιογράφος ανέφερε ότι ακολούθησαν παρενοχλήσεις στα ελληνικά φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από άτομα που συντάσσονται με τη στάση της κυβέρνησης:

Μου επιτέθηκαν με ιδιαίτερη σφοδρότητα, ιδίως στο Twitter. Έγραψαν πραγματικά δυσάρεστα σχόλια... Τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης τήρησαν πολύ σκληρή στάση απέναντί μου.

Η Ιωάννα Ι., μια άλλη δημοσιογράφος που εργάζεται σε ξένο πρακτορείο, είχε παρόμοια εμπειρία.

Η Ιωάννα είπε στην Human Rights Watch:

Είχα γράψει ένα ρεπορτάζ για κυβερνητικούς αξιωματούχους που παραβίαζαν τους κανόνες για τον κορωνοϊό. Ήταν ένα μικρό ρεπορτάζ, το μέσο μαζικής ενημέρωσης για το οποίο εργάζομαι το ανάρτησε στο Twitter και αμέσως αναδημοσιεύτηκε εκατοντάδες φορές. Μετά από αυτό, ξέσπασε σφοδρή μάχη. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι έλεγαν στους συναδέλφους μου «πρέπει να την ξεφορτωθείτε, είναι κομματικοποιημένη». Επίσης διέρρεαν ιστορίες απευθείας στους συναδέλφους μου στο εξωτερικό για να με παρακάμψουν. Όλα αυτά με έκαναν να αισθάνομαι έντονο άγχος, φοβούμενη ότι κάποια στιγμή θα κατάφερναν να με απολύσουν.

Είπε επίσης ότι κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης με έναν υψηλόβαθμο αξιωματούχο, εκείνος της είπε: «Είμαστε πολύ ισχυροί και είμαστε εναντίον σου».[53]

Η Ιωάννα ανέφερε ότι η παρενόχληση και ο εκφοβισμός κορυφώθηκαν το καλοκαίρι του 2022, όταν ένας υψηλόβαθμος κυβερνητικός αξιωματούχος προσπάθησε να την απαξιώσει δημοσίως, κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου, για το ρεπορτάζ της αναφορικά με τις επιπτώσεις του σκανδάλου των υποκλοπών (λεπτομέρειες για το οποίο παρατίθενται στην επόμενη ενότητα της παρούσας έκθεσης).

Είχε καλύψει το σκάνδαλο των υποκλοπών για το ειδησεογραφικό της πρακτορείο και δημοσίευσε άρθρα σχετικά με αυτό, καθώς και ευρύτερες ανησυχίες για την επιδείνωση της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα. 

Άρχισα να εργάζομαι πάνω σε ένα θέμα για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Αλλά σκόπιμα το καθυστέρησα και αυτολογοκρίθηκα λίγο, επειδή φοβόμουν τις αντιδράσεις. Ξεσπάει το σκάνδαλο [των υποκλοπών], επικρατεί γενικό χάος και το άρθρο μου δημοσιεύεται. Και μετά επικρατεί πάλι χάος. Δέχθηκα τεράστια επίθεση για το άρθρο από τα τρολ, στο διαδίκτυο.

Η Ιωάννα περιέγραψε το υψηλό επίπεδο παρενόχλησης τόσο στο διαδίκτυο όσο και από τα συστημικά μέσα ενημέρωσης λόγω της κυβερνητικής κριτικής στο έργο της:

Δεν μπορώ καν να περιγράψω τι συνέβη στο Twitter [μετά από το περιστατικό με τον κυβερνητικό αξιωματούχο]. Λάμβανα 5.000-6.000 tweet κάθε μέρα και από αυτά τα 4.000 ήταν προσβολές εναντίον μου... Σταμάτησα να τα διαβάζω γιατί άρχισα να αρρωσταίνω. Έγραφαν τη παλιά μου διεύθυνση και δεν μπορώ καν να περιγράψω τις σεξιστικές προσβολές που δέχτηκα εκεί. Το άλλο πράγμα που συνέβη είναι ότι γνωστοί συντάκτες άρθρων γνώμης [στα συστημικά μέσα ενημέρωσης που είναι φιλοκυβερνητικά] έγραψαν ολόκληρα άρθρα δολοφονίας χαρακτήρα για μένα.

Συνέχισε:

Έχω φρικάρει. Δεν μπορώ να πω ότι αυτολογοκρίνομαι, αλλά πράγματα που κανονικά θα έκανα πιο εύκολα, πλέον τα σκέφτομαι δύο ή τρεις φορές. Μερικές φορές, δεν απολαμβάνω τη δουλειά μου. Πριν από τη δημοσίευση ενός άρθρου, μερικές φορές ελπίζω να μη το δουν πολλοί άνθρωποι. Λέω στον εαυτό μου «ας ελπίσουμε ότι δεν θα το δουν...» Υπάρχει μια αίσθηση ματαιότητας. Δεν έχει νόημα να κάνω αυτή τη δουλειά. Γιατί μένω σε αυτή τη δουλειά που με αρρωσταίνει και δεν κάνω κάτι πιο απλό.

Μία έμπειρη ανταποκρίτρια μιας δυτικοευρωπαϊκής εφημερίδας ανέφερε μια παρόμοια εμπειρία το 2019 και το 2020.[54] Δέχθηκε πιέσεις από την κυβέρνηση για ένα ρεπορτάζ σχετικά με την υποτιθέμενη αθέμιτη σύμπραξη μεταξύ της Νέας Δημοκρατίας και του νεοναζιστικού κόμματος Χρυσή Αυγή.[55] Λίγο μετά από τη δημοσίευση του ρεπορτάζ στο διαδίκτυο, έλαβε ένα οργισμένο τηλεφώνημα από έναν υψηλόβαθμο κυβερνητικό αξιωματούχο:

Ο αξιωματούχος μού είπε να κάνω αμέσως αλλαγές στο άρθρο, διαφορετικά ο πρωθυπουργός θα έκανε μήνυση στην εφημερίδα και σε μένα προσωπικά. Αρνήθηκα. Τότε τηλεφώνησε ο αρχισυντάκτης μου και μου είπε: «Κάποιος Έλληνας τηλεφώνησε και παραπονέθηκε για το ρεπορτάζ σου για τη Χρυσή Αυγή. Είσαι σίγουρη ότι ισχύουν τα γεγονότα;» Απάντησα πως ήμουν απολύτως βέβαιη. Μετά από περαιτέρω συζήτηση, ο επιμελητής αποφάσισε να αλλάξει μία λέξη για να καταστήσει το ρεπορτάζ αδιάβλητο από νομική άποψη. Ένας ανώτερος σύμβουλος στο γραφείο του πρωθυπουργού αργότερα μου ζήτησε συγγνώμη, λέγοντας ότι ο συνάδελφός του «έχασε την ψυχραιμία του». Οι απειλές για μήνυση δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.

Η ανταποκρίτρια δήλωσε στην Human Rights Watch ότι ο κυβερνητικός αξιωματούχος που πρόβαλε αντιρρήσεις για το άρθρο σχετικά με τη Χρυσή Αυγή διαμαρτυρήθηκε επίσης με επιστολές στον αρχισυντάκτη της εφημερίδας για ένα άλλο άρθρο της ίδιας ανταποκρίτριας. Αφορούσε μια πρόσφατη αλλαγή στον φορολογικό κώδικα που επέτρεψε σε περίπου 1.000 Έλληνες κατηγορούμενους για ξέπλυμα χρήματος να αποκτήσουν ξανά πρόσβαση στους δεσμευμένους τραπεζικούς λογαριασμούς και σε άλλα περιουσιακά τους στοιχεία, παρόλο που η εισαγγελική έρευνα βρισκόταν ακόμη σε εξέλιξη. Μετά τον ισχυρισμό του αξιωματούχου ότι η ανταποκρίτρια είχε «παρανοήσει» περί τίνος επρόκειτο, η εφημερίδα ζήτησε ανεξάρτητη νομική γνωμοδότηση σχετικά με την αλλαγή. Η γνωμοδότηση επιβεβαίωσε το ρεπορτάζ της ανταποκρίτριας.

Περιγράφοντας στην Human Rights Watch μία ακόμη αλληλεπίδραση με την κυβέρνηση, η ανταποκρίτρια είπε ότι επί αρκετούς μήνες την παρενοχλούσε ένας προσωπικός σύμβουλος του πρωθυπουργού, ο οποίος έστελνε έναν καταιγισμό από 20-30 προσβλητικά μηνύματα αναφερόμενος σε άρθρα που δεν του άρεσαν. Αυτά τα παραληρήματα σταμάτησαν μόνο όταν η ανταποκρίτρια έχασε την υπομονή της και είπε στον σύμβουλο «Είσαι νταής» ("You’re a bully").

Η ανταποκρίτρια ανέφερε στην Human Rights Watch ότι μίλησε με άλλους δημοσιογράφους που εργάζονται στην Αθήνα για ξένα μέσα ενημέρωσης, οι οποίοι δήλωσαν ότι είχαν παρενοχληθεί από υπαλλήλους του γραφείου του πρωθυπουργού, αρμόδιους για τις σχέσεις με τα ξένα μέσα ενημέρωσης, εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο κάλυπταν τα ελληνικά θέματα: «Φαινόταν σαν να επρόκειτο για μια οργανωμένη εκστρατεία εκφοβισμού και τρομοκράτησης», δήλωσε η ανταποκρίτρια.

Ένα άλλο περιστατικό που εγείρει σοβαρές ανησυχίες για την κατάσταση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα είναι η σωματική επίθεση και η παρενόχληση της Ολλανδής δημοσιογράφου Ingeborg Beugel. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει προσωρινά την Ελλάδα, αφού δέχθηκε καταιγισμό απειλών και σωματική επίθεση μετά τις ερωτήσεις που έθεσε στον Έλληνα πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη σχετικά με τις καταγγελίες για τις παράνομες επαναπροωθήσεις αιτούντων άσυλο και μεταναστών από την Ελλάδα.[56]

Στις 9 Νοεμβρίου 2021, η Beugel συμμετείχε σε κοινή συνέντευξη Τύπου του Μητσοτάκη και του Ολλανδού ομολόγου του, Mark Rutte. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης, έθεσε ευθέως ένα ερώτημα στον Έλληνα πρωθυπουργό σχετικά με τις διαψεύσεις του για τις απωθήσεις, παρά τις συντριπτικές αποδείξεις ότι αυτές συνέβαιναν, και κατά τη διάρκεια της συνέντευξης Τύπου είχε μία έντονη αντιπαράθεση με τον Έλληνα πρωθυπουργό.[57]

Μέσα σε λίγες ώρες, η Beugel έγινε στόχος ενός καταιγισμού απειλών, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στα συστημικά μέσα ενημέρωσης, που την χαρακτήριζαν «Τούρκο κατάσκοπο», ενώ δέχθηκε σωματική επίθεση και στον δρόμο, γεγονός που την ώθησε να πάρει την απόφαση να εγκαταλείψει προσωρινά την Ελλάδα.[58] Η Beugel δήλωσε στην Human Rights Watch ότι αργά το βράδυ, 24 ώρες μετά την έναρξη της εκστρατείας δυσφήμισης εναντίον της, δέχθηκε επίθεση στον δρόμο από έναν Έλληνα μεσήλικα, ο οποίος την αποκάλεσε φωνάζοντας «Πόρνη του Ερντογάν!» και της πέταξε μια πέτρα στο κεφάλι. Μετά από αυτό το περιστατικό, η Ολλανδική Ένωση Δημοσιογράφων, το Ολλανδικό Υπουργείο Εξωτερικών και η Ολλανδική πρεσβεία στην Αθήνα της συνέστησαν να εγκαταλείψει προσωρινά την Ελλάδα, διότι δεν μπορούσαν να εγγυηθούν για την ασφάλειά της. Η ίδια είπε στην Human Rights Watch ότι έφυγε από την Ελλάδα «παρά τη θέλησή της» επί επτά εβδομάδες.[59][60]

Η Beugel περιέγραψε την εμπειρία της στην Human Rights Watch:

Οι επιθέσεις στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης ήταν σαν ένας κυκλώνας. Σου καταστρέφουν την ψυχή. Βιάζουν τη δημοσιογραφία σου, την γυναικεία σου υπόσταση, όλα όσα πρεσβεύεις. Έλαβα απειλές κατά της ζωής μου, οι φίλοι μου έλαβαν ανώνυμα τηλεφωνήματα μέσα στη νύχτα, δέχτηκα απειλές ότι θα βάλουν φόλα στα σκυλιά μου, ότι θα βάλουν φωτιά στο σπίτι μου. Είναι μια πολύ τραυματική εμπειρία. Δεν μπορούσα να λειτουργήσω, δεν μπορούσα να συγκεντρωθώ, δεν μπορούσα να κοιμηθώ, είχα εφιάλτες. [61]

Τον Ιούλιο του 2022, λίγους μήνες αφότου η Ελλάδα κατατάχθηκε στην τελευταία θέση της ΕΕ στο δείκτη των RSF για την ελευθερία του Τύπου, η ελληνική κυβέρνηση δημιούργησε την Task Force για τη Διασφάλιση της Προστασίας, της Ασφάλειας και της Ενίσχυσης της Θέσης των Δημοσιογράφων και άλλων Επαγγελματιών των Μέσων Ενημέρωσης.[62] Η εν λόγω ομάδα εργασίας συγκροτήθηκε με μνημόνιο συμφωνίας τον Μάιο του 2022, το οποίο εγκρίθηκε κατόπιν σύστασης εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.[63] Συμμετέχουν έξι συναρμόδια υπουργεία μαζί με βασικούς φορείς των μέσων ενημέρωσης, εστιάζοντας στην παρακολούθηση της ασφάλειας των δημοσιογράφων, στην προώθηση προστατευτικών πολιτικών και στην ενίσχυση της συνεργασίας.

Ωστόσο, ομάδες για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης έχουν επικρίνει τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα της Task Force. Η Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου (Ε.Α.Ξ.Τ.), που συμμετέχει ενεργά, εξέφρασε σοβαρές ανησυχίες σχετικά με την έλλειψη διαφάνειας στην έκθεση προόδου της Task Force που υποβλήθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.[64] Δεν ζητήθηκε η γνώμη των μελών οργανώσεων για την έκθεση και δεν συμπεριλήφθηκαν οι λεπτομερείς προτάσεις της Ε.Α.Ξ.Τ. για την ενίσχυση της λειτουργίας του δημοσιογραφικού επαγγέλματος.[65]

Η έκθεση της οργάνωσης Media Freedom Rapid Response (MFRR) σχετικά με τον περιορισμό της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα, που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 2024, επανέλαβε αυτές τις ανησυχίες.[66] Επισημαίνει διάφορους τομείς που χρήζουν βελτίωσης, όπως αύξηση των πόρων, συγκεκριμένα σχέδια εργασίας και χρονοδιαγράμματα, μεγαλύτερη διαφάνεια, δημόσια επικοινωνία, αντιμετώπιση των SLAPP, ενισχυμένη παρακολούθηση των επιθέσεων, αντιμετώπιση των απειλών κατά δημοσιογράφων και της παρενόχλησής τους και υποβολή εκθέσεων σε διεθνείς μηχανισμούς.[67]

Στην απάντησή της προς την Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η έρευνά μας σχετικά με την παρενόχληση και τον εκφοβισμό των δημοσιογράφων βασίζεται κυρίως σε ανώνυμες μαρτυρίες και υποκειμενικές αφηγήσεις και στερείται συγκεκριμένων λεπτομερειών και επικύρωσης από ανεξάρτητες πηγές προκειμένου να στηρίξει τους ισχυρισμούς περί συστηματικής παρέμβασης.[68] Στην επιστολή υποστηρίζεται ότι η σύνδεση των επιθέσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με την κυβέρνηση είναι αυθαίρετη, καθώς κανένα αποδεικτικό στοιχείο δεν τεκμηριώνει ότι υπήρξε συντονισμένη κυβερνητική εκστρατεία.[69] Επισημαίνεται επίσης η συγκρότηση της Task Force για τη διασφάλιση της Προστασίας, της Ασφάλειας και της Ενίσχυσης της θέσης των Δημοσιογράφων και άλλων Επαγγελματιών Ενημέρωσης τον Ιούλιο του 2022, τονίζοντας τον ρόλο της στην προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων ενδιαφερόμενων φορέων για την αντιμετώπιση των ανησυχιών περί ασφάλειας των δημοσιογράφων.[70]

Αναφορικά με την επίθεση κατά της Ingeborg Beugel, στην επιστολή διαβεβαιώνεται ότι οι ελληνικές αρχές έχουν καταδικάσει τη βία και έχουν προβεί σε ενέργειες για τη διερεύνηση, καθώς και ότι αυτά τα περιστατικά συχνά οφείλονται σε «περιθωριακές φωνές» και δεν δηλώνουν κρατική ανοχή ή παρέμβαση.[71]

Στην επιστολή της ελληνικής κυβέρνησης αναφέρεται επίσης ότι η δημοσιογράφος «αμφισβήτησε δημόσια κυβερνητικές πολιτικές, γεγονός που εμπίπτει πλήρως στο πλαίσιο της ελευθερίας του Τύπου. Η όποια κριτική δέχθηκε δεν προέρχεται από θεσμικές πηγές αλλά από την κοινωνία. Η ελευθερία του λόγου λειτουργεί αμφίδρομα».[72]

Η Human Rights Watch υποστηρίζει ότι τα περιστατικά παρενόχλησης και εκφοβισμού που καταγράφηκαν είναι αξιόπιστα και ενδεικτικά ενός ευρύτερου μοτίβου εχθρότητας απέναντι στη δημοσιογραφία που ασκεί κριτική. Ενώ ορισμένα περιστατικά μπορεί να αποδοθούν σε μεμονωμένους παράγοντες, η έλλειψη καταδίκης ή ενδιαφέροντος από τις αρχές δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου η συμπεριφορά αυτή όχι μόνο είναι ανεκτή αλλά επιπλέον ενθαρρύνεται. Παρόλο που η Human Rights Watch χαιρετίζει τη συγκρότηση της Task Force, η αποτελεσματικότητά της παραμένει αμφισβητήσιμη, όπως περιγράφεται παραπάνω, με ανησυχίες σχετικά με τη διαφάνεια και τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για την αντιμετώπιση των γενεσιουργών αιτιών της παρενόχλησης και του εκφοβισμού.

Η Human Rights Watch πιστεύει ότι απαιτείται μια πιο ολοκληρωμένη και διαφανής προσέγγιση για την αντιμετώπιση του ζητήματος της παρενόχλησης και του εκφοβισμού των δημοσιογράφων στην Ελλάδα. Αυτή περιλαμβάνει αυστηρότερη καταδίκη από κυβερνητικούς αξιωματούχους τέτοιου είδους συμπεριφορών, συμπεριλαμβανομένων και ιδιωτικών φορέων, διεξοδική διερεύνηση όλων των περιστατικών και συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία των δημοσιογράφων και την προώθηση ενός ασφαλούς περιβάλλοντος ώστε να μπορούν να ασκούν το έργο τους χωρίς τον φόβο αντιποίνων.

Η επιστολή της ελληνικής κυβέρνησης απαριθμεί μια σειρά νομοθετικών και άλλων μέτρων που έχει λάβει για την ενίσχυση της ασφάλειας των δημοσιογράφων, όπως ένας νέος νόμος για την καταπολέμηση της ατιμωρησίας για επιθέσεις κατά δημοσιογράφων που καλύπτουν αθλητικές συναντήσεις, η δημιουργία ενός Διεθνούς Κέντρου Εκπαίδευσης Δημοσιογράφων και Επαγγελματιών των Μέσων Ενημέρωσης τον Ιανουάριο του 2023 και η υιοθέτηση μιας νέας συλλογικής σύμβασης εργασίας τον Μάιο του 2024 για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας των δημοσιογράφων στον δημόσιο τομέα.[73]

Χαιρετίζουμε τη δηλωθείσα δέσμευση της ελληνικής κυβέρνησης να ενισχύσει την ασφάλεια των δημοσιογράφων και αναγνωρίζουμε τα νομοθετικά και άλλα μέτρα που έχει λάβει. Τα μέτρα αυτά θα μπορούσαν να έχουν θετικό αντίκτυπο. Όμως, η εμπειρία δείχνει ότι το ζήτημα στην Ελλάδα έγκειται εξίσου, αν όχι περισσότερο, στην ορθή εφαρμογή των μέτρων αυτών καθώς και στον σχεδιασμό τους. Πολύ συχνά, θετικοί νόμοι και πολιτικές δεν συνοδεύονται από απτή πρόοδο στην πράξη. Αν και παρατηρούμε και χαιρετίζουμε τέτοιες πρωτοβουλίες, πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι η πραγματικότητα για τους δημοσιογράφους στην Ελλάδα, όπως καταδεικνύεται στην παρούσα έκθεση, απέχει πολύ από το να είναι ιδανική.[74]

III. Η Χρήση της Παρακολούθησης

Για πολλούς μήνες ζούσα υπό το καθεστώς φόβου. Με τον φόβο να συναντήσω ανθρώπους, τις πηγές μου, και να τους εκθέσω. Μου πήρε πολύ χρόνο να απεμπλακώ από αυτό που συνέβη και να αρχίσω να κάνω ξανά ρεπορτάζ.

— Σταύρος Μαλιχούδης, ανεξάρτητος δημοσιογράφος, ο οποίος τον Νοέμβριο του 2021 ανακάλυψε ότι η Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών, ΕΥΠ, τον κατασκόπευε, Αθήνα, 2 Νοεμβρίου 2022. 

Το 2022, το μεγάλο σκάνδαλο των υποκλoπών, που αποκαλέστηκε ευρέως σκάνδαλο «Predator» από το λογισμικό που χρησιμοποιήθηκε για τη παρακολούθηση, έγινε το απόλυτο σύμβολο των απειλών εναντίον της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα. Οι δημοσιογράφοι, ειδικά οι ερευνητικοί δημοσιογράφοι, μπήκαν στο στόχαστρο των παρακολουθήσεων, τόσο μέσω των παραδοσιακών υποκλοπών της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ) όσο και μέσω της χρήσης κατασκοπευτικού λογισμικού για την παρακολούθηση των επικοινωνιών των δημοσιογράφων. Οι δημοσιογράφοι που έκαναν έρευνες για το σκάνδαλο τέθηκαν, με τη σειρά τους, υπό παρακολούθηση.

Η κρατική παρακολούθηση των δημοσιογράφων που απλώς κάνουν τη δουλειά τους -σε φυσικό και ψηφιακό επίπεδο, συμπεριλαμβανομένων των «παραδοσιακών» μορφών όπως η υποκλοπή ή νεότερες μορφές με τη χρήση εμπορικού κατασκοπευτικού λογισμικού- εγείρει σοβαρές ανησυχίες για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την ελευθερία της έκφρασης. Παρεμβαίνει στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και παραβιάζει το απόρρητο των δημοσιογραφικών πηγών, το οποίο προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Μια τέτοιου είδους παρακολούθηση μπορεί επίσης να έχει ανασταλτική επίδραση στη δημοσιογραφία και στον ρόλο της σε μια δημοκρατική κοινωνία, υπονομεύοντας κατά συνέπεια το κράτος δικαίου.

Το Σκάνδαλο «Predator»

Τον Νοέμβριο του 2021, το έντυπο «Εφημερίδα των Συντακτών» (ΕΦΣΥΝ) δημοσίευσε ένα άρθρο όπου υπήρχε ο ισχυρισμός ότι η Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) παρακολουθούσε στενά τις δραστηριότητες ανθρώπων που εργάζονταν με μετανάστες και πρόσφυγες.[75] Ο ανεξάρτητος δημοσιογράφος Σταύρος Μαλιχούδης συγκλονίστηκε όταν έμαθε ότι ήταν ένα από τα πρόσωπα που είχαν μπει στο στόχαστρο της ΕΥΠ, καθώς έκανε ρεπορτάζ για ένα ασυνόδευτο παιδί μετανάστη από τη Συρία που διέμενε σε κέντρο κράτησης στο νησί της Κω.[76] Μέχρι σήμερα, ο Μαλιχούδης δεν έχει καταφέρει να λάβει επίσημη επιβεβαίωση ότι τέθηκε υπό παρακολούθηση από τις αρχές λόγω περιορισμών στο νομικό πλαίσιο που παρεμποδίζουν τα άτομα, που έχουν τεθεί υπό οποιασδήποτε μορφής παρακολούθηση, από το να λαμβάνουν πληροφορίες σχετικά με αυτή.[77] 

Τον Νοέμβριο του 2022, ο Μαλιχούδης περιέγραψε στην Human Rights Watch το πώς έμαθε για την παρακολούθησή του:

Ήμουν στο σπίτι και σκρόλαρα στο Facebook. Κάποιος ανέβασε σε screenshot το άρθρο της ΕΦΣΥΝ. Το διάβασα και κατάλαβα ότι το άρθρο αφορούσε εμένα... Μίλησα με τον Τερζή, τον συντάκτη του άρθρου, και μου είπε «Ναι, πράγματι, αφορά εσένα…» Ήταν πολύ τρομακτικό.[78]  

Αυτή η αποκάλυψη ήταν η αρχή ενός μείζονος σκανδάλου παρακολουθήσεων, το οποίο από ορισμένα μέσα ενημέρωσης περιγράφεται ως Ελληνικό Watergate ή Predatorgate.[79] Το σκάνδαλο των παρακολουθήσεων και οι επακόλουθες έρευνες αποκάλυψαν τη χρήση τεχνικών παρακολούθησης, συμπεριλαμβανομένης της φυσικής παρακολούθησης, της υποκλοπής συνομιλιών και της χρήσης εμπορικού κατασκοπευτικού λογισμικού.

Πέντε μήνες αφότου ο Μαλιχούδης έμαθε για την παρακολούθησή του, τον Απρίλιο του 2022, αποκαλύφθηκε από μέσα ενημέρωσης ότι το κινητό τηλέφωνο του Θανάση Κουκάκη, ανεξάρτητου ερευνητικού δημοσιογράφου του τραπεζικού και επιχειρηματικού ρεπορτάζ, είχε μολυνθεί από το λογισμικό Predator – ένα λογισμικό κατασκοπείας που επιτρέπει στους χρήστες να παρακολουθούν κάθε πτυχή του τηλεφώνου ενός στόχου, συμπεριλαμβανομένων των κλήσεων, των μηνυμάτων, της τοποθεσίας, των επαφών, των αποθηκευμένων κωδικών πρόσβασης και συνδέσεων, των φωτογραφιών και των βίντεο, καθώς και της ζωντανής πρόσβασης στο μικρόφωνο και την κάμερα της συσκευής.[80] Λίγες ημέρες αργότερα, αποκαλύφθηκε επίσης ότι η ΕΥΠ είχε υποκλέψει το τηλέφωνο του Κουκάκη μέσω της επίσημης διαδικασίας, κατά την οποία οι αρχές αποκτούν πρόσβαση σε μη κρυπτογραφημένες τηλεφωνικές κλήσεις, μηνύματα SMS και άλλα προσωπικά δεδομένα από τον τηλεπικοινωνιακό πάροχο του παρακολουθούμενου.[81] Στα τέλη Ιουλίου και στις αρχές Αυγούστου του 2022, αναφέρθηκε, και αργότερα επιβεβαιώθηκε από τον πρωθυπουργό, ότι η ΕΥΠ είχε επίσης παρακολουθήσει τον Νίκο Ανδρουλάκη -τον αρχηγό του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης ΠΑΣΟΚ και μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου- και ότι την ίδια περίοδο είχαν γίνει απόπειρες να χακαριστεί το κινητό του τηλέφωνο χρησιμοποιώντας το λογισμικό Predator.[82]

Έκτοτε, η λίστα των στόχων παρακολούθησης δείχνει να αυξάνει διαρκώς και περιλαμβάνει δημοσιογράφους, πολιτικούς, επιχειρηματίες, μέλη της κυβέρνησης και δικαστικούς λειτουργούς, σύμφωνα με το ερευνητικό μέσο ενημέρωσης Documento.[83]

Μετά τις αρχικές αποκαλύψεις, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) κίνησε έρευνα τον Ιούλιο του 2022 σχετικά με τη χρήση τεχνολογιών κατασκοπευτικού λογισμικού, συμπεριλαμβανομένου του Predator, στην Ελλάδα. Η έρευνά της επιβεβαίωσε απόπειρες εγκατάστασης εμπορικού λογισμικού κατασκοπείας σε τηλέφωνα, αλλά δεν επιβεβαίωσε ρητά μολύνσεις, πιο συγκεκριμένα με το λογισμικό κατασκοπείας Predator. Σύμφωνα με την έκθεση της ΑΠΔΠΧ του Ιουλίου 2023:

Κατά τις έρευνές της η Αρχή εντόπισε πάνω από 350 μηνύματα SMS τα οποία σχετίζονται με τις παραπάνω απόπειρες, εκ των οποίων πάνω από 220 περιείχαν παραπλανητικό σύνδεσμο ιστού. Πάνω από 120 μηνύματα πιθανολογείται ότι έχουν σταλεί για λόγους δοκιμής προς αταυτοποίητα κινητά προσωρινής, σύντομης χρήσης (“burner phones”). Η Αρχή έχει ήδη αποστείλει αναλυτική ενημέρωση προς τους συνδρομητές και χρήστες 92 τηλεφωνικών αριθμών οι οποίοι έλαβαν μήνυμα SMS με τα παραπάνω χαρακτηριστικά.[84]

Εκτός από τις κατηγορίες για επίσημη παρακολούθηση των τηλεφώνων δημοσιογράφων και του Ανδρουλάκη, οι εθνικές αρχές έχουν επίσης κατηγορηθεί για συνέργεια στη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού με στόχο την παρακολούθηση. Εκτενή ερευνητικά ρεπορτάζ από μια μικρή ομάδα ανεξάρτητων δημοσιογράφων και από μικρά μέσα ενημέρωσης, όπως το Inside Story και το Reporters United, αποκάλυψαν φερόμενες στενές σχέσεις μεταξύ του τότε επικεφαλής της ΕΥΠ, του τότε γενικού γραμματέα του πρωθυπουργού και της Intellexa - της εταιρείας που βρίσκεται πίσω από το κατασκοπευτικό λογισμικό Predator.[85]

Η κυβέρνηση αρνείται τους ισχυρισμούς καθώς και οποιαδήποτε σύνδεση με τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού.[86] Παραδέχτηκε, ωστόσο, ότι η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών παρακολουθούσε τον Ανδρουλάκη για λόγους εθνικής ασφάλειας, όπως τους χαρακτήρισε, μέσω παραδοσιακών παρακολουθήσεων και όχι με εμπορικό κατασκοπευτικό λογισμικό.[87] Ο επικεφαλής της ΕΥΠ, υπό την άμεση εποπτεία του πρωθυπουργικού γραφείου, παραιτήθηκε μετά την είδηση της παρακολούθησης Ανδρουλάκη, όπως και ο Γρηγόρης Δημητριάδης, τότε γενικός γραμματέας του πρωθυπουργικού γραφείου - με πολιτική αρμοδιότητα για την ΕΥΠ στο πρωθυπουργικό γραφείο. Ο Δημητριάδης είναι και ανιψιός του πρωθυπουργού.[88]

Η Intellexa, η εταιρεία που βρίσκεται πίσω από το κατασκοπευτικό λογισμικό Predator, δεν απάντησε στο αίτημά μας για σχολιασμό.

Δημοσιογράφοι υπό Παρακολούθηση

Στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας, η Human Rights Watch πήρε συνέντευξη από επτά δημοσιογράφους, μεταξύ των οποίων ο Θανάσης Κουκάκης και ο Σταύρος Μαλιχούδης, οι οποίοι μας είπαν πως είτε έχουν αποδείξεις ότι παρακολουθούνταν από την ΕΥΠ είτε υποψιάζονται πως τελούσαν υπό παρακολούθηση αλλά δεν μπορούν να το αποδείξουν επίσημα. Σε αυτούς περιλαμβάνονται τρεις δημοσιογράφοι που πιστεύουν ότι στοχοποιήθηκαν λόγω της έρευνάς τους για το σκάνδαλο των υποκλοπών.[89][90] Από τους επτά δημοσιογράφους, ο Θανάσης Κουκάκης είχε αποδείξεις ότι το τηλέφωνό του είχε μολυνθεί με το κατασκοπευτικό λογισμικό Predator.[91]

«Ο Τάσος [Τέλλογλου], η Ελίζα [Τριανταφύλλου] και εμείς [στους Reporters United] τεθήκαμε υπό παρακολούθηση λόγω της έρευνάς μας για το σκάνδαλο των υποκλοπών του Predator», δήλωσε ο Θοδωρής Χονδρόγιαννος, ένας από τους δημοσιογράφους που εργάζονται στο ερευνητικό μέσο Reporters United, στην Human Rights Watch τον Ιούνιο του 2023.[92] Είπε ότι ο ίδιος και οι συνάδελφοί του είχαν λάβει στοιχεία μέσω των πηγών τους που επιβεβαίωναν ότι τελούσαν υπό παρακολούθηση, και επίσης μας είπε ότι τον Ιανουάριο του 2023 υπέβαλε αίτημα στην Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), η οποία επιβλέπει τις αρμόδιες αρχές με εξουσίες παρακολούθησης, προκειμένου να μάθει αν το τηλέφωνό του έχει υποστεί άρση του απορρήτου ώστε να επιτραπεί η παρακολούθησή του.[93] Ο Χονδρόγιαννος δήλωσε στην Human Rights Watch ότι τον Σεπτέμβριο του 2024 η ΑΔΑΕ απάντησε στο αίτημά του δηλώνοντας σχετικά ότι δεν υπήρξε παραβίαση της νομοθεσίας για την προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών.^[94] Ωστόσο, ο κ. Χονδρόγιαννος σημείωσε ότι η ΑΔΑΕ έδωσε μια τυπική και όχι σαφή απάντηση για το αν υπήρξε άρση του απορρήτου των επικοινωνιών του εις βάρος του, λόγω μιας αλλαγής στη νομοθεσία (που αναλύεται παρακάτω), η οποία καθιστά πρακτικά αδύνατη την ενημέρωση των πολιτών σχετικά με την παρακολούθησή τους για λόγους εθνικής ασφάλειας.[95]

Ο Τάσος Τέλλογλου, διακεκριμένος δημοσιογράφος του ερευνητικού μέσου Inside Story, από τον οποίο πήραμε συνέντευξη τον Νοέμβριο του 2022, δήλωσε στην Human Rights Watch ότι λίγες ημέρες πριν από τη συνέντευξή μας η τσάντα του, που περιείχε σημειώσεις τριών μηνών από την έρευνά του για το σκάνδαλο των παρακολουθήσεων Predator, εκλάπη εντός του αεροδρομίου της Θεσσαλονίκης, με τουλάχιστον δύο άτομα να εμπλέκονται στο περιστατικό σύμφωνα με το υλικό από τις κάμερες ασφαλείας.[96] Ο ίδιος βρισκόταν στο αεροδρόμιο μαζί με τη συνάδελφό του, Ελίζα Τριανταφύλλου, η οποία επίσης παραχώρησε συνέντευξη στην Human Rights Watch τον Νοέμβριο του 2022.[97] Οι λεπτομέρειες του περιστατικού δημοσιοποιήθηκαν έναν μήνα αργότερα.[98] Ο Τέλλογλου δήλωσε επίσης στην Human Rights Watch ότι υποψιάζεται πως τελούσε υπό φυσική παρακολούθηση τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2022 μετά τις αποκαλύψεις για την παρακολούθηση του Κουκάκη και τις έρευνές του σχετικά με αυτήν.[99]

Στις 16 Δεκεμβρίου 2022, το ευρωπαϊκό μέσο ενημέρωσης Euractiv δημοσίευσε άρθρο στο οποίο ισχυριζόταν ότι η ΑΔΑΕ επιβεβαίωσε την παρακολούθηση του τηλεφώνου του Τέλλογλου, πριν ξεσπάσει το σκάνδαλο των παρακολουθήσεων, καθώς και του τηλεφώνου του ευρωβουλευτή Γιώργου Κύρτσου.[100]

Σύμφωνα με δημοσιεύματα ερευνητικών μέσων ενημέρωσης, οι δημοσιογράφοι που ερευνούσαν το σκάνδαλο παρακολούθησης από την Inside Story και από τους Reporters United (Τάσος Τέλλογλου, Ελίζα Τριανταφύλλου, Θοδωρής Χονδρόγιαννος και Νικόλας Λεοντόπουλος), παρακολουθούνταν τόσο φυσικά όσο και μέσω των κινητών τους συσκευών, προκειμένου να εντοπιστεί η θέση των δημοσιογράφων και των πηγών τους.[101][102]

Παρακώλυση της Απόδοσης Ευθυνών

Τον Σεπτέμβριο του 2022 ξεκίνησε στην Ελλάδα μία κοινοβουλευτική έρευνα για το σκάνδαλο των υποκλοπών, αλλά το κυβερνών κόμμα της Νέας Δημοκρατίας απέρριψε δεκάδες μάρτυρες τους οποίους πρότειναν τα κόμματα της αντιπολίτευσης, συμπεριλαμβανομένων των δημοσιογράφων, τα τηλέφωνα των οποίων είχαν παγιδευτεί.[103] Επιπλέον, η ελεγχόμενη από το κυβερνών κόμμα επιτροπή που διεξήγαγε την έρευνα αποφάσισε ότι όλες οι συνεδριάσεις της έρευνας θα διεξάγονταν κεκλεισμένων των θυρών και θα παρέμεναν εμπιστευτικές, όπως και η τελική έκθεση της επιτροπής, εγείροντας ανησυχίες για τη διαφάνεια και ενδεχομένως παρεμποδίζοντας τη μελλοντική λογοδοσία.[104]

Διεξήχθη επίσης δικαστική έρευνα, η οποία ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 2024.[105] Τον Απρίλιο του 2022, η Εισαγγελία διέταξε προκαταρκτική ποινική έρευνα για την παρακολούθηση.[106] Τον Ιούνιο του 2022, ο Κουκάκης υπέβαλε καταγγελία στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών ζητώντας τη διερεύνηση τυχόν αδικημάτων που σχετίζονταν τόσο με την παρακολούθηση από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών όσο και με την παράνομη εγκατάσταση λογισμικού στο κινητό του τηλέφωνο. Μήνες αργότερα, υπέβαλε δεύτερη καταγγελία ζητώντας να διερευνηθούν οι φορείς και τα άτομα που βρίσκονταν πίσω από την ανάπτυξη και την πώληση του κατασκοπευτικού λογισμικού Predator.[107]

Τον Οκτώβριο του 2023, έναν και πλέον χρόνο από την αρχική καταγγελία του Κουκάκη, η ποινική έρευνα, η οποία συγχωνεύθηκε με έρευνες για άλλες υποθέσεις θυμάτων του «Predator», ανατέθηκε σε εισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Στο πλαίσιο της δικαστικής έρευνας, τέσσερα άτομα που συνδέονταν με εταιρείες οι οποίες εμπορεύονταν το κατασκοπευτικό λογισμικό παραπέμφθηκαν τελικά σε δίκη για τρία πλημμελήματα.[108] Οι κατηγορίες που αντιμετωπίζουν είναι: παραβίαση του απορρήτου των επικοινωνιών, παρέμβαση σε σύστημα αρχειοθέτησης προσωπικών δεδομένων και παράνομη πρόσβαση σε πληροφοριακό σύστημα και δεδομένα.[109] Η δίκη ξεκίνησε ενώπιον του Μονομελούς Πλημμελειοδικείου Αθηνών, στις 5 Μαρτίου 2025.[110]

Η έλλειψη άμεσης δράσης σε αυτές τις υποθέσεις παρακολούθησης, σε συνδυασμό με την απόφαση της σημερινής εισαγγελέως του Αρείου Πάγου, Γεωργίας Αδειλίνη, στις 30 Ιουλίου 2024, να υιοθετήσει το δικαστικό πόρισμα που απαλλάσσει όλους τους κρατικούς φορείς και αξιωματούχους της Ελλάδας από κάθε εμπλοκή στο σκάνδαλο του κατασκοπευτικού λογισμικού Predator, παρά τις τεκμηριωμένες αποδείξεις ανεξάρτητων ειδησεογραφικών πρακτορείων και δημοσιογράφων για την εμπλοκή τους, εγείρει ανησυχίες σχετικά με την αποτελεσματικότητα της έρευνας και της δικαστικής διαδικασίας στην αντιμετώπιση καταγγελιών για παράνομη παρακολούθηση και πιθανή κυβερνητική παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου.[111]

Τον Ιανουάριο του 2025 ο αντιεισαγγελέας Αχιλλέας Ζήσης απέρριψε επίσης τις καταγγελίες των Ανδρουλάκη και Κουκάκη κατά ατόμου που θεωρούνταν ύποπτο ανάμειξης στην υπόθεση του κατασκοπευτικού λογισμικού Predator, επικαλούμενος έλλειψη σύνδεσης μεταξύ κατηγορούμενου και κρατικών φορέων. Αυτός ο αυξανόμενος αριθμός ατελέσφορων ερευνών και απορριπτικών αποφάσεων στις καταγγελίες υπογραμμίζει την ανάγκη για μεγαλύτερη διαφάνεια και λογοδοσία.[112]

«Χρήζει η επανεξέταση της υπόθεσης και η διεξαγωγή σωστής έρευνας, καθώς αγνοήθηκαν κατάφωρα καθοριστικά αποδεικτικά στοιχεία και παραλείφθηκαν σημαντικές ερευνητικές ενέργειες που θα αποκάλυπταν την αλήθεια», έγραψε ο δικηγόρος του Κουκάκη στην Human Rights Watch.[113]

Σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης του σκανδάλου, η ελληνική Βουλή ψήφισε νέο νόμο για την παρακολούθηση, τον Νόμο 5002/2022, τον Δεκέμβριο του 2022.[114] Ο νόμος περιλαμβάνει διατάξεις που απαγορεύουν την πώληση και χρήση εμπορικού κατασκοπευτικού λογισμικού από ιδιωτικούς φορείς, επιτρέποντας, ωστόσο στην κυβέρνηση να προμηθεύεται και να χρησιμοποιεί την εν λόγω τεχνολογία υπό ορισμένες προϋποθέσεις που θα καθοριστούν με προεδρικό διάταγμα, γεγονός που εγείρει ανησυχίες για πιθανή μελλοντική κατάχρηση. Ο νόμος επιτρέπει τις παραδοσιακές υποκλοπές με ευρύτατους όρους που επικαλούνται την «εθνική ασφάλεια». Την εξουσία άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών διαθέτει εισαγγελέας ενταγμένος στην ΕΥΠ, γεγονός που ενδεχομένως θέτει σε κίνδυνο την ανεξαρτησία και δυσχεραίνει την εποπτεία της διαδικασίας. Υπάρχουν παρόμοιες ανησυχίες σχετικά με την ανεξαρτησία του τριμελούς οργάνου που είναι επιφορτισμένο με τη λήψη αποφάσεων για την γνωστοποίηση ή μη της παρακολούθησης στους πολίτες (μέλη του είναι ο εισαγγελέας της ΕΥΠ, ένας αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου ή ένας εισαγγελέας του Εφετείου, ο οποίος είναι επίσης υπεύθυνος για την έγκριση της άρσης του απορρήτου επικοινωνιών από τον εισαγγελέα της ΕΥΠ, και ο πρόεδρος της ΑΔΑΕ). Επιπλέον, ο νόμος επιτρέπει μόνο τη μεταγενέστερη και περιορισμένη ενημέρωση των θιγόμενων.[115]

Στην απάντησή της στην Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση τονίζει ότι ο Nόμος 5002/2022 εκσυγχρόνισε τη διαδικασία άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών και βελτιστοποίησε τις λειτουργίες της ΕΥΠ.[116] Στην επιστολή τονίζεται ότι ο νόμος, ο οποίος απαγορεύει την κατοχή ή την εμπορία ορισμένων τύπων τεχνολογίας παρακολούθησης, ποινικοποιεί τη χρήση τέτοιου λογισμικού και υλικού με ποινή έως και 10 έτη, και επιτρέπει σε οποιονδήποτε να λαμβάνει γνώση ότι τέθηκε υπό παρακολούθηση για λόγους εθνικής ασφάλειας μετά από την παρέλευση τριών ετών. Σημειώνεται ότι το κοινό ενημερώνεται για τα απαγορευμένα λογισμικά, τον τρόπο λειτουργίας τους και τα μέτρα προστασίας μέσω ανακοινώσεων του Διοικητή της ΕΥΠ που αναρτώνται στον ιστότοπο της Υπηρεσίας.  

Ωστόσο, η απάντηση αυτή δεν αντιμετωπίζει τις ανησυχίες σχετικά με τον ευρύτατο ορισμό της εθνικής ασφάλειας στον νόμο, την πιθανή έλλειψη ανεξαρτησίας του εισαγγελέα που εγκρίνει την παρακολούθηση, τη μεταγενέστερη και περιορισμένη γνωστοποίηση στους παρακολουθούμενους και την αδειοδότηση της κυβέρνησης να προμηθεύεται και να χρησιμοποιεί κατασκοπευτικό λογισμικό υπό συνθήκες που καθορίζονται με προεδρικό διάταγμα, γεγονός που εγείρει ανησυχίες για πιθανή μελλοντική κατάχρηση.

Η επιστολή της ελληνικής κυβέρνησης παραπέμπει σε μια μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με τίτλο «Study on putting in practice by Member States of the recommendation on the protection, safety and empowerment of journalists», η οποία αναγνωρίζει ότι η Ελλάδα έχει λάβει περιορισμένα μέτρα για την προστασία από την παρακολούθηση.[117] Στην επιστολή επισημαίνεται η πλήρης εφαρμογή του ευρωπαϊκού και εθνικού νομικού πλαισίου για το απόρρητο των επικοινωνιών και τονίζεται ότι ο Νόμος 5002/2022 παρέχει εγγυήσεις για όλους τους πολίτες, συμπεριλαμβανομένων των δημοσιογράφων.[118]  

Ωστόσο, αυτό δεν αντιμετωπίζει τις καταγεγραμμένες περιπτώσεις παρακολούθησης δημοσιογράφων και τις ανησυχίες σχετικά με την έλλειψη λογοδοσίας για την κρατική παρακολούθηση δημοσιογράφων οι οποίοι απλώς κάνουν τη δουλειά τους.

Η κυβερνητική επιστολή επισημαίνει επίσης τη συμβολή του Υπουργείου Δικαιοσύνης στην Έκθεση για το Κράτος Δικαίου του 2024, η οποία είναι αναρτημένη στον ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.[119] Ωστόσο, η εν λόγω έκθεση δεν ασχολείται ειδικά με τις ανησυχίες σχετικά με την παρακολούθηση των δημοσιογράφων και την πιθανή ανασταλτική επίδρασή της στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης.

Πριν από την ψήφιση του νόμου του Δεκεμβρίου 2022, οι προσπάθειες των θιγόμενων ατόμων να λάβουν γνώση για συγκεκριμένες λεπτομέρειες σχετικά με την κρατική παρακολούθηση είχαν παρεμποδιστεί από μια νομοθετική τροπολογία, η οποία εγκρίθηκε από τη Βουλή τον Μάρτιο του 2021 και στέρησε από την ΑΔΑΕ την αρμοδιότητα γνωστοποίησης στους θιγόμενους ότι έχει αρθεί το απόρρητο των επικοινωνιών τους για λόγους εθνικής ασφάλειας.[120] Κατά συνέπεια, τα θύματα της καταγγελλόμενης αθέμιτης κρατικής παρακολούθησης, όπως ο Μαλιχούδης και ο Κουκάκης, δεν μπόρεσαν να επιβεβαιώσουν επίσημα την παρακολούθησή τους και να μάθουν γιατί τελούσαν υπό παρακολούθηση από την υπηρεσία πληροφοριών της χώρας.

Ερευνητικά ρεπορτάζ υποστηρίζουν ότι η ελληνική κυβέρνηση ανακάλεσε την αρμοδιότητα της ΑΔΑΕ να γνωστοποιεί στους θιγόμενους την παρακολούθησή τους, ιδίως για να κρατηθεί μυστική η παρακολούθηση του Κουκάκη· ωστόσο, ο ισχυρισμός αυτός έχει αμφισβητηθεί.[121]

Οι Reporters United έχουν καταγράψει ότι την άνοιξη του 2020 ο Κουκάκης εντόπισε ανωμαλίες στη λειτουργία του τηλεφώνου του και άρχισε να υποψιάζεται ότι τον παρακολουθούσαν.[122] Οι πηγές του επιβεβαίωσαν τις υποψίες του και του παρείχαν απομαγνητοφωνημένες συνομιλίες των προσωπικών του τηλεφωνικών συνομιλιών.

Σύμφωνα με έγγραφα που περιήλθαν στην κατοχή των Reporters United, την 1η Ιουνίου 2020 η Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών άρχισε να παρακολουθεί το κινητό τηλέφωνο του Κουκάκη για λόγους εθνικής ασφάλειας. Ενώ αρχικά υπήρχε έγκριση για δύο μήνες, από την 1η Ιουνίου έως την 1η Αυγούστου, τον Ιούλιο η παρακολούθηση παρατάθηκε κατά δύο επιπλέον μήνες, από την 1η Αυγούστου έως την 1η Οκτωβρίου 2020. Ωστόσο, σύμφωνα με τους Reporters United, στις 12 Αυγούστου 2020, η ΕΥΠ τερμάτισε απότομα την παρακολούθηση, προτού λήξει η παράταση.

Στις 12 Αυγούστου 2020, την ίδια ημέρα που η ΕΥΠ διέταξε τον τερματισμό της παρακολούθησης του Κουκάκη, ο Κουκάκης κατέθεσε καταγγελία στην ΑΔΑΕ για να του γνωστοποιήσει αν παρακολουθούνταν οι επικοινωνίες του σε δύο αριθμούς κινητών τηλεφώνων και σε ένα σταθερό τηλέφωνο.

H σύμπτωση των ημερομηνιών εγείρει ερωτήματα. Σύμφωνα με τους Reporters United, μία υπόθεση είναι ότι επειδή οι αρχές «άκουγαν» τον Κουκάκη γνώριζαν ότι προτίθετο να απευθυνθεί στην ΑΔΑΕ. Ο ίδιος ο δημοσιογράφος εξήγησε στους Reporters United ότι, πριν καταθέσει την καταγγελία, είχε επικοινωνήσει με την ανεξάρτητη Αρχή τηλεφωνικά ώστε να κατατοπιστεί για τη διαδικασία που έπρεπε να ακολουθήσει για να υποβάλει καταγγελία. Η ΕΥΠ είχε τη δυνατότητα να ακούει αυτές τις συνομιλίες κατά τον χρόνο που λάμβαναν χώρα.

Απαιτήθηκαν μήνες ώστε η ΑΔΑΕ να επικοινωνήσει με τους τηλεπικοινωνιακούς παρόχους και να επιβεβαιώσει τελικά ότι είχε πράγματι παραβιαστεί το απόρρητο από την ΕΥΠ για έναν από τους τρεις αριθμούς του Κουκάκη.

Στις 10 Μαρτίου 2021, με την υποκλοπή πλέον επιβεβαιωμένη, η ΑΔΑΕ απευθύνθηκε στην Εισαγγελέα της ΕΥΠ, που εδρεύει στα γραφεία της ΕΥΠ, και ρώτησε αν μπορούσαν νομίμως να ενημερώσουν τον δημοσιογράφο σχετικά με τους λόγους άρσης του απορρήτου του. Εκείνη την περίοδο, η ισχύουσα νομοθεσία προέβλεπε ότι όσοι τελούσαν υπό κυβερνητική παρακολούθηση μπορούσαν να ζητήσουν από την ΑΔΑΕ πληροφορίες για οποιουδήποτε είδους παρακολούθηση εις βάρος τους μετά το πέρας αυτής, υπό τον όρο ότι η γνωστοποίηση δεν θα έθετε σε κίνδυνο τις έρευνες.

Στις 31 Μαρτίου, δηλαδή μόλις 20 μέρες μετά το ερώτημα της ΑΔΑΕ προς την ΕΥΠ, η κυβέρνηση έφερε τροπολογία στη Βουλή, με την οποία απαγορεύεται πλέον στην ΑΔΑΕ να ενημερώνει πολίτες σχετικά με την παρακολούθησή τους. Η τροπολογία είχε αναδρομική ισχύ, ακυρώνοντας στο εξής οποιαδήποτε περαιτέρω ενημέρωση σχετικά με την παρακολούθηση του τηλεφώνου του Κουκάκη.

Τρία χρόνια αργότερα, στις 5 Απριλίου 2024, το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της Ελλάδας, το Συμβούλιο της Επικρατείας, έκρινε αντισυνταγματική την τροπολογία του Μαρτίου 2021 που απαγόρευε στην ΑΔΑΕ να ενημερώνει τους πολίτες σχετικά με την κρατική παρακολούθηση για λόγους «εθνικής ασφάλειας».[123] Στις 5 Απριλίου η απόφαση έκρινε ότι η τροπολογία αντίκειται στο Σύνταγμα της Ελλάδας, στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε ότι η καθολική απαγόρευση ενημέρωσης των θιγόμενων σχετικά με την παρακολούθησή τους αποτελεί «υπέρμετρο περιορισμό» του δικαιώματός τους στην ιδιωτικότητα και απειλή για το κράτος δικαίου.[124]

Η ιστορική αυτή υπόθεση ετέθη ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας κατόπιν προσφυγής του Ανδρουλάκη, αφότου διαπίστωσε το 2022 ότι η ΕΥΠ είχε παγιδεύσει το τηλέφωνό του, μετά από ελέγχους της ΑΔΑΕ με τον πάροχο επικοινωνιών του.[125] Τον Σεπτέμβριο του 2022 είχε απορριφθεί το αίτημά του προς την ΑΔΑΕ για πρόσβαση στον φάκελό του, βάσει της τροπολογίας του Μαρτίου του 2021. Στις 8 Απριλίου, μετά από την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, ο Ανδρουλάκης ζήτησε ξανά από την ΑΔΑΕ τα στοιχεία που αφορούσαν την παρακολούθησή του. Η απόφαση θα έπρεπε να επιτρέψει στον Ανδρουλάκη και στους άλλους στόχους κρατικής παρακολούθησης που ενέπιπταν στην τροπολογία του Μαρτίου 2021 να λάβουν ενημέρωση σχετικά με τις υποθέσεις τους. Ωστόσο, σύμφωνα με δημοσιεύματα των μέσων ενημέρωσης, η ΕΥΠ αψήφησε την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, αρνούμενη να αποκαλύψει τους λόγους παρακολούθησης του Ανδρουλάκη, ακόμη και όταν η ΑΔΑΕ υπέβαλε νέο αίτημα μετά την απόφαση.[126]

Μετά το αίτημα της ΑΔΑΕ, στην απάντησή της η ΕΥΠ επανέλαβε ότι η παρακολούθηση διενεργήθηκε για λόγους εθνικής ασφάλειας και ισχυρίστηκε ότι η περαιτέρω αποκάλυψη θα έθετε σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια και τις σχέσεις με συμμαχικές υπηρεσίες πληροφοριών.[127] Παρά την απόφαση του ΣτΕ, η ΕΥΠ δεν παρέδωσε στην ΑΔΑΕ τον πλήρη φάκελο της παρακολούθησης του Ανδρουλάκη, δίδοντας μόνο μία συνοπτική απάντηση η οποία παρέπεμπε σε πληροφορίες που ήδη περιέχονταν στην αρχική εντολή άρσης απορρήτου.[128] Και η ΑΔΑΕ, με οριακή πλειοψηφία, αρνήθηκε να πραγματοποιήσει ακρόαση με την ΕΥΠ σχετικά με την παρακολούθηση του Ανδρουλάκη, επικαλούμενη νομική γνωμοδότηση ότι η υπηρεσία δεν είχε την αρμοδιότητα να υποχρεώσει την ΕΥΠ να δώσει τα αιτούμενα στοιχεία, παρά την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας.[129]

Στις 5 Αυγούστου 2022, μετά τη δημοσιοποίηση της παρακολούθησης του Ανδρουλάκη από την ΕΥΠ και την επιβεβαίωσή της από τον πρωθυπουργό, ο τότε Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Ισίδωρος Ντογιάκος -διορισμένος από την κυβέρνηση- ξεκίνησε έρευνα για τις διαρροές που οδήγησαν στις αποκαλύψεις για τις παρακολουθήσεις, εγείροντας σοβαρές ανησυχίες ότι αυτή η κίνηση θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτρεπτικά για όσους σκέφτονται να συμβάλουν στην αποκάλυψη ενδεχόμενης κυβερνητικής αυθαιρεσίας και άρα να αποθαρρύνει την ανεξάρτητη δημοσιογραφική κάλυψη του σκανδάλου.[130]

«Ανησυχούσαμε για τις πηγές μας και για το ανασταλτικό αποτέλεσμα. Υπήρχε ίσως κάποιος... που ήταν 50/50 να μιλήσει, και ενδεχομένως να άλλαξε γνώμη», δήλωσε ο Θοδωρής Χονδρόγιαννος από τους Reporters United στην Human Rights Watch.[131] «Για εμάς, τους δημοσιογράφους που ασχολούμαστε με την υπόθεση, ήταν σαφές ότι αυτή η έρευνα στόχευε εμάς τους ίδιους και τις πηγές μας. Το μήνυμα ήταν σαφές ‘όποιος εργάζεται στη δημόσια διοίκηση, να μη μιλάει, να μην γίνεται μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος [whistleblower]’», πρόσθεσε.[132]

Τον Ιανουάριο του 2023, ο Ντογιάκος εξέδωσε επίσης νομική γνωμοδότηση στην οποία ανέφερε ότι η ΑΔΑΕ δεν είχε την αρμοδιότητα να ενημερώνει τους πολίτες που ρωτούσαν αν οι συσκευές τους παρακολουθούνται από την ΕΥΠ για λόγους εθνικής ασφάλειας, και επιπλέον ότι δεν είχε την αρμοδιότητα να διενεργεί ελέγχους στους τηλεπικοινωνιακούς παρόχους σχετικά με την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών.[133] Η συγκεκριμένη γνωμοδότηση αναφερόταν επίσης στις ποινές που προβλέπονται σε περίπτωση που μέλη της ΑΔΑΕ παραβιάζουν τη νομοθεσία, μια αναφορά που ερμηνεύεται από την κοινωνία των πολιτών ως προειδοποίηση ή έμμεση απειλή προς τα μέλη της Ανεξάρτητης Αρχής.[134]

Αργότερα, τον Ιούνιο του 2023, δύο ημέρες πριν από τη λήξη της θητείας του ως εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, σύμφωνα με δημοσιεύματα, ο Ντογιάκος διέταξε να κληθούν δύο μέλη και δύο υπάλληλοι της ΑΔΑΕ για ανάκριση ως ύποπτοι για την έρευνα σχετικά με τη διαρροή ευαίσθητων κρατικών μυστικών στον δημοσιογράφο Θανάση Κουκάκη.[135] Τον Οκτώβριο του 2023, πρώην και νυν μέλη της ΑΔΑΕ κλήθηκαν να παρουσιαστούν ενώπιον δικαστή ως ύποπτοι με την κατηγορία της διαρροής ευαίσθητων κρατικών μυστικών στον Κουκάκη, λόγω πληροφοριών που φέρεται να του παρείχε η ΑΔΑΕ σχετικά με την παρακολούθησή του από τις ελληνικές αρχές.[136] Ωστόσο, τον Ιανουάριο του 2024, η Εισαγγελία Αθηνών έθεσε στο αρχείο την υπόθεση κατά μελών της ΑΔΑΕ, δηλώνοντας ότι δεν υπήρχαν αποδεικτικά στοιχεία για τη διάπραξη ποινικού αδικήματος.[137]

Τον Νοέμβριο του 2022, οι Reporters United υποψιάστηκαν ότι ήταν στόχοι επίθεσης ηλεκτρονικού «phishing».[138] Ένα ύποπτο μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που περιείχε 16 ερωτήσεις σχετικά με τα οικονομικά της Reporters United εστάλη από άτομο που εμφανιζόταν ως δημοσιογράφος σε έναν ιστότοπο ο οποίος μιμούνταν το γερμανικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο Deutsche Welle. Το ύποπτο email εστάλη στην κεντρική διεύθυνση email της Reporters United υπόψη τεσσάρων μελών του πρακτορείου, συμπεριλαμβανομένου του Χονδρόγιαννου. Οι ερωτήσεις περιλάμβαναν οικονομικά δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα τα οποία θα έπρεπε να είναι γνωστά μόνο στις ελληνικές οικονομικές και φορολογικές αρχές. Οι δημοσιογράφοι της Reporters United αντιμετώπισαν το email με σκεπτικισμό και, κατόπιν περαιτέρω έρευνας, διαπίστωσαν ότι ο ιστότοπος του φερόμενου δημοσιογράφου που έστειλε το email ήταν ψεύτικος. Η αναζήτηση των δεδομένων τομέα (domain data) του ψεύτικου ιστότοπου αποκάλυψε ότι δημιουργήθηκε στις 11 Νοεμβρίου 2022, την ίδια ημέρα λήψης του email ηλεκτρονικού ψαρέματος («phishing»). Μέχρι σήμερα, η πηγή της επίθεσης phishing παραμένει άγνωστη.[139]

Μια επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που διερευνά τη χρήση spyware από τις κυβερνήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (PEGA) επέκρινε έντονα την αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης στο ελληνικό σκάνδαλο Predator τον Οκτώβριο του 2022.

«Έχουμε ακούσει ανησυχητικές αναφορές ότι οι δημοσιογράφοι αισθάνονται ανασφαλείς όταν γράφουν για σημαντικά θέματα, ότι η υποτιθέμενη ανεξάρτητη αρχή προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα δέχεται πιέσεις και ότι η εθνική ασφάλεια χρησιμοποιείται ως γενική δικαιολογία για την κατάχρηση κατασκοπευτικού λογισμικού και την παρακολούθηση», δήλωσε η εισηγήτρια της επιτροπής και τότε μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Sophie in 't Veld, στο τέλος επίσκεψής της στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 2022.[140]

Στις 22 Μαΐου 2023, η Επιτροπή PEGA δημοσίευσε μια ολοκληρωμένη έκθεση σχετικά με την έρευνά της για τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού στην Ευρωπαϊκή Ένωση, συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης του κατασκοπευτικού λογισμικού Predator στην Ελλάδα, σημειώνοντας ότι «υπάρχουν μοτίβα που υποδηλώνουν ότι η ελληνική κυβέρνηση επιτρέπει τη χρήση spyware κατά δημοσιογράφων, πολιτικών και επιχειρηματιών».[141]

Τον Ιανουάριο του 2023, η Επιτροπή PEGA δημοσίευσε Σχέδιο Σύστασης προς το Συμβούλιο της ΕΕ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με το οποίο κατέληγε στο συμπέρασμα ότι στην Ελλάδα έχουν σημειωθεί παραβάσεις ή κακοδιοίκηση κατά την εφαρμογή της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τη χρήση και την εμπορία κατασκοπευτικού λογισμικού.[142]

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η επιστολή της ελληνικής κυβέρνησης προς την Human Rights Watch δεν απαντά στην ερώτηση που θέσαμε σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι ελληνικές αρχές αντιδρούν στις ανησυχίες που διατυπώθηκαν από την Επιτροπή PEGA όσον αφορά τη χρήση του spyware στην Ελλάδα.[143]

Η Ανασταλτική Επίδραση των Παρακολουθήσεων

Πολλοί δημοσιογράφοι που ερωτήθηκαν από την Human Rights Watch στο πλαίσιο συνέντευξης, περιέγραψαν πώς άλλαξαν τις μεθόδους εργασίας τους μετά το σκάνδαλο των υποκλοπών, λόγω του φόβου ότι παρακολουθούνται ή ενδέχεται να παρακολουθούνται, και τόνισαν την ανασταλτική επίδραση που είχε το σκάνδαλο στις πηγές τους.

Ο Φώτης Φ., δημοσιογράφος που εργάζεται για ένα συστημικό διαδικτυακό μέσο και έχει γράψει διάφορα ρεπορτάζ για το σκάνδαλο, δήλωσε στην Human Rights Watch τον Νοέμβριο του 2022:

Φυσικά, έλεγξα το κινητό μου τηλέφωνο [για κατασκοπευτικό λογισμικό] και ευτυχώς δεν είχε μολυνθεί. Αλλά δεν ξέρω αν έχω παρακολουθηθεί ποτέ από την ΕΥΠ μέσω επίσημης άρσης επικοινωνιών... Προσέχω τι λέω στο τηλέφωνο και μιλάω στο σταθερό μόνο με τη μητέρα μου... Το πιο εφιαλτικό σενάριο είναι να εκτεθούν οι πηγές μου, οι οποίες μου μιλούν ανώνυμα και με εμπιστεύονται. Οι πηγές είναι ό,τι πιο ιερό υπάρχει. Και αν ποτέ συμβεί αυτό, σημαίνει επαγγελματικό θάνατο.[144]

Η Ιωάννα Ι., δήλωσε στην Human Rights Watch ότι το θεωρεί δεδομένο πως οι δημοσιογράφοι παρακολουθούνται. «Εμείς [οι ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι] βρισκόμαστε όλοι σε μια κατάσταση στην οποία θεωρούμε δεδομένο ότι μας παρακολουθούν. Επικρατεί μία γενική τρέλα. Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων κρύβω το τηλέφωνό μου. Δεν μιλάω ποτέ από τις κοινές γραμμές. Έχω παρακολουθήσει σεμινάρια προστασίας από παρακολούθηση», δήλωσε στην Human Rights Watch τον Ιούνιο του 2023.[145] «Το σκάνδαλο των υποκλοπών έχει προκαλέσει δυσπιστία σε όλους, και ιδιαίτερα στις πηγές. Είναι τρομακτικό να γνωρίζεις ότι [η κυβέρνηση] μπορεί να γνωρίζει όλες τις πτυχές της ζωής σου».[146]

Η Χριστίνα Χ., δημοσιογράφος που εργάζεται σε δημόσιο μέσο ενημέρωσης, έκανε παρόμοια σχόλια κατά τη διάρκεια συνέντευξης που παραχώρησε στην Human Rights Watch τον Ιούλιο του 2023: «Όλοι οι δημοσιογράφοι θεωρούμε δεδομένο ότι μας παρακολουθούν ή ότι πρόκειται να μας παρακολουθήσουν. Αστειευόμαστε με αυτό, αλλά κρύβει μια αλήθεια».[147]

Μία freelance ξένη ανταποκρίτρια που κάνει ρεπορτάζ για την Ελλάδα, στη συνέντευξη που παραχώρησε στην Human Rights Watch τον Ιούλιο του 2023, δήλωσε τα εξής: «Με έχει κάνει κάπως πιο παρανοϊκή. Προφανώς, είναι κάτι που το σκέφτομαι συνεχώς. Παίρνω όλες τις προφυλάξεις που μπορώ να πάρω. Μιλάω με τους ανθρώπους στο Signal. Όμως αυτό αυξάνει τα επίπεδα του άγχους. Απλά γνωρίζεις πάντα ότι οι συζητήσεις σου παρακολουθούνται».[148]

IV. Πολιτικός Έλεγχος και Παρέμβαση στα Δημόσια Μέσα Ενημέρωσης

Το να έχει κάποιος σαφή θέση υπέρ της κυβέρνησης και να συγκαλύπτει για λογαριασμό της, δεν συνιστά δημοσιογραφία αλλά άσκηση καθηκόντων γραφείου Τύπου της κυβέρνησης.

— Ήλια Η., δημοσιογράφος που εργάζεται σε δημόσιο μέσο ενημέρωσης. Αθήνα, 26 Ιουνίου 2023

Τον Ιούλιο του 2019, αμέσως μετά την εκλογική νίκη της Νέας Δημοκρατίας, η ελληνική κυβέρνηση έθεσε τον δημόσιο ραδιοτηλεοπτικό φορέα της χώρας, την ΕΡΤ, και το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, ΑΠΕ-ΜΠΕ, υπό τον έλεγχο του πρωθυπουργού, μέσω της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, εγείροντας ανησυχίες σχετικά με την ανεξαρτησία των δημόσιων μέσων ενημέρωσης. Η Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης είναι φορέας του δημοσίου που υπάγεται στο γραφείο του Πρωθυπουργού και έχει ως αποστολή, μεταξύ άλλων, την υποστήριξη του Πρωθυπουργού και άλλων στελεχών της κυβέρνησης σε θέματα επικοινωνίας και δημόσιας πληροφόρησης. Σύμφωνα με τον ιστότοπό της, οι αρμοδιότητές της περιλαμβάνουν την εποπτεία των μέσων ενημέρωσης, τη διασφάλιση ότι το κοινό λαμβάνει έγκυρη και πολυφωνική ενημέρωση, τη διαμόρφωση της κρατικής πολιτικής στον χώρο των οπτικοακουστικών μέσων και την παρακολούθηση της σχετικής νομοθεσίας.[149] Αυτό σημαίνει ότι ο πρωθυπουργός έχει υπέρτατη εξουσία επί των εργασιών και των αποφάσεων της γραμματείας. Η απόφαση αυτή ουσιαστικά πολιτικοποίησε την εποπτεία της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης και του μοναδικού πρακτορείου ειδήσεων στην Ελλάδα που υπάγεται στο γραφείο του πρωθυπουργού.[150]

Συγκεκριμένα, στην παράγραφο 1 του άρθρου 5 του Γενικού Προεδρικού Διατάγματος (τεύχος Α' 119 / 08.07.2019 της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως), βάσει του οποίου η Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας, εποπτεύων φορέας της ΕΡΤ και του ΑΠΕ-ΜΠΕ, τέθηκε υπό την εποπτεία του γραφείου του Πρωθυπουργού, αναφέρεται ότι:

[Σ]τον Πρωθυπουργό μεταφέρονται, ως σύνολο αρμοδιοτήτων, θέσεων, προσωπικού και εποπτευόμενων φορέων, η Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας, όπως αυτή οργανώθηκε κατά τις διατάξεις του Κεφαλαίου Ε΄ του π.δ. 82/2017 και η Ειδική Γραμματεία Επικοινωνιακής Διαχείρισης Κρίσεων όπως αυτή οργανώθηκε κατά τις διατάξεις του Κεφαλαίου ΣΤ΄ του ίδιου π.δ.».[151]

Τα δημόσια μέσα ενημέρωσης, τα οποία χρηματοδοτούνται από τους πολίτες που εξυπηρετούν και λογοδοτούν σε αυτούς, διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην προώθηση ενός ζωντανού τοπίου των μέσων ενημέρωσης. Σε Κοινή Διακήρυξη το 2023, ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες για την ελευθερία της έκφρασης και των μέσων ενημέρωσης στα Ηνωμένα Έθνη και τους περιφερειακούς οργανισμούς, σε ό,τι αφορά την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και τη δημοκρατία, τονίζουν ότι οι δημόσιοι φορείς που ασκούν ρυθμιστικές εξουσίες «θα πρέπει να προστατεύονται από αδικαιολόγητες παρεμβάσεις, ιδίως πολιτικής ή εμπορικής φύσεως», επιτρέποντας ένα μοντέλο μέσων ενημέρωσης το οποίο προάγει την πολυφωνία και καλύπτει τις ενημερωτικές ανάγκες που ενδέχεται να παραβλέπονται από τα εμπορικά μέσα.[152] Με τον τρόπο αυτό, ενδυναμώνει τους πολίτες με την απαιτούμενη γνώση και κατανόηση ώστε να συμμετέχουν ενεργά στις δημοκρατίες τους και να τις διαμορφώνουν.

Όταν το κράτος ελέγχει τα δημόσια μέσα ενημέρωσης, μπορεί να ασκεί αδικαιολόγητη επιρροή στο περιεχόμενο και τις συντακτικές κατευθύνσεις των εν λόγω μέσων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια κατάσταση όπου τα μέσα ενημέρωσης δεν είναι πλέον σε θέση να παρέχουν αμερόληπτη και αντικειμενική πληροφόρηση και, αντίθετα, λειτουργούν ως φερέφωνο της κυβέρνησης. Το κράτος μπορεί να χρησιμοποιήσει τον έλεγχό του επί των δημόσιων μέσων ενημέρωσης για να χειραγωγήσει τον δημόσιο διάλογο και να ελέγξει το επικρατών αφήγημα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την επιλεκτική κάλυψη ρεπορτάζ, με την πλαισίωση των θεμάτων κατά συγκεκριμένο τρόπο και με τη χρήση προπαγάνδας και παραπληροφόρησης προς επηρεασμό της κοινής γνώμης. Αυτό περιορίζει άμεσα τα δικαιώματα της ελευθερίας της έκφρασης και της πληροφόρησης, τα οποία είναι ζωτικής σημασίας για μια υγιή δημοκρατία και για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Προκειμένου να διασφαλιστεί ο ρόλος των δημόσιων μέσων στην ενημέρωση του κοινού, η Κοινή Διακήρυξη του 2023 για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης από εμπειρογνώμονες σε θέματα ελευθερίας της έκφρασης τάσσεται υπέρ της δημιουργίας και της επαρκούς χρηματοδότησης δημόσιων μέσων ενημέρωσης ώστε να είναι πλήρως ανεξάρτητα από πολιτικές ή εμπορικές πιέσεις.[153] Επιπλέον, ζητεί την ταχεία μετατροπή όλων των υφιστάμενων κυβερνητικών ή κρατικά ελεγχόμενων μέσων ενημέρωσης σε μέσα στην υπηρεσία του κοινού, με προτεραιότητα τη λογοδοσία προς αυτό.[154]

Το ελληνικό κράτος έχει μακρά ιστορία στον έλεγχο των δημόσιων μέσων ενημέρωσης. Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας από το 1967 έως το 1974, το κράτος φίμωσε τους επικριτές και κατέστειλε τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974, τα δημόσια μέσα ενημέρωσης απέκτησαν μεγαλύτερη συντακτική ανεξαρτησία. Ωστόσο, παρέμειναν κάποιες ανησυχίες σχετικά με την επιρροή των μεταγενέστερων κυβερνήσεων, ιδίως μέσω του διορισμού των ηγετικών στελεχών των μέσων. Υπό την παρούσα κυβέρνηση, η παρουσία τόσο της ΕΡΤ όσο και του ΑΠΕ-ΜΠΕ υπό τη Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, η οποία υπάγεται στο Γραφείο του Πρωθυπουργού, εγείρει ανησυχίες για πιθανή πολιτική παρέμβαση στις συντακτικές αποφάσεις και στον έλεγχο του αφηγήματος των μέσων ενημέρωσης.

Έρευνα του Ευρωβαρόμετρου του 2023, η οποία διεξήχθη από τις 18 έως τις 24 Οκτωβρίου 2023, έδειξε ότι ενώ το 48% των Ευρωπαίων πολιτών εμπιστεύονται τους περισσότερους δημόσιους τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς ως πηγή ειδήσεων, μόνο το 39% των Ελλήνων πολιτών τούς εμπιστεύονται, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά στην Ευρωπαϊκή Ένωση μαζί με τη Μάλτα, την Πολωνία και την Ουγγαρία.[155]

Η Human Rights Watch έγραψε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και στην ΕΡΤ τον Δεκέμβριο του 2024.[156] Η ΕΡΤ και το ΑΠΕ-ΜΠΕ, στις απαντήσεις τους προς τη Human Rights Watch, επιβεβαίωσαν την ανεξαρτησία τους. Το ΑΠΕ-ΜΠΕ υποστήριξε ότι η εποπτεία του από τη Γραμματεία είναι καθαρά διοικητική, περιοριζόμενη στη συμμόρφωση με τη νομοθεσία, ενώ η ΕΡΤ τόνισε ότι η εποπτεία της Γραμματείας είναι διοικητική και δεν αφορά το περιεχόμενο.[157] Ωστόσο, αυτοί οι ισχυρισμοί ανεξαρτησίας δεν είναι πειστικοί. Η ίδια η δομή της Γενικής Γραμματείας, η οποία υπάγεται απευθείας στο γραφείο του Πρωθυπουργού, δημιουργεί εγγενώς έναν δίαυλο δυνητικής πολιτικής επιρροής. Ενώ το ΑΠΕ-ΜΠΕ και η ΕΡΤ μπορεί να ισχυρίζονται ότι ο ρόλος της Γραμματείας είναι περιορισμένος, η υπέρτατη εξουσία ανήκει στο γραφείο του Πρωθυπουργού και αυτό παρέχει έναν ισχυρό μοχλό πίεσης. Ακόμη και αν δεν υπάρχει άμεση καθημερινή παρέμβαση στο περιεχόμενο, παραμένει το γεγονός ότι το γραφείο του Πρωθυπουργού έχει τη δυνατότητα να ασκεί πιέσεις, ακόμη και έμμεσα, και αυτό υπονομεύει τη θεμελιώδη αρχή ενός πραγματικά ανεξάρτητου δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα και πρακτορείου ειδήσεων.

Ομοίως, στην απάντησή της προς την Human Rights Watch, η Γραμματεία υπερασπίστηκε την τρέχουσα δομή εποπτείας της ΕΡΤ και του ΑΠΕ-ΜΠΕ, υποστηρίζοντας ότι η ελληνική νομοθεσία παρέχει εγγυήσεις έναντι της κρατικής ή πολιτικής παρέμβασης.[158] Επικαλέστηκε το άρθρο 14 του ελληνικού Συντάγματος, το οποίο εγγυάται την ελευθερία της έκφρασης και απαγορεύει τη λογοκρισία. Αναφέρθηκε επίσης στον Νόμο 5062/2023, ο οποίος καθιέρωσε ένα νέο σύστημα επιλογής της διοίκησης των νομικών προσώπων του δημόσιου τομέα, συμπεριλαμβανομένων της ΕΡΤ και του ΑΠΕ-ΜΠΕ, με βάση την αξιοκρατία και με έμφαση στα προσόντα.

Ωστόσο, η απάντηση της Γραμματείας δεν αντιμετωπίζει τις ανησυχίες σχετικά με το ενδεχόμενο πολιτικής επιρροής επί της ΕΡΤ και του ΑΠΕ-ΜΠΕ λόγω της υπαγωγής τους στο γραφείο του Πρωθυπουργού. Το γεγονός ότι ο Πρωθυπουργός διαθέτει την υπέρτατη εξουσία επί της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, η οποία εποπτεύει την ΕΡΤ και το ΑΠΕ-ΜΠΕ, δημιουργεί κίνδυνο πολιτικής παρέμβασης, ακόμη και αν αυτή η παρέμβαση δεν είναι άμεση ή καθημερινή.

Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων

Ο κυβερνητικός έλεγχος του ΑΠΕ-ΜΠΕ, του μοναδικού κρατικού ειδησεογραφικού πρακτορείου στην Ελλάδα, έχει αντίκτυπο στα ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης και αποδυναμώνει τον πλουραλισμό των μέσων. Τα άρθρα που προέρχονται από το ΑΠΕ-ΜΠΕ αποτελούν σημαντική πηγή πληροφόρησης για τα εμπορικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία πολύ συχνά αναπαράγουν σχεδόν αυτούσιες τις ειδήσεις που προέρχονται από το μοναδικό ελληνικό πρακτορείο ειδήσεων, με τον ίδιο ή παρόμοιο τίτλο και περιεχόμενο.

Η Human Rights Watch πήρε συνέντευξη από δύο δημοσιογράφους που εργάζονται στο πρακτορείο, καθώς και από έναν πρώην υπάλληλο.

Η Ήλια Η., η οποία άρχισε να εργάζεται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ πριν από την υπαγωγή του στο γραφείο του πρωθυπουργού, δήλωσε ότι πάντα υπήρχε κάποιο επίπεδο πολιτικής παρέμβασης, αλλά ότι «από το 2019 η κατάσταση ξέφυγε από τον έλεγχο»:

Αυτό που παρατηρώ στο [μέσο στο οποίο εργάζομαι] δεν είναι τόσο η λογοκρισία όσο η ακραία αποσιώπηση. Υπάρχουν ολόκληρα ρεπορτάζ, που είναι σημαντικά και δεν τα καλύπτουμε καθόλου.... Για παράδειγμα, σταματήσαμε να καλύπτουμε διαδηλώσεις, εκτός από πολύ προφανείς περιπτώσεις. Οτιδήποτε αντικρούει την κυβέρνηση ή αντιτίθεται σε αυτή έχει περιοριστεί. Εάν μια ΜΚΟ δημοσιεύσει κάτι που επικρίνει την κυβέρνηση, είτε δεν θα γράψω για αυτό είτε θα δημοσιεύσω κάτι επεξεργασμένο σε μεγάλο βαθμό... Σταματήσαμε να καλύπτουμε κρίσεις.[159]

Η Ήλια Η. ανέφερε ότι τα ρεπορτάζ πάνω στα οποία εργάζονται συχνά υπαγορεύονται από κυβερνητικούς αξιωματούχους: «Μας ζητείται συνεχώς να [κάνουμε ρεπορτάζ] για πράγματα που υπαγορεύονται από τα υπουργεία. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου [το 2023], μας ζητήθηκε να [αναφέρουμε] όλα τα θετικά πράγματα που έκανε η κυβέρνηση».[160]

Η Human Rights Watch έχει διαπιστώσει ότι το δικό της έργο για την Ελλάδα δεν καλύπτεται από τα δημόσια μέσα ενημέρωσης τόσο συχνά όσο πριν από το 2019. Η Χριστίνα Χ., η οποία επίσης εργάζεται για το ΑΠΕ-ΜΠΕ, εξήγησε στην Human Rights Watch ότι η συντακτική τους πρακτική δίνει προτεραιότητα σε ρεπορτάζ επί των κυβερνητικών απαντήσεων στις επικρίσεις των μη κυβερνητικών ομάδων. Είπε στην Human Rights Watch πως, όταν δημοσιεύεται ένα άρθρο που ασκεί κριτική στην κυβέρνηση από μια μη κυβερνητική ομάδα, συνήθως δεν το καλύπτουν, ή αν το κάνουν, συνήθως καλύπτουν μόνο την απάντηση της κυβέρνησης.

Το [πρακτορείο] λογοκρίνει ακόμη και δελτία τύπου και δηλώσεις από σημαντικούς φορείς, όπως μη κυβερνητικές ομάδες. Ακόμη και συνεντεύξεις τύπου. Ακόμη και ειδήσεις που έχουν κυκλοφορήσει παντού... [Δ]ιστάζουν να τις δημοσιεύσουν στο δικό μας μέσο.[161]

Η Χριστίνα Χ. έχει επίσης παρατηρήσει αυξημένη λογοκρισία από το 2019: «Στην πράξη, τα δημόσια μέσα ενημέρωσης αντιμετωπίζονται ως κυβερνητικά γραφεία τύπου. Αυτό υπήρχε πάντα, σε μικρότερη κλίμακα, αλλά τώρα έχει πάρει γιγαντιαίες διαστάσεις».[162]

Ο Μιχάλης Μ., δημοσιογράφος που εργάζεται σε μία από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές πλατφόρμες συστημικών διαδικτυακών μέσων ενημέρωσης, εξήγησε στην Human Rights Watch ότι το 50% των ειδήσεων που δημοσιεύουν στο διαδίκτυο προέρχονται από το ΑΠΕ-ΜΠΕ.[163] Ανέφερε στην Human Rights Watch ότι συχνά είναι δύσκολο να προχωρήσει κανείς πέρα από όσα γράφει το AΠΕ-ΜΠΕ. «Όποτε καταφέρνω να δημοσιεύσω ένα κείμενο εύστοχο και μη λογοκριμένο, φεύγω χαρούμενος από τη δουλειά. Ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι πήρα ένα κείμενο από το [ΑΠΕ-ΜΠΕ] και έβαλα τον δικό μου εύστοχο τίτλο».[164]

Παρόμοια σχόλια έκανε στην Human Rights Watch ο Ιάσονας Ι., δημοσιογράφος που εργάζεται σε μία από τις μεγαλύτερες διαδικτυακές πλατφόρμες των συστημικών διαδικτυακών μέσων ενημέρωσης. Περιέγραψε το ΑΠΕ-ΜΠΕ ως «κυβερνητικό μέσο» που χρησιμοποιείται ως «γραφείο τύπου για την προπαγάνδα της κυβέρνησης».[165]  

Στις 17 Νοεμβρίου 2022 η Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών εξέφρασε την ανησυχία της για την τάση του ΑΠΕ-ΜΠΕ να ευνοεί τις κυβερνητικές απόψεις στην κάλυψή του, χωρίς να παρέχει ισορροπημένη εκπροσώπηση των αντίθετων απόψεων ή κριτική αξιολόγηση των κυβερνητικών ενεργειών. Αυτή η ανισορροπία, υποστηρίζει η Ένωση, παραβιάζει τη θεμελιώδη δημοσιογραφική αρχή του πλουραλισμού.[166]

Η Human Rights Watch έστειλε επιστολή στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τον Δεκέμβριο του 2024, ζητώντας μια απάντηση στους ισχυρισμούς κατά του ΑΠΕ-ΜΠΕ.[167] Το ΑΠΕ-ΜΠΕ, στην απάντησή του προς την Human Rights Watch, αρνήθηκε οποιαδήποτε κυβερνητική παρέμβαση στις συντακτικές του αποφάσεις, δηλώνοντας ότι η εποπτεία του από το γραφείο του Πρωθυπουργού γίνεται μέσω της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, είναι αυστηρά διοικητική και περιορίζεται στη διασφάλιση της συμμόρφωσης με τις νομικές και κανονιστικές διατάξεις.[168]

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ υπογράμμισε τον ρόλο της εμπειρίας των δημοσιογράφων του και της καθημερινής ενασχόλησής τους με το ρεπορτάζ ως πρωταρχικής εγγύησης για την ανεξαρτησία και την υψηλή ποιότητα του περιεχομένου. Υπογράμμισε επίσης ότι οι πρόσφατες νομοθετικές αλλαγές σχετικά με την επιλογή της διοίκησης στους δημόσιους οργανισμούς (Νόμος 5062/2023) και τη διοικητική τους δομή (Νόμος 4972/2022) συμβάλλουν στην ανεξαρτησία και τη διαφάνεια του οργανισμού.[169]

Στην απάντησή του το ΑΠΕ-ΜΠΕ διαβεβαίωσε ότι δεν υπήρξαν καταγγελίες για μεροληπτική δημοσιογραφία, ιδίως κατά τις προεκλογικές περιόδους 2023-2024. Το ΑΠΕ-ΜΠΕ απέρριψε τις ανησυχίες που εξέφρασε η Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών τον Νοέμβριο του 2022, αποδίδοντάς τις σε ακούσια παράλειψη στο πλαίσιο δημοσίευσης συγκεκριμένης είδησης.

Τέλος, το ΑΠΕ-ΜΠΕ υπογράμμισε τη δέσμευσή του στα διεθνή δημοσιογραφικά πρότυπα και την ενεργό συμμετοχή του σε πρωτοβουλίες όπως η Ευρωπαϊκή Συμμαχία Πρακτορείων Ειδήσεων (EANA) και η Σχολή για την Ασφάλεια των Δημοσιογράφων στη Θεσσαλονίκη.

Η Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Πληροφόρησης έδωσε παρόμοια απάντηση. Η πλήρης επιστολή είναι διαθέσιμη στον ιστότοπό μας.[170]

ΕΡΤ (Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση)

Η Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση ή ΕΡΤ, ο κρατικός δημόσιος ραδιοφωνικός και τηλεοπτικός οργανισμός της Ελλάδας, λειτουργεί βάσει νομικού πλαισίου που θεωρητικά εγγυάται τη διοικητική και οικονομική αυτονομία του, καθώς και τη δημοσιογραφική του ανεξαρτησία.[171] Ωστόσο, υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την αυτονομία του, μεταξύ άλλων διότι ο ραδιοτηλεοπτικός φορέας υπόκειται στη διοικητική εποπτεία της Γενικής Γραμματείας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, η οποία, όπως προαναφέρθηκε, είναι φορέας που υπάγεται στο Γραφείο του Πρωθυπουργού.[172] Η έκθεση της Media Pluralism Monitor (MPM) του 2024 θεωρεί την ανεξαρτησία της ΕΡΤ ως έναν τομέα μετρίου κινδύνου.[173]

Τον Αύγουστο του 2019 η κυβέρνηση διόρισε ως επικεφαλής της ΕΡΤ τον Κωνσταντίνο Ζούλα, πρώην εκπρόσωπο Τύπου του Γραφείου του Πρωθυπουργού και του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας.[174] Τον Νοέμβριο του 2023 η κυβέρνηση θέσπισε νέο νόμο με στόχο την ενίσχυση της διαφάνειας στη διαδικασία διορισμού της ηγεσίας των δημόσιων μέσων ενημέρωσης.[175] Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Κράτος Δικαίου του 2024 για την Ελλάδα, τον Ιούνιο του 2024, η διαδικασία αναζήτησης νέου επικεφαλής για την ΕΡΤ ξεκίνησε βάσει αυτού του αναθεωρημένου πλαισίου.[176]

Η Human Rights Watch κατάφερε να εξασφαλίσει μόνο μία συνέντευξη με δημοσιογράφο εργαζόμενο στην ΕΡΤ, παρά τις προσπάθειες να εντοπίσει και να επικοινωνήσει ενδεχόμενους συνεντευξιαζόμενους πρόθυμους να μιλήσουν. Ενώ μερικά άτομα εκδήλωσαν αρχικά ενδιαφέρον, οργανωτικές δυσκολίες απέτρεψαν τελικά τη διεξαγωγή αυτών των συνεντεύξεων. Ωστόσο, τα περιστατικά λογοκρισίας εντός της ΕΡΤ, τα οποία αναφέρονται στη δημόσια σφαίρα, είναι επίσης ενδεικτικά της πιθανής κυβερνητικής παρέμβασης στη συντακτική ανεξαρτησία των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών φορέων.[177]

Η μόνη δημοσιογράφος της ΕΡΤ με την οποία μιλήσαμε ήταν η Μάχη Νικολάρα, η οποία είναι επίσης ειδική γραμματέας της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ). Η Νικολάρα είχε σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τον λόγο και τον τρόπο αναστολής της προβολής μιας εκπομπής που είχε ετοιμάσει για την ΕΡΤ τον Απρίλιο του 2021 σχετικά με την αναφερόμενη λογοκρισία στο Facebook, η οποία αναστολή, σύμφωνα με την ίδια, πραγματοποιήθηκε από τον επικεφαλής του ειδησεογραφικού τμήματος. Τελικά η εκπομπή βγήκε στον αέρα έναν μήνα αργότερα, με κάποιες προσθήκες, αφού όμως η Νικολάρα είχε γράψει μια λεπτομερή ανάρτηση στο Facebook, όπου περιέγραφε ότι η έρευνά και η αναφορά της σχετικά με τη διαχείριση περιεχομένου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είχαν ανασταλεί απότομα χωρίς να της δοθεί η οποιαδήποτε εξήγηση. Η Νικολάρα δήλωσε στην Human Rights Watch ότι η ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επέφερε «πολύ σοβαρές επαγγελματικές συνέπειες», συμπεριλαμβανομένης της διετούς παύσης νέων αναθέσεων. Ωστόσο, παρέμεινε αισιόδοξη ότι η κατάσταση θα μπορούσε να επιλυθεί με την πρόσφατη αλλαγή στη διοίκηση της ΕΡΤ.[178] 

Η εμπειρία της Νικολάρα με την έκθεσή της για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν αποτελεί μεμονωμένο περιστατικό. Στην ανάρτησή της στο Facebook, επισημαίνει ένα ανησυχητικό μοτίβο όπου δημοσιεύματα που αγγίζουν ευαίσθητα θέματα είτε κόβονται είτε αναβάλλονται επ' αόριστον:

[Σ]το προηγούμενο επεισόδιο κόπηκε την τελευταία στιγμή ρεπορτάζ για την αστυνομική βία. Γι’ αυτό και στις 29 Μαρτίου δεν έπαιξε το προγραμματισμένο επεισόδιο… [Δ]εν έχουν παίξει εδώ και ένα χρόνο, τουλάχιστον δύο θέματα που έχουν δουλευτεί για αυτή την εκπομπή. Ζητήθηκε να συμπληρωθούν με τις θέσεις των αρμόδιων υπουργών και έκτοτε παραμένουν στο συρτάρι… [Σ]το χρονοντούλαπο της ιστορίας και δύο ωριαία επεισόδια του ΕΡΤreport, της βραβευμένης εκπομπής έρευνας που κόπηκε, χωρίς την παραμικρή εξήγηση, με την αλλαγή διοίκησης μετά τις εκλογές. Τα ρεπορτάζ αφορούσαν στο προσφυγικό και τις θεραπευτικές προσεγγίσεις για την τοξικοεξάρτηση. Η ατζέντα όμως έχει αλλάξει με τίς καταγγελίες για επαναπροωθήσεις και τη διάλυση του ΚΕΘΕΑ.[179]

Η λογοκρισία εντός της ΕΡΤ εκδηλώθηκε περίτρανα κατά την κορύφωση της πανδημίας του Covid. Στις 6-7 Φεβρουαρίου 2021, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν υπό αυστηρούς περιορισμούς του Covid-19, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης φωτογραφήθηκε και βιντεοσκοπήθηκε να συναναστρέφεται κόσμο σε μια μεγάλη συγκέντρωση στο νησί της Ικαρίας, αψηφώντας τους κανόνες που είχε επιβάλει η κυβέρνησή του.[180] Στη συνέχεια, με εσωτερικό υπόμνημα που διέρρευσε και υποτίθεται ότι προερχόταν από την ΕΡΤ, δόθηκε ρητή εντολή στους δημοσιογράφους και τους παραγωγούς να μην μεταδίδουν εικόνες από το εν λόγω περιστατικό.[181] Δημοσιογράφοι της ΕΡΤ επιβεβαίωσαν δημοσίως με ανακοίνωσή τους την απόπειρα λογοκρισίας, αναφέροντας ότι οι οδηγίες για χειραγώγηση ή απόκρυψη ειδήσεων είναι συχνές, αν και συνήθως δίνονται προφορικά.[182] Αυτή η ενδεχόμενη κραυγαλέα προσπάθεια λογοκρισίας ώθησε την ΕΣΗΕΑ να καταγγείλει κάθε προσπάθεια χειραγώγησης όποιας πληροφορίας.[183]

Τον Φεβρουάριο του 2020 οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα (RSF) εξέδωσαν ανακοίνωση σχετικά με ένα ιδιαίτερο περιστατικό, καταδικάζοντας «τη λογοκρισία της ελληνικής δημόσιας τηλεόρασης και ραδιοφωνίας της ΕΡΤ σε ρεπορτάζ από κάποια νησιά όπου η νέα εισροή μεταναστών και η δημιουργία νέων καταυλισμών μεταναστών έχει προκαλέσει διαμαρτυρίες».[184] Σύμφωνα με τους RSF και ένα ανεξάρτητο ειδησεογραφικό πρακτορείο, το The Press Project, οι ενέργειες της ΕΡΤ ξεκίνησαν μετά τη δημοσίευση άρθρου ενός τοπικού ανταποκριτή που περιέγραφε λεπτομερώς βίαιες συγκρούσεις μεταξύ της αστυνομίας και κατοίκων της Λέσβου οι οποίοι αντιτίθεντο στη δημιουργία νέου καταυλισμού.[185] Η κεντρική διοίκηση της ΕΡΤ απαίτησε να κατέβει το ρεπορτάζ και, όταν η δημοσιογράφος αρνήθηκε να συμμορφωθεί, το άρθρο αφαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε με ένα τηλεγράφημα του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων.[186] Μετά από αυτό, η ΕΡΤ θέσπισε μια νέα πολιτική που απαιτεί προέγκριση για όλα τα άρθρα των δημοσιογράφων των περιφερειακών μέσων της ΕΡΤ.[187]

Επιπλέον, τον Ιανουάριο του 2025 εμφανίστηκαν εσωτερικές διαφωνίες εντός της ΕΡΤ.[188] Οι εκπρόσωποι των εργαζομένων στο διοικητικό συμβούλιο εξέδωσαν ανακοίνωση με την οποία επικρίνουν την «εξαιρετικά υποβαθμισμένη» κάλυψη των μαζικών διαδηλώσεων με αίτημα την απονομή δικαιοσύνης για την εθνική τραγωδία των Τεμπών, που έλαβαν χώρα στις 26 Ιανουαρίου, κάνοντας λόγο για «προμελετημένο έγκλημα κατά της δημοσιογραφίας». Επεσήμαναν την καθυστερημένη και ελάχιστη κάλυψη της διαδήλωσης στην Αθήνα, την οποία η ΕΡΤ απέδωσε σε τεχνικά προβλήματα.[189]

Η ΠΟΣΠΕΡΤ (Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Προσωπικού Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης), ήρθε να προσθέσει μία ακόμη καταγγελία, εκδίδοντας επίσης μια ανακοίνωση κόλαφο με την οποία καταδικάζει την κάλυψη των διαδηλώσεων για τα Τέμπη από την ΕΡΤ ως «μαύρη σελίδα» στην ιστορία του ραδιοτηλεοπτικού φορέα.[190] Η ΠΟΣΠΕΡΤ επέκρινε συγκεκριμένα την επιλογή να καλυφθεί «η μεγαλύτερη συγκέντρωση των τελευταίων ετών» με μόνο έναν οπερατέρ και έναν δημοσιογράφο στην πλατεία Συντάγματος (στην Αθήνα). Κατήγγειλε επίσης ότι καθ' όλη τη διάρκεια της διαδήλωσης, η ΕΡΤ ήταν απασχολημένη με τη μετάδοση ειδήσεων για μη σχετικά γεγονότα και αμφισβήτησε τη δέσμευση του ραδιοτηλεοπτικού φορέα να μεταδώσει ένα τόσο σημαντικό γεγονός με επαρκή τεχνικά μέσα και πόρους. Η ΠΟΣΠΕΡΤ και τα κόμματα της αντιπολίτευσης ζήτησαν την παραίτηση της σημερινής ηγεσίας της ΕΡΤ λόγω των χειρισμών της στην κάλυψη των διαδηλώσεων για τα Τέμπη.[191]

Ωστόσο, η ΕΡΤ υπερασπίστηκε σθεναρά το ρεπορτάζ της, ισχυριζόμενη ότι τηρεί τα δημοσιογραφικά πρότυπα και δηλώνοντας ότι «καλύπτει όλα τα γεγονότα με πλήρη εγκυρότητα και αξιοπιστία». Ο ραδιοτηλεοπτικός φορέας απέρριψε την κριτική των εργαζομένων ως «απαράδεκτη διαστρέβλωση της πραγματικότητας» και «φθηνή προπαγάνδα».[192]

Η Human Rights Watch έστειλε επιστολή στην ΕΡΤ τον Δεκέμβριο του 2024, ζητώντας έναν σχολιασμό της.[193] Η ΕΡΤ έδωσε μία λεπτομερή απάντηση, υπογραμμίζοντας το νομικό και λειτουργικό πλαίσιο που εγγυάται την ανεξαρτησία της και την ελευθερία έκφρασης σε αυτή.[194] H ΕΡΤ επικαλέστηκε το άρθρο 14 του Συντάγματος της Ελλάδας, το οποίο εγγυάται την ελευθερία της έκφρασης και απαγορεύει τη λογοκρισία. Υπογράμμισε επίσης τον Νόμο 5062/2023, ο οποίος καθιέρωσε ένα νέο σύστημα επιλογής της διοίκησης των νομικών προσώπων του δημόσιου τομέα, όπως αναφέρεται επίσης παραπάνω, με έμφαση στην αξιοκρατία και στα βασικά προσόντα κατά τη διαδικασία διορισμού.[195]

Η ΕΡΤ τόνισε τη διοικητική και οικονομική της αυτοτέλεια.[196] Εξήγησε ότι η διαδικασία επιλογής της ηγεσίας της περιλαμβάνει αυστηρή αξιολόγηση από ανεξάρτητη επιτροπή, διασφαλίζοντας τον διορισμό εξειδικευμένων ατόμων με αποδεδειγμένη πείρα. Ο οργανισμός διευκρίνισε ότι η εποπτεία του εμπίπτει στη Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, μια υπηρεσία με αμιγώς διοικητικές αρμοδιότητες εποπτείας, και όχι στο Γραφείο του Πρωθυπουργού. Αυτή η διοικητική εποπτεία, όπως τονίζει, δεν περιλαμβάνει οποιαδήποτε συμμετοχή στη δημιουργία περιεχομένου ή στην καθημερινή της λειτουργία.[197]

Επιπρόσθετα, η ΕΡΤ υπογράμμισε τη δέσμευσή της απέναντι στις αρχές της αντικειμενικότητας, της πολυφωνίας και της ισότιμης προβολής όλων των απόψεων, όπως αυτές κατοχυρώνονται στον ιδρυτικό της νόμο (4173/2013). Επισήμανε ότι ο νόμος αυτός παρέμεινε αμετάβλητος για μία και πλέον δεκαετία, παρά τις αλλαγές στην πολιτική ηγεσία, γεγονός που αποδεικνύει τη συνεπή δέσμευση στις συγκεκριμένες αρχές.[198]

Η ΕΡΤ υπογράμμισε επίσης τον ρόλο των δημοσιογραφικών ενώσεων και συνδικάτων στη διασφάλιση της συντακτικής ανεξαρτησίας. Σημείωσε ότι οι δημοσιογράφοι της ΕΡΤ υπόκεινται στον Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας που έχουν υιοθετήσει οι εν λόγω ενώσεις, οι οποίες διαθέτουν πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια πειθαρχικά συμβούλια για την παρακολούθηση της εφαρμογής του.[199]

Τέλος, ως απάντηση στα συγκεκριμένα περιστατικά υποτιθέμενης λογοκρισίας από προηγούμενα έτη, τα οποία εκτίθενται στην παρούσα ενότητα, η ΕΡΤ δήλωσε ότι δεν γνωρίζει καμία επίσημη έρευνα ή έκθεση ελέγχου που να τεκμηριώνει τους ισχυρισμούς αυτούς ή να αποδίδει οποιοδήποτε παράπτωμα στην τότε διοίκηση.[200]

Ωστόσο, η απάντηση της ΕΡΤ δεν αντιμετωπίζει τη θεμελιώδη ανησυχία ότι η υπαγωγή της στη Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, η οποία με τη σειρά της υπάγεται στο Γραφείο του Πρωθυπουργού, ενέχει κίνδυνο πολιτικής παρέμβασης. Ακόμα και αν η εποπτεία της Γραμματείας είναι αμιγώς διοικητική, η τελική εξουσία του Πρωθυπουργού επί της Γραμματείας δημιουργεί έναν δυνητικό δίαυλο επιρροής.

Επιπλέον, η διαβεβαίωση της ΕΡΤ ότι δεν γνωρίζει οποιαδήποτε επίσημη έρευνα ή έκθεση ελέγχου σχετικά με τα υποτιθέμενα περιστατικά λογοκρισίας δεν είναι πειστική. Τα αναφερόμενα περιστατικά έτυχαν ευρείας κάλυψης στα μέσα ενημέρωσης και προκάλεσαν ανησυχίες στις δημοσιογραφικές ενώσεις και στις οργανώσεις για την ελευθερία του Τύπου.

V. Χρήση της Κρατικής Διαφήμισης για τον Επηρεασμό των Μέσων Ενημέρωσης

Στην Ελλάδα υπήρχε πάντα μια στενή σχέση μεταξύ των μέσων ενημέρωσης και της κυβέρνησης, αλλά ποτέ δεν είχαμε τόσο υψηλό επίπεδο παρέμβασης και τόσο καθολική ευθυγράμμιση των μέσων ενημέρωσης με την κυβέρνηση.

— Θανάσης Κουκάκης, δημοσιογράφος που καλύπτει οικονομικές ειδήσεις για διεθνή και τοπικά μέσα ενημέρωσης, Αθήνα, 21 Ιουνίου 2023

Η Κοινή Διακήρυξη του 2023 για την Ελευθερία και τη Δημοκρατία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης περιγράφει μια σειρά μέτρων που πρέπει να λάβουν τα κράτη για να στηρίξουν την οικονομική βιωσιμότητα και τη μακροχρόνια σταθερότητα των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης.[201] Συγκεκριμένα, «τα κράτη οφείλουν να αποφεύγουν τις διακρίσεις με βάση τις πολιτικές ή κυβερνητικές απόψεις στις αποφάσεις τους σχετικά με την κατανομή της δημόσιας διαφήμισης» και «οι δημόσιες αρχές θα πρέπει να είναι πλήρως διαφανείς όσον αφορά την ποσότητα, την έκταση, τις απαιτήσεις και τα κριτήρια για την κατανομή της διαφήμισής τους».[202] Το 2018, σε Κοινή Διακήρυξη από εμπειρογνώμονες σε θέματα ελευθερίας της έκφρασης και των μέσων ενημέρωσης σχετικά με την «Ανεξαρτησία και την Ποικιλομορφία των Μέσων Ενημέρωσης στην Ψηφιακή Εποχή», τόνισαν ότι τα κράτη «οφείλουν να θεσπίσουν αποτελεσματικά συστήματα για τη διασφάλιση της διαφάνειας, της δικαιοσύνης και της αποφυγής διακρίσεων όσον αφορά την πρόσβαση των μέσων ενημέρωσης σε κρατικούς πόρους, συμπεριλαμβανομένης της δημόσιας διαφήμισης».[203]

Η διανομή κρατικής διαφήμισης σε μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα έχει εγείρει ανησυχίες σχετικά με τη δυνητική χρήση της ως τρόπου επιρροής των μέσων ενημέρωσης από πλευράς της κυβέρνησης.[204] Χωρίς ισχυρά κριτήρια διαφάνειας και αντικειμενικότητας, σαφείς διαδικασίες και αποτελεσματική εφαρμογή των υφιστάμενων κανόνων, ανεπίσημες πληροφορίες υποδηλώνουν ότι η πιθανή χρήση κρατικών διαφημιστικών κονδυλίων για την υποστήριξη μέσων ενημέρωσης που καλύπτουν ευνοϊκά τα θέματα της κυβέρνησης υπονομεύει την αμερόληπτη ενημέρωση.[205]

Σύμφωνα με την έκθεση του Ιανουαρίου 2024 για την κατάσταση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα, η οποία συντάχθηκε από οκτώ ευρωπαϊκές και διεθνείς ομάδες για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, «[η] κρατική διαφήμιση προς τα μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα, αν και δεν αποτελεί την κυρίαρχη πηγή εσόδων για τον κλάδο των μέσων ενημέρωσης όπως σε ορισμένες άλλες χώρες της ΕΕ, πάσχει εδώ και καιρό από πολιτικοποίηση και παρεμβάσεις».[206]

Μια μελέτη του 2023 που εκπονήθηκε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τη δημόσια χρηματοδότηση των ειδησεογραφικών μέσων ενημέρωσης στην ΕΕ, διαπίστωσε ότι σε αρκετές χώρες της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, «τα ειδησεογραφικά μέσα ενημέρωσης, ιδίως τα έντυπα, λόγω της ευάλωτης κατάστασης των μέσων ενημέρωσης είναι επιρρεπή στην εξάρτηση από την κρατική διαφήμιση - ιδιαίτερα (αλλά όχι αποκλειστικά) σε τοπικό επίπεδο».[207]

Η πρακτική της διοχέτευσης της κρατικής διαφήμισης σε μέσα που ευνοούν την κυβέρνηση αποτελεί σοβαρή απειλή για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και για το δικαίωμα του κοινού στην ενημέρωση. Όταν η κυβέρνηση ανταμείβει επιλεκτικά τα μέσα ενημέρωσης για την ευνοϊκή κάλυψή της από πλευράς τους, δημιουργεί ένα κλίμα αυτολογοκρισίας και υπονομεύει τον ρόλο των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης να θέτουν την εξουσία προ των ευθυνών της. Επιπλέον, στρεβλώνει το τοπίο των μέσων ενημέρωσης, δίνοντας αθέμιτο πλεονέκτημα στις φιλοκυβερνητικές φωνές και περιορίζοντας τον αριθμό των διαφορετικών απόψεων που διατίθενται στο κοινό. Αυτό τελικά αποδυναμώνει τον πλουραλισμό των μέσων ενημέρωσης και παρεμποδίζει τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων από τους πολίτες.

Ο Κώστας Βαξεβάνης, δημοσιογράφος και εκδότης του Documento news, δήλωσε στην Human Rights Watch ότι μετά την ανάληψη της εξουσίας από τη Νέα Δημοκρατία το 2019, κόπηκαν όλα τα είδη κρατικής διαφήμισης στην εφημερίδα. «Ο σκοπός είναι ο οικονομικός στραγγαλισμός», είπε.[208]

Το σκάνδαλο της «Λίστας Πέτσα», που περιγράφεται αμέσως παρακάτω, είναι ένα παράδειγμα των ανησυχιών σχετικά με τη διάθεση δημόσιων πόρων σε μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα. Ερευνητικά ρεπορτάζ έχουν επίσης καταγράψει παρατυπίες στην κατανομή της δημόσιας χρηματοδότησης σε μέσα ενημέρωσης για πρωτοβουλίες και εκστρατείες εξοικονόμησης ενέργειας από την Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Αθηνών (ΕΥΔΑΠ), τη μεγαλύτερη εταιρεία κοινής ωφέλειας νερού στην Ελλάδα, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την πιθανή επιρροή αυτών των δαπανών στην κάλυψη των μέσων ενημέρωσης.[209]

Στην απάντησή της στην Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση υπερασπίστηκε το σύστημα κατανομής της κρατικής διαφήμισης, υποστηρίζοντας ότι η διαδικασία είναι δίκαιη, διαφανής και σύμφωνη με τα ευρωπαϊκά πρότυπα.[210] Στην επιστολή υποστηρίζεται ότι η Ελλάδα διαθέτει «ίσως το πιο εξελιγμένο και διαφανές πλαίσιο στον τομέα της κρατικής διαφήμισης μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης».

Ο ισχυρισμός της κυβέρνησης ότι το σύστημά της είναι «εξελιγμένο» και «διαφανές» φαίνεται να βασίζεται στη ρητορική και όχι στην πραγματικότητα. Τα εκτεταμένα κενά στις πληροφορίες, η κυριαρχία παράλληλων και αντικρουόμενων συστημάτων καταγραφής κρατικών διαφημίσεων και η συνολική έλλειψη διαθεσιμότητας ολοκληρωμένων πληροφοριών για τις δαπάνες δίνουν μια πολύ διαφορετική εικόνα. Μέχρι να αντιμετωπιστούν αυτά τα ζητήματα και μέχρι η κυβέρνηση να δημοσιεύσει πραγματικά ολοκληρωμένες και εύκολα προσβάσιμες πληροφορίες σχετικά με τις κρατικές διαφημιστικές δαπάνες, οι δηλώσεις της για διαφάνεια και συμμόρφωση με τα πρότυπα της ΕΕ δεν μπορούν να επικυρωθούν. Τα ζητήματα αυτά θα συζητηθούν διεξοδικότερα στις επόμενες υποενότητες.

Το σκάνδαλο της Λίστας Πέτσα 

Το 2020 η ελληνική κυβέρνηση ξεκίνησε μια εκστρατεία με τίτλο «Μένουμε Σπίτι», ύψους 20 εκατομμυρίων ευρώ, στο πλαίσιο της πανδημίας Covid-19, η οποία περιλάμβανε την παροχή δημόσιων κονδυλίων για διαφήμιση σε κρατικά και ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης σε διάφορες πλατφόρμες, συμπεριλαμβανομένων των έντυπων εκδόσεων, των τηλεοπτικών καναλιών, των ραδιοφωνικών σταθμών, των ιστότοπων και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.[211]

Μετά από πιέσεις της μη κυβερνητικής ομάδας Vouliwatch και ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης για τη δημοσίευση του καταλόγου των φορέων που είχαν λάβει χρηματοδότηση, αποκαλύφθηκε ότι τα κονδύλια χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση φιλοκυβερνητικών μέσων ενημέρωσης.[212] Αρχικά η κυβέρνηση αρνήθηκε να δημοσιεύσει τον κατάλογο, ο οποίος φέρει το όνομα του πρώην κυβερνητικού εκπροσώπου Στέλιου Πέτσα, στη συνέχεια δημοσίευσε έναν κατάλογο που περιείχε μόνο τα ονόματα των μέσων ενημέρωσης που έλαβαν τα κονδύλια και τέλος δημοσίευσε έναν πλήρη κατάλογο που περιλαμβάνει την κατανομή των κονδυλίων ανά μέσο ενημέρωσης.[213]

Η «Λίστα Πέτσα» περιλάμβανε πάνω από 1.200 μέσα ενημέρωσης, από μεγάλες εθνικές εφημερίδες έως μικρές τοπικές ιστοσελίδες.[214] Ωστόσο, υπήρχαν αξιοσημείωτες παραλείψεις, όπως το Documento, ένα γνωστό μέσο ενημέρωσης που είχε ασκήσει κριτική στην κυβέρνηση, ενώ στον κατάλογο περιλαμβάνονταν ιστότοποι χωρίς περιεχόμενο ή ανύπαρκτοι, ραδιοφωνικοί σταθμοί-φαντάσματα και προσωπικά ιστολόγια.[215] Επιπλέον, ένα δυσανάλογο ποσό χρηματοδότησης διατέθηκε σε φιλοκυβερνητικά μέσα, με ορισμένα από αυτά να λαμβάνουν εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ, ενώ τα αντιπολιτευόμενα μέσα ή όσα ασκούσαν κριτική έλαβαν μόνο μερικές χιλιάδες ευρώ.[216] Σύμφωνα με το ανεξάρτητο μέσο ενημέρωσης The Press Project, τα επικριτικά/αντιπολιτευόμενα μέσα έλαβαν το 1% της συνολικής χρηματοδότησης.[217]

Σύμφωνα με μια ανάλυση της «Λίστας Πέτσα» από το The Press Project, η κατανομή των κρατικών διαφημιστικών κονδυλίων αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα πιθανής μεροληπτικής αντιμετώπισης στο ελληνικό τοπίο των μέσων ενημέρωσης. Η αριστερή Εφημερίδα των Συντακτών έλαβε μόλις 10.000 ευρώ (συν ΦΠΑ) για την ιστοσελίδα της και 30.000 ευρώ για την έντυπη έκδοσή της.[218] Από την άλλη πλευρά, τα φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης με σημαντικά χαμηλότερη αναγνωσιμότητα, έλαβαν μεγαλύτερα ποσά.[219] Για παράδειγμα, ο Φιλελεύθερος (συντηρητική εφημερίδα) έλαβε 60.000 ευρώ για την έντυπη έκδοσή του και 120.000 ευρώ για την ιστοσελίδα του, liberal.gr.[220] Πρόκειται για μια εφημερίδα που κυκλοφορεί πλέον μόνο σε εβδομαδιαία βάση, με πολύ χαμηλότερες πωλήσεις από την Εφημερίδα των Συντακτών, η οποία είναι καθημερινή.[221] Την ίδια στιγμή, η ιστοσελίδα της Athens Voice, η οποία έχει παρόμοια εκτιμώμενη επισκεψιμότητα με την Εφημερίδα των Συντακτών, έλαβε 180.000 ευρώ.[222]

Σε επιστολή της προς τον πρωθυπουργό της Ελλάδας κ. Μητσοτάκη και τον Στέλιο Πέτσα, η Media Freedom Rapid Response σημείωσε ότι «τα κριτήρια επιλογής των ελληνικών μέσων ενημέρωσης που έλαβαν κρατική χρηματοδότηση κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 δεν βασίζονταν σε αρχές αντικειμενικότητας ή δικαιοσύνης, αλλά φαίνεται ότι στην καλύτερη των περιπτώσεων ήταν αυθαίρετα και στη χειρότερη αποσκοπούσαν στην τιμωρία των μέσων ενημέρωσης που έκαναν δυσμενή ρεπορτάζ για την κυβέρνηση».[223]

Η εξεταστική επιτροπή που ξεκίνησε στη Βουλή για τη Λίστα Πέτσα, καθώς και για άλλες μορφές κρατικής χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένης μιας δεύτερης Λίστας Πέτσα, δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα.[224] Όπως και με την έρευνα για το σκάνδαλο υποκλοπών, η κυβέρνηση χρησιμοποίησε την πλειοψηφία της στο κοινοβούλιο για να αποτρέψει βασικούς μάρτυρες, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Πέτσα, να καταθέσουν στην επιτροπή.[225][226]

Στην απάντησή της στην Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η εκστρατεία για τον Covid-19 διεξήχθη νόμιμα και με διαφάνεια.[227] Στην επιστολή της αναφέρει ότι η κατανομή των κονδυλίων βασίστηκε σε αντικειμενικά κριτήρια και ότι η εκστρατεία διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση των πολιτών και στην προστασία της δημόσιας υγείας. Υποστηρίζει επίσης ότι «η διαφάνεια διασφαλίστηκε μέσω του κοινοβουλευτικού ελέγχου και της εκτεταμένης πληροφόρησης που παρείχαν οι αρμόδιοι φορείς».

Ωστόσο, ο ισχυρισμός αυτός δύσκολα συνάδει με την αρχική άρνηση να δημοσιοποιηθεί ο κατάλογος των ωφελούμενων στο κοινό, με τη μερική δημοσιοποίηση μόνο κατόπιν ισχυρών πιέσεων και με το πλήθος των παρατυπιών και των ασυμφωνιών που ενσωματώθηκαν στον ίδιο τον κατάλογο, όπως η πληρωμή σε ανύπαρκτα μέσα και η δυσανάλογη κατανομή σε φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης. Το γεγονός ότι ο αρχικός κατάλογος που δημοσιοποιήθηκε περιείχε απλώς τα ονόματα των χρηματοδοτούμενων μέσων και όχι τα ποσά, καθώς και ότι αυτό έγινε γνωστό μόνο αργότερα, μετά από περαιτέρω πιέσεις της κοινωνίας των πολιτών, δηλώνει ότι δεν υπάρχει καμία διάθεση να αποκαλυφθούν στον μέγιστο βαθμό οι λεπτομέρειες σχετικά με τη διάθεση των συγκεκριμένων κονδυλίων.

Επιπλέον, η επίμονη παρεμπόδιση της κοινοβουλευτικής έρευνας από την πλευρά της κυβέρνησης, η άρνηση να επιτραπεί σε σημαντικούς μάρτυρες, όπως ο κ. Πέτσας, να καταθέσουν ενώπιόν της και η τελική αποτυχία της έρευνας να καταλήξει σε σημαντικά πορίσματα, εγείρει σοβαρές αμφιβολίες για τον ισχυρισμό της περί διαφάνειας. Το γεγονός ότι η τελική κοινοβουλευτική έκθεση δεν είχε την υποστήριξη κανενός κόμματος της αντιπολίτευσης, υπογραμμίζει περαιτέρω τις ανησυχίες σχετικά με τη δικαιοσύνη και τη διαφάνεια της διαδικασίας.

Τέλος, η Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων αμφισβήτησε επίσης ανοιχτά και σθεναρά το κυβερνητικό αφήγημα περί νομιμότητας όσον αφορά τη Λίστα Πέτσα, εκδίδοντας επικριτική γνωμοδότηση, στην οποία επισημαίνονται διαδικαστικές παρατυπίες και πιθανή παραβίαση του ενωσιακού και του εθνικού δικαίου, ιδίως όσον αφορά αποκλίσεις από τους κανονισμούς περί δημοσίων συμβάσεων.[228]

Η Vouliwatch απέστειλε στη Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης αίτηση πρόσβασης σε δημόσια έγγραφα, ζητώντας να γνωστοποιηθούν τα κριτήρια της κατανομής της χρηματοδότησης.[229] Η κυβέρνηση δεν απάντησε καν στην αίτηση, με αποτέλεσμα η Vouliwatch να προσφύγει στην Εθνική Αρχή Διαφάνειας (ΕΑΔ) ώστε να υποχρεώσει την κυβέρνηση να δημοσιοποιήσει τα κριτήρια.[230] Η ΕΑΔ τάχθηκε σιωπηρά στο πλευρό της κυβέρνησης αγνοώντας την προσφυγή της Vouliwatch (διοικητική σιωπή), χωρίς να δώσει καμία εξήγηση.[231] Στη συνέχεια, η Vouliwatch προσέφυγε στο Διοικητικό Εφετείο Αθηνών κατά της σιωπηρής απόρριψης από την ΕΑΔ και τον Ιανουάριο του 2022, το Διοικητικό Εφετείο Αθηνών αποφάνθηκε εν μέρει υπέρ της, λέγοντας ότι η ΕΑΔ πρέπει να αιτιολογήσει την άρνησή της να αποκαλύψει τις πληροφορίες.[232] Ωστόσο, δεν υποχρέωσε την ΕΑΔ να δημοσιοποιήσει τα κριτήρια, αλλά να αιτιολογήσει την απόφασή της για τη μη δημοσιοποίησή τους.

Η Human Rights Watch έστειλε επιστολή στην ΕΑΔ τον Δεκέμβριο του 2024, ζητώντας τα σχόλιά της για το σκάνδαλο της Λίστας Πέτσα.[233] Η ΕΑΔ επιβεβαίωσε ότι η αρχική αίτηση του Vouliwatch για πληροφορίες σχετικά με τη χρηματοδότηση της εκστρατείας Covid-19 υποβλήθηκε στη Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας.[234] Και όταν δεν έλαβε καμία απάντηση, το Vouliwatch προσέφυγε στην ΕΑΔ. Η ΕΑΔ αναγνώρισε την καθυστέρηση στην εξέταση της προσφυγής του Vouliwatch, αποδίδοντάς την στην πολυπλοκότητα του αιτήματος και στον αριθμό των εμπλεκόμενων φορέων. Ανέφερε ότι η μεταγενέστερη δικαστική απόφαση του Ιανουαρίου 2022 επέβαλε αιτιολογημένη απόφαση της ΕΑΔ επί της προσφυγής της Vouliwatch, την οποία και παρείχε.

Ωστόσο, τον Ιούνιο του 2023, μετά την απόφαση του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών τον Ιανουάριο του 2022, η ΕΑΔ εξακολουθούσε να μην γνωστοποιεί τα στοιχεία και αρνήθηκε να διατάξει την κυβέρνηση να δημοσιοποιήσει τα έγγραφα, αλλά αυτή τη φορά εξέδωσε αιτιολογημένη απόφαση, όπως όριζε το δικαστήριο.[235]

Η ΕΑΔ επικαλέστηκε επαγγελματικό και εμπορικό απόρρητο, για να μην υποχρεώσει την κυβέρνηση να αποκαλύψει τα κριτήρια.[236] Η ΕΑΔ ισχυρίστηκε επίσης ότι το Vouliwatch δεν είχε «εύλογο συμφέρον» να λάβει τις πληροφορίες, παρά την απόφαση του Εφετείου.[237] Τον Οκτώβριο του 2022, το Vouliwatch κατέθεσε αίτηση ακύρωσης της προαναφερόμενης απόφασης της ΕΑΔ, ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών. Αυτή τη φορά το δικαστήριο απέρριψε (κατά πλειοψηφία) την αίτηση του Vouliwatch για ακύρωση της απόφασης της ΕΑΔ.[238] Ο Στέφανος Λουκόπουλος, συνιδρυτής και διευθυντής του Vouliwatch, δήλωσε στην Human Rights Watch ότι το δικαστήριο δέχθηκε «...το επιχείρημα του ‘επαγγελματικού και εμπορικού απορρήτου’ χωρίς ωστόσο να εξετάσει το ίδιο το δικαστήριο τα έγγραφα με τα πραγματικά κριτήρια. Στην πραγματικότητα, αυτά δεν προσκομίστηκαν ποτέ στο δικαστήριο».[239]

Σημειώνεται, ωστόσο, ότι σύμφωνα με τη μειοψηφούσα γνώμη του Προέδρου του Δικαστηρίου, η αιτιολογία με την οποία απορρίφθηκε το αίτημα του Vouliwatch από την ΕΑΔ «...είναι πλημμελής και ανεπαρκής»:

Ειδικότερα η καθ’ ής [η ΕΑΔ] ούτε αιτιολογεί επαρκώς τους λόγους για τους οποίους η δημοσιοποίηση των στοιχείων αυτών θα βλάψει «εμπορικά» την ανάδοχο εταιρεία ούτε αναφέρει, όπως θα όφειλε, ότι η μη χορήγηση των εν λόγω στοιχείων είναι «απολύτως αναγκαία», κατά την έκφραση του συνταγματικού νομοθέτη, για την προστασία της ως άνω εταιρείας, λαμβανομένου μάλιστα υπ’ όψιν ότι στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για δαπάνη δημοσίου χρήματος και η απόλυτη διαφάνεια είναι επιβεβλημένη.

Η απάντηση της ΕΑΔ προς την Human Rights Watch αναφέρει ότι εξέτασε την προσφυγή του Vouliwatch αντικειμενικά και αμερόληπτα, εφαρμόζοντας τη σχετική νομοθεσία και νομολογία.[240] Η επιστολή ανέφερε ότι η ΕΑΔ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν πληρούνται οι νομικές προϋποθέσεις για την πρόσβαση στις αιτούμενες πληροφορίες, διαπίστωση που τελικά υποστηρίχθηκε από το δικαστήριο. Στην επιστολή τονίζεται ότι η αρμοδιότητα της ΕΑΔ όσον αφορά την πρόσβαση σε έγγραφα περιορίζεται στις συγκεκριμένες προϋποθέσεις που περιγράφονται στο άρθρο 62 του Νόμου 4727/2020.

Τέλος, η ΕΑΔ δήλωσε ότι οι δραστηριότητές της διέπονται από τον νόμο και δεν υπόκεινται σε εξωτερικές επιρροές. Ενώ αναγνώρισε την αξία της κοινωνικής κριτικής, υπογράμμισε ότι οι ενέργειές της υπαγορεύονται από το νομικό πλαίσιο.[241]

Κατά καιρούς έχουν εκφραστεί ανησυχίες σχετικά με την ανεξαρτησία της ΕΑΔ, ιδίως όσον αφορά τον χειρισμό των ερευνών της σχετικά με τις επαναπροωθήσεις μεταναστών στα ελληνικά σύνορα.[242] Οι ανησυχίες αυτές επικεντρώνονται συχνά στο ενδεχόμενο άσκησης πολιτικής επιρροής στην ηγεσία της ΕΑΔ, καθώς ο πρόεδρος και τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου διορίζονται από το Υπουργικό Συμβούλιο.[243] Παρόλο που φαίνεται να υπάρχει μια διαφανής διαδικασία επιλογής στην οποία συμμετέχει μια ανεξάρτητη επιτροπή επιλογής, ο τελικός διορισμός επαφίεται στον Πρωθυπουργό και στο υπουργικό του συμβούλιο. Οι υποψήφιοι υπόκεινται επίσης σε έγκριση από κοινοβουλευτική επιτροπή στην οποία, ωστόσο, συμμετέχουν, κατά πλειοψηφία, μέλη του κυβερνώντος κόμματος. Η εν λόγω διαδικασία διορισμού μπορεί να υπονομεύσει την ικανότητα της ΕΑΔ να ενεργεί ανεξάρτητα και αμερόληπτα, ιδίως όταν ερευνά ευαίσθητα ζητήματα που ενδεχομένως εμπλέκουν την κυβέρνηση.[244]

Το International Press Institute καταδίκασε τον χειρισμό της υπόθεσης του Vouliwatch από πλευράς της ΕΑΔ, χαρακτηρίζοντάς τον «σοβαρό πλήγμα για τη διαφάνεια και τη λογοδοσία στην Ελλάδα». To IPI κάλεσε επίσης την ελληνική κυβέρνηση να παράσχει στo Vouliwatch τις πληροφορίες που ζήτησε.[245]

Στο πλαίσιο του αγώνα του για λογοδοσία σχετικά με το σκάνδαλο της Λίστας Πέτσα και για ένα διαφανές σύστημα κατανομής των δημόσιων κονδυλίων στα μέσα ενημέρωσης, στις 16 Οκτωβρίου 2023 το Vouliwatch κατέθεσε προσφυγή κατά της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Στην αίτηση, την οποία εξέτασε η Human Rights Watch, το Vouliwatch υποστηρίζει ότι η άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης να αποκαλύψει πληροφορίες σχετικά με τη διανομή της κρατικής διαφήμισης συνιστά παραβίαση του δικαιώματος πρόσβασης σε δημόσιες πληροφορίες, όπως αυτό προστατεύεται από το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.[246] Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο κοινοποίησε την υπόθεση στην ελληνική κυβέρνηση στις 28 Αυγούστου 2024, ζητώντας από εκείνη να αιτιολογήσει την απόφασή της με βάση τα κριτήρια της νομιμότητας – αν προβλέφθηκε και εκτελέστηκε σύμφωνα με τον νόμο, αν επιδίωξε νόμιμο σκοπό και αν ήταν αναγκαία.[247]

Στον απόηχο του σκανδάλου της Λίστας Πέτσα, η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις για να καταστήσει τη χρηματοδότηση των κρατικών μέσων ενημέρωσης πιο διαφανή.

Τον Δεκέμβριο του 2022, το ελληνικό κοινοβούλιο υιοθέτησε έναν νέο νόμο για τα μέσα ενημέρωσης με στόχο την ενίσχυση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας μέσω της σύστασης μιας επιτροπής δεοντολογίας που θα επιβλέπει τη συμμόρφωση των έντυπων και διαδικτυακών μέσων ενημέρωσης και ενδεχομένως θα παρακρατεί κρατικά διαφημιστικά κονδύλια από τα μέσα ενημέρωσης που δεν τηρούν τη δεοντολογία.[248] Η επιτροπή αποτελείται από εννέα μέλη, τα οποία περιλαμβάνουν τρεις εκπροσώπους ιδιοκτητών μέσων ενημέρωσης παράλληλα με τρεις εκπροσώπους δημοσιογραφικών ενώσεων και δύο καθηγητές πανεπιστημίου με ειδίκευση στη δημοσιογραφία και την επικοινωνία και προεδρεύει αυτής ένα μέλος του Ιδρύματος Μπότση, ενός δημοσιογραφικού ινστιτούτου.  Σύμφωνα με προειδοποίηση της Πλατφόρμας Χαρτογράφησης της Ελευθερίας των Μέσων Ενημέρωσης, η παρουσία ιδιοκτητών μέσων ενημέρωσης στην επιτροπή έχει εγείρει ανησυχίες για πιθανές συγκρούσεις συμφερόντων και αθέμιτη επιρροή.[249] Αν και ο νόμος αποσκοπεί στην ενίσχυση των προτύπων των μέσων ενημέρωσης, η εξουσία της επιτροπής να παρακρατεί κρατικά διαφημιστικά κονδύλια από μέσα ενημέρωσης που θεωρείται ότι «δεν συμμορφώνονται» με τη συγκεκριμένη δεοντολογία για διάστημα έως και δύο ετών, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα προσφυγής κατά των αποφάσεων αυτών, έχει εγείρει ανησυχίες σχετικά με πιθανή κατάχρηση και αποκλεισμό από την κρατική χρηματοδότηση των μέσων ενημέρωσης που ασκούν κριτική.[250]

Ο νόμος επιβάλλει επίσης τη δημιουργία μητρώων των μέσων ενημέρωσης για τον έντυπο και τον ηλεκτρονικό τύπο.[251] Τα εγγεγραμμένα μέσα ενημέρωσης είναι επιλέξιμα για κρατική διαφήμιση και χρηματοδότηση· τα μη εγγεγραμμένα εξαιρούνται. Ορίζει επίσης τον «ηλεκτρονικό Τύπο», θέτοντας απαιτήσεις για τους ιστότοπους και τα ιστολόγια που πληρούν τις προϋποθέσεις για εγγραφή, συμπεριλαμβανομένης της υποχρεωτικής απασχόλησης δημοσιογράφων και της απαγόρευσης της αναπαραγωγής περιεχομένου χωρίς άδεια.

Στις καταληκτικές παρατηρήσεις της τον Νοέμβριο του 2024 σχετικά με την 3η περιοδική έκθεση της Ελλάδας, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ εξέφρασε την ανησυχία της ότι ο Νόμος 5005/2022 θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά με σκοπό την άδικη παρακράτηση κρατικών διαφημιστικών κονδυλίων από μέσα ενημέρωσης που ασκούν κριτική στην κυβέρνηση.[252]

Στην επιστολή της προς την Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι ο Νόμος 5005/2022, ο οποίος θέσπισε τα μητρώα μέσων ενημέρωσης και την επιτροπή δεοντολογίας, αποτελεί μια πρωτοποριακή νομοθετική ρύθμιση που ενισχύει τη διαφάνεια και τη λογοδοσία σε ό,τι αφορά την ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης και την κρατική διαφήμιση.[253] Στην επιστολή υποστηρίζεται ότι ο νόμος ενδυναμώνει τη θέση των δημοσιογράφων, ενισχύει την ασφάλεια του επαγγέλματος και θωρακίζει τη διαφάνεια στην ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης. Οι αρχές τονίζουν επίσης ότι ο νόμος ευθυγραμμίζεται με την Ευρωπαϊκή Πράξη για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης (EMFA) και έχει γίνει ευρέως αποδεκτός από τα μέσα ενημέρωσης, όπως αποδεικνύεται από τον αριθμό των καταχωρημένων εκδόσεων και ιστότοπων.

Όταν ρωτήθηκε σχετικά με τη μεταρρύθμιση, ο Στέφανος Λουκόπουλος από το Vouliwatch δήλωσε στην Human Rights Watch:

Όσον αφορά τα μητρώα μέσων ενημέρωσης, δεν χωράει αμφιβολία ότι η δημιουργία τους αποτελεί, τουλάχιστον στα χαρτιά, ένα θετικό βήμα προς την κατεύθυνση της αυστηροποίησης των κανόνων γύρω από τη διανομή κρατικής διαφήμισης. Ο βαθμός, ωστόσο, της αποτελεσματικότητας και της δέουσας εφαρμογής αυτής της πρωτοβουλίας μένει να φανεί. Εξάλλου, το πρόβλημα στην Ελλάδα δεν ήταν ποτέ η έλλειψη επαρκούς νομοθεσίας, αλλά μάλλον η κακή εφαρμογή των υφιστάμενων νομικών διατάξεων. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι παρόμοια μητρώα μέσων ενημέρωσης και κρατικοί κανόνες διαφήμισης υπήρχαν από το 2015 (Νόμος 4339/2015), αυτό όμως δεν εμπόδισε την κυβέρνηση να διανείμει κρατικά διαφημιστικά κονδύλια κατά τη διάρκεια της πανδημίας (Λίστα Πέτσα) σε διαδικτυακά μέσα ενημέρωσης που δεν ήταν καταχωρημένα στο εν λόγω μητρώο...» Επιπλέον, μετά από τυχαία αναζήτηση στο μητρώο, κατέστη σαφές ότι ορισμένες από τις πληροφορίες που θα έπρεπε να έχουν δημοσιευθεί (σύμφωνα με το άρθρο 24 του Νόμου 5005/2022) έχουν παραλειφθεί για κάποιο λόγο.

Στην επιστολή της προς την Human Rights Watch, η κυβέρνηση επισημαίνει την πλατφόρμα «e-Pasithea», ένα ηλεκτρονικό σύστημα διαχείρισης κρατικών διαφημίσεων, ως μέσο για την ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας.[254] Σύμφωνα με την επιστολή, η πλατφόρμα παρέχει στο κοινό πρόσβαση σε εγκεκριμένα προγράμματα επικοινωνίας, προϋπολογισμούς και δαπάνες διαφόρων κυβερνητικών υπηρεσιών.

Μια πιο προσεκτική εξέταση της πλατφόρμας e-pasithea, ωστόσο, υπονομεύει το επιχείρημα της κυβέρνησης. Ενώ η πλατφόρμα αποκαλύπτει ορισμένες πληροφορίες, η έκταση των πληροφοριών αυτών είναι περιορισμένη και παραλείπονται κρίσιμες λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, ενώ η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι η πλατφόρμα παρέχει δημόσια πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με εγκεκριμένα προγράμματα επικοινωνίας, τον προϋπολογισμό και τις δαπάνες των κυβερνητικών οργανισμών, οι πληροφορίες αυτές δεν είναι διαθέσιμες στην πράξη. Η πλατφόρμα εμφανίζει συγκεντρωτικά τα ποσά που δαπανώνται, χωρίς όμως να αναλύει τον τρόπο κατανομής των κονδυλίων μεταξύ των οργανισμών. Συνεπώς, είναι δύσκολο να διαπιστωθεί αν τα χρήματα δαπανώνται ομοιόμορφα και αποτελεσματικά και αν υπάρχει μεροληψία στις δαπάνες.

Επιπλέον, ο ιστότοπος υπολείπεται επίσης στην παροχή βασικών πληροφοριών, όπως η κατανομή της κρατικής διαφήμισης στην κεντρική κυβέρνηση, όπως τα υπουργεία, γεγονός που παρεμποδίζει περαιτέρω τη διαφάνεια. Επίσης, φαίνεται ότι σε λειτουργία βρίσκονται όχι ένας αλλά δύο ιστότοποι «e-Pasithea». Ο παλαιότερος ιστότοπος περιέχει περισσότερες πληροφορίες από ό,τι η νέα έκδοση. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς περί δημοσιότητας, ορισμένα τμήματα του ιστότοπου είναι περιορισμένα λόγω διαπιστευτηρίων σύνδεσης, που περιορίζουν την πρόσβαση του κοινού.

Αν και χαιρετίζουμε την πρωτοβουλία της ελληνικής κυβέρνησης να εισαγάγει νομοθετική ρύθμιση και διαδικτυακά εργαλεία σε μια προσπάθεια να βελτιώσει τη διαφάνεια και τη λογοδοσία στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων ενημέρωσης και την κρατική διαφήμιση, ο τρόπος με τον οποίο αυτά τα εργαλεία εφαρμόζονται στην πράξη είναι καθοριστικός για την επιτυχία τους. Τέτοιες πρωτοβουλίες οφείλουν να επιφέρουν πραγματική διαφορά στο πεδίο. Για να το επιτύχει αυτό, η ελληνική κυβέρνηση πρέπει να προχωρήσει πέρα από τη θέσπιση πλατφορμών και νόμων, προκειμένου να διασφαλίσει την αποτελεσματική εφαρμογή τους.

V. Νομικές απειλές

Στην Ελλάδα, οι δημοσιογράφοι ουσιαστικά δεν προστατεύονται. [Ο]τιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί προσωπική επίθεση... Το σημαντικό είναι να αποφύγεις να σε σύρουν στα δικαστήρια. Επειδή αυτό απαιτεί πόρους και χρόνο και είναι ψυχοφθόρο. Όταν μου έκαναν μήνυση, δεν χάρηκα.

— Άρης Α., δημοσιογράφος, 25 Νοεμβρίου 2022

Οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο συχνά στοχοποιούνται μέσω δήθεν νομικών ενεργειών, συμπεριλαμβανομένων των αγωγών, που αποτελούν τροχοπέδη για την ανεξάρτητη και κριτική δημοσιογραφία.

Όπως υπογράμμισε η ειδική εισηγήτρια του ΟΗΕ για την ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, ορισμένες από αυτές τις νομικές ενέργειες, γνωστές ως SLAPP (Στρατηγικές αγωγές κατά της συμμετοχής του κοινού), επιχειρούν να μετατρέψουν θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος σε ιδιωτική διαμάχη μεταξύ δύο μερών. [255] Ισχυρά άτομα και επιχειρήσεις χρησιμοποιούν μια σειρά από ένδικα μέσα για να προσπαθήσουν να αποσπάσουν την προσοχή από θέματα δημοσίου συμφέροντος. Τα εν λόγω ένδικα μέσα σε διάφορες δικαιοδοσίες περιλαμβάνουν νομικές ενέργειες, ασφαλιστικά μέτρα ή άλλες διαδικασίες, η υπεράσπιση των οποίων είναι δαπανηρή και χρονοβόρα, ακόμη και όταν στερούνται νομικής βάσης. Στην πραγματικότητα, εξαντλούν οικονομικά τους δημοσιογράφους και τα μέσα ενημέρωσης και τους δίνουν λιγότερο χρόνο για ρεπορτάζ, αποτρέποντας κρίσιμες έρευνες για ευαίσθητα θέματα. Οι SLAPP υπονομεύουν άμεσα την ελευθερία του Τύπου και παρεμποδίζουν τον δημόσιο έλεγχο των κυβερνώντων. Οι δημοσιογράφοι λένε ότι ο νόμος που χρησιμοποιείται συχνότερα για αγωγές SLAPP είναι ο αστικός νόμος περί δυσφήμισης στην Ελλάδα, ο οποίος αναφέρεται από πολλούς ως ο «τυποκτόνος» νόμος.[256]

Η ελευθερία της έκφρασης, θεμελιώδες δικαίωμα που προστατεύεται από το ευρωπαϊκό και το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εγγυάται τη δυνατότητα ελεύθερης ανταλλαγής πληροφοριών και ιδεών. Αυτό περιλαμβάνει τη δυνατότητα των δημοσιογράφων να ελέγχουν και να ασκούν κριτική σε ισχυρούς παράγοντες, κάτι που αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της δημοκρατικής λογοδοσίας. Οι SLAPP απειλούν ευθέως αυτό το δικαίωμα. Όταν οι δημοσιογράφοι βομβαρδίζονται με αβάσιμες αγωγές, αυτό τους στερεί πόρους και ενέργεια από το ερευνητικό ρεπορτάζ. Για τα μικρότερα μέσα ενημέρωσης και τους ανεξάρτητους δημοσιογράφους, οι SLAPP μπορούν να αποτελέσουν σοβαρή υπαρξιακή απειλή. Οι SLAPP έχουν επίσης αποτρεπτική επίδραση, αποθαρρύνοντας άλλους δημοσιογράφους από το να ασχοληθούν με σημαντικά ρεπορτάζ λόγω του φόβου των αντιποίνων, περιορίζοντας τελικά τις πληροφορίες που διατίθενται στο κοινό και αποτρέποντας έναν ισχυρό και ανεξάρτητο Τύπο.

Υπήρξαν εκτενείς αναφορές από ομάδες που μάχονται για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης και από άλλες μη κυβερνητικές ομάδες σχετικά με τις νομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα, μεταξύ άλλων μέσω SLAPP και άλλων νομικών προκλήσεων από πλευράς πολιτικών, εξαιτίας της εργασίας τους. Οι αγωγές αυτές βασίζονται συχνά σε ισχυρισμούς περί δυσφήμισης ή παραβίασης προσωπικών δεδομένων και χρησιμοποιούνται για να αποτρέψουν τους δημοσιογράφους από το να κάνουν ρεπορτάζ για σημαντικά θέματα, όπως πολιτικά σκάνδαλα, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιβαλλοντικά εγκλήματα και διαφθορά.

Η Human Rights Watch πήρε συνέντευξη από έναν αριθμό δημοσιογράφων που έχουν γίνει στόχοι SLAPP με τη χρήση του νόμου περί δυσφήμισης, του «τυποκτόνου νόμου» του 1981 και άλλων ένδικων μέσων, τα οποία αναλύονται λεπτομερώς παρακάτω. Ωστόσο, η Human Rights Watch έμαθε επίσης ότι οι ισχυρισμοί για παραβιάσεις προσωπικών δεδομένων χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο για την άσκηση αγωγών SLAPP, όπως στην αγωγή κατά της δημοσιογράφου Σταυρούλας Πουλημένη και του μέσου ενημέρωσης Alterthess.[257] Η Πουλημένη είχε κάνει ένα ρεπορτάζ για τις καταδίκες -οι οποίες τελικά ανατράπηκαν- δύο στελεχών της Hellas Gold για ρύπανση των υδάτων και σε ένα από τα στελέχη επιδικάστηκε αποζημίωση διότι ο δικαστής του Πρωτοδικείου Αθηνών έκρινε ότι η δημοσίευση του ονόματός του παραβίαζε την ιδιωτική του ζωή, η οποία προστατεύεται από τους ευρωπαϊκούς κανόνες προστασίας δεδομένων και προκάλεσε ηθική βλάβη, παρόλο που η καταδίκη ήταν δημόσια πληροφορία.[258] Η δημοσιογράφος άσκησε έφεση κατά της απόφασης του Πρωτοδικείου, η οποία, σύμφωνα με αναδημοσιεύσεις των μέσων ενημέρωσης, εκδικάστηκε ενώπιον του εφετείου τον Σεπτέμβριο του 2024. Η απόφαση εκκρεμεί κατά τη στιγμή συγγραφής του παρόντος.

Η Ελλάδα δεν διαθέτει νομοθεσία κατά των SLAPP και θα πρέπει να θέσει ως προτεραιότητα την υιοθέτηση τέτοιας νομοθεσίας, τουλάχιστον σύμφωνα με τη σύσταση 2022/758 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής της 27ης Απριλίου 2022 για την «προστασία των δημοσιογράφων και των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που δραστηριοποιούνται στη δημόσια σφαίρα από προδήλως αβάσιμες ή καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες» και σύμφωνα με την οδηγία 2024/1069 της ΕΕ κατά των SLAPP[259], ενσωματώνοντας τις βέλτιστες διεθνείς πρακτικές σε διαβούλευση με ανεξάρτητες δημοσιογραφικές οργανώσεις και ομάδες προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

H ειδική εισηγήτρια του ΟΗΕ για την ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι συνιστά στα κράτη να θεσπίσουν νομοθεσία κατά των SLAPP, η οποία θα περιλαμβάνει την απόρριψη των δικαστικών διαδικασιών σε πρώιμο στάδιο και την επιδίκαση των εξόδων, καθώς και τα μέτρα για την ποινικοποίηση της κατάχρησης.[260]

Αγωγές κατά Δημοσιογράφων

Οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα που ερευνούν και κάνουν ρεπορτάζ για επιχειρήσεις και ισχυρούς παράγοντες της πολιτικής κινδυνεύουν να μηνυθούν σε μια προσπάθεια φίμωσής τους.

Η Human Rights Watch πήρε συνέντευξη από 15 δημοσιογράφους οι οποίοι δήλωσαν ότι κάποια στιγμή στη σταδιοδρομία τους αντιμετώπισαν αγωγή ή νομική απειλή για ρεπορτάζ τους ή απειλήθηκαν με νομικά μέτρα από πολιτικούς ή επιχειρήσεις, ορισμένοι από αυτούς πολλές φορές.

Η πλατφόρμα Mapping Media Freedom, ένας πανευρωπαϊκός μηχανισμός που καταγράφει, παρακολουθεί και αντιδρά σε πιθανές απειλές κατά της ελευθερίας του Τύπου και των μέσων ενημέρωσης στα κράτη μέλη της ΕΕ και στις υποψήφιες προς ένταξη χώρες και λειτουργεί με πρωτοβουλία της Media Freedom Rapid Response (MFRR), κατέγραψε 47 περιστατικά στην Ελλάδα από την 1η Ιανουαρίου 2019 έως την 1η Ιανουαρίου 2025, τα οποία αφορούσαν αστικές αγωγές κατά δημοσιογράφων (18), δυσφήμιση (8), ποινικές διώξεις κατά δημοσιογράφων (10), καταδίκες (1), εξώδικα(6) και ανακρίσεις (8).[261] 

Ο Θοδωρής Χονδρόγιαννος, ανεξάρτητος ερευνητικός δημοσιογράφος, που παραχώρησε συνέντευξη στην Human Rights Watch τον Ιούνιο του 2023, δήλωσε ότι έχει αντιμετωπίσει ή αντιμετωπίζει επί του παρόντος μία ποινική αγωγή για δυσφήμιση, τρεις αστικές αγωγές για δυσφήμιση και έχει λάβει οκτώ εξώδικα.

Τα ρεπορτάζ του Χονδρόγιαννου συνέβαλαν καθοριστικά στην αποκάλυψη του σκανδάλου των υποκλοπών στην Ελλάδα. Όμως, εξαιτίας του έργου του ιδίου και των συναδέλφων του, ο δημοσιογράφος αντιμετωπίζει δύο σημαντικές αγωγές δυσφήμισης που άσκησε ο Γρηγόρης Δημητριάδης, ανιψιός του Έλληνα πρωθυπουργού, ο οποίος ήταν γενικός γραμματέας του γραφείου του Πρωθυπουργού, καθ' όλη τη διάρκεια του σκανδάλου των υποκλοπών και μέχρι την παραίτησή του τον Αύγουστο του 2022.

Τον Αύγουστο του 2022, ο Δημητριάδης άσκησε αγωγή κατά της εφημερίδας ΕΦΣΥΝ, της διαδικτυακής ερευνητικής πλατφόρμας Reporters United και των δημοσιογράφων της, συμπεριλαμβανομένων των Χονδρόγιαννου και Νικόλα Λεοντόπουλου, καθώς και του ανεξάρτητου δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη.[262] Ο Δημητριάδης αξιώνει να του επιδικαστούν 550.000 ευρώ και να αποσυρθεί ένα άρθρο που τον εμπλέκει στο σκάνδαλο με το λογισμικό κατασκοπείας. Ο ρόλος του Γραφείου του Πρωθυπουργού στο σκάνδαλο των υποκλοπών με κατασκοπευτικό λογισμικό, το ποιος ενεπλάκη και με ποιο τρόπο, είναι όλα θέματα τεράστιου δημόσιου ενδιαφέροντος και αποτελούν αντικείμενο ερευνών υπό την ηγεσία των δικαστικών αρχών, οι οποίες βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη.[263]

Στον απόηχο του σκανδάλου και μετά τη δημοσίευση των ρεπορτάζ, ο Δημητριάδης παραιτήθηκε από τη θέση του γενικού γραμματέα στο Γραφείο του Πρωθυπουργού καθώς και από τον ρόλο του στην εποπτεία της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ).[264]

Οι ομάδες για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στο MFRR ανέφεραν σε επιστολή τους προς τον Δημητριάδη, τον Οκτώβριο του 2022, ότι «έχουν αξιολογήσει προσεκτικά αυτές τις πέντε νομικές αξιώσεις και πιστεύουν ότι κατατάσσονται στις Στρατηγικές Αγωγές κατά της Συμμετοχής του Κοινού (SLAPP) οι καταχρηστικές αγωγές που κατατίθενται από ισχυρά άτομα με στόχο τη φίμωση και τον εκφοβισμό της νόμιμης δημοσιογραφίας ελέγχου».[265]

Ο Δημητριάδης κατέθεσε δεύτερη αγωγή τον Νοέμβριο του 2023, στρεφόμενη και πάλι κατά της ΕΦΣΥΝ, κατά τριών στελεχών της εφημερίδας και κατά των δημοσιογράφων Νικόλα Λεοντόπουλο, Θοδωρή Χονδρόγιαννο και Χριστόφορο Κάσδαγλη από τους Reporters United.[266] Αυτή η δεύτερη αγωγή αξίωνε μια αστρονομική αποζημίωση ύψους 3,3 εκατομμυρίων ευρώ και απαιτούσε να αποσυρθούν επιπλέον άρθρα που αναφέρονταν στην φερόμενη εμπλοκή του στο σκάνδαλο των παρακολουθήσεων, ενώ ο ίδιος ήταν εν ενεργεία. Όλα αυτά τα άρθρα έθιγαν σημαντικά ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος σχετικά με έναν δημόσιο ρόλο που ασκούσε ο Δημητριάδης. Ο Δημητριάδης έχει επίσης καταθέσει ξεχωριστή αγωγή κατά του ομίλου Alter Ego Media για παρόμοια δημοσιεύματα που σχετίζονται με το χρονικό διάστημα κατά το οποίο υπηρετούσε σε δημόσιο αξίωμα και με το σκάνδαλο των υποκλοπών.

Ομάδες για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης έχουν επανειλημμένα καλέσει τον Δημητριάδη να αποσύρει τις αγωγές.[267]

Τον Οκτώβριο του 2024, δικαστήριο της Αθήνας δημοσίευσε την απόφασή του για την πρώτη αγωγή δυσφήμισης του Δημητριάδη, αποφασίζοντας υπέρ των Reporters United, του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη και της Εφημερίδας των Συντακτών, αναγνωρίζοντας την αξία του δημόσιου συμφέροντος στα ρεπορτάζ τους και κρίνοντας ότι δεν υπήρχε ψευδές ή συκοφαντικό περιεχόμενο.[268] Η δεύτερη αγωγή του Δημητριάδη εκδικάστηκε τον Δεκέμβριο του 2024 και στις 3 Απριλίου 2025 το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών δημοσίευσε την απόφασή του να απορρίψει τις αξιώσεις του Δημητριάδη κατά της Εφημερίδας των Συντακτών και των Reporters United και τον διέταξε να καταβάλει 4.750 ευρώ για δικαστικά έξοδα.[269] Το δικαστήριο έκρινε ότι ένας τίτλος σε ένα από τα διάφορα εν λόγω άρθρα συνιστούσε «απλή δυσφήμηση», δηλαδή αμέλεια ως προς την ακρίβεια του τίτλου, η οποία έβλαψε τη φήμη του, για την οποία η Εφημερίδα των Συντακτών καταδικάστηκε στην καταβολή προστίμου 3.000 ευρώ και 450 ευρώ για δικαστικά έξοδα. Η εφημερίδα σκοπεύει να ασκήσει έφεση κατά της απόφασης αυτής.[270]

Ο Χονδρόγιαννος περιέγραψε το βαρύ τίμημα που έχουν τέτοιου είδους αγωγές για τους δημοσιογράφους:

Για μένα, το θέμα των SLAPP είναι ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα. Οι αγωγές κατά δημοσιογράφων και μέσων ενημέρωσης έχουν υψηλό κόστος τόσο σε χρήμα όσο και σε χρόνο... Οι αγωγές, σε αντίθεση με άλλες επιθέσεις, συνιστούν υπαρξιακό κίνδυνο. Απαιτούν τόσο πολύ χρήμα και χρόνο που γίνονται υπαρξιακή απειλή.[271]

Ο καθηγητής Ιωάννης Τασσόπουλος, που παραχώρησε συνέντευξη στην Human Rights Watch τον Νοέμβριο του 2022, μας εξηγεί:

Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι πως όταν ένα πολιτικό πρόσωπο δέχεται κριτική για τον τρόπο με τον οποίο ασκεί τα καθήκοντά του, η εν λόγω κριτική αντιμετωπίζεται με αγωγή για δυσφήμιση. Η νομολογία δεν αντιδρά με αποφασιστικό τρόπο και υπάρχουν πολλά προβλήματα. Η κριτική για τον τρόπο άσκησης της πολιτικής γίνεται ιδιωτική υπόθεση [στα δικαστήρια]. Τέτοιες εγκλήσεις θα έπρεπε να είναι απαράδεκτες σύμφωνα με τον νόμο. Το ίδιο ισχύει και για δημόσια πρόσωπα... Οι SLAPP θέτουν τους δημοσιογράφους σε κατάσταση ομηρίας και τους εξαντλούν οικονομικά.[272]

Ενδεικτική της κατάστασης είναι η απάντηση του πρώην εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Ντογιάκου σε δημοσιεύματα των μέσων ενημέρωσης που επικρίνουν την αδράνεια της ελληνικής δικαιοσύνης στο σκάνδαλο των υποκλοπών, σε ένα ξέσπασμα του πρώην εισαγγελέα εναντίον τους.[273] Στη δήλωσή του κατηγόρησε ορισμένα μέσα ενημέρωσης ότι «συκοφαντούν» και «υπονομεύουν» τη δικαιοσύνη όταν αυτή δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους.[274] Αναφέρθηκε επίσης σε «εκτεταμένο φορολογικό έλεγχο» ορισμένων εκδοτών μέσων ενημέρωσης, υπονοώντας ότι θα μπορούσε να αποκαλύψει πληροφορίες σχετικά με τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες.[275] Η δήλωση αυτή μπορεί να ερμηνευθεί ως νομική απειλή με στόχο τη φίμωση των κριτικών μέσων ενημέρωσης. Οι ενώσεις των Ελλήνων δημοσιογράφων απάντησαν με μια ανακοίνωση στην οποία τονίζεται ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης ως θεματοφύλακα της δημοκρατίας.[276]

Ο Φώτης Φ., δημοσιογράφος που εργάζεται σε ένα συστημικό μέσο ενημέρωσης, δήλωσε στην Human Rights Watch πως όταν εργαζόταν σε ένα ερευνητικό ρεπορτάζ και μοιράστηκε τα ευρήματά του με τους αρμόδιους φορείς το 2021 ώστε εκείνοι να τοποθετηθούν, έλαβε μία ανεπίσημη τηλεφωνική κλήση από κυβερνητικό αξιωματούχο που του είπε «πρόσεχε τι θα γράψεις γιατί θα σου κάνουν μήνυση». Είπε ότι έχει λάβει αρκετά εξώδικα για το έργο του, αλλά όχι αγωγή.[277]

Τον Μάιο του 2021 η Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία καταδίκασε την έξαρση των SLAPP εναντίον δημοσιογράφων από πολιτικούς. Στην ανακοίνωσή της η ΕΣΗΕΑ ανέφερε ότι οι αγωγές αποτελούν προσπάθεια φίμωσης των δημοσιογράφων και καταστολής του δημόσιου ελέγχου των πολιτικών. Η ένωση ζήτησε επίσης την κατάργηση του «τυποκτόνου νόμου» του 1981, της νομικής βάσης στην οποία στηρίζονται πολλές SLAPP.[278]

Το Documento, ένα ερευνητικό μέσο ενημέρωσης που έχει επανειλημμένα δημοσιεύσει ρεπορτάζ για περιστατικά αναφερόμενης διαφθοράς και ατασθαλιών από πλευράς της κυβέρνησης καθώς και για ισχυρά συμφέροντα στην Ελλάδα, έχει επανειλημμένα στοχοποιηθεί από δημόσια πρόσωπα λόγω των επικριτικών του ρεπορτάζ. Η στοχοποίηση περιλάμβανε την απαγόρευση της κρατικής διαφήμισης (όπως αναφέρεται στην ενότητα V παραπάνω), αγωγές και προσπάθειες φυλάκισης του εκδότη.[279] Ο γνωστός ερευνητικός δημοσιογράφος και εκδότης του Documento, Κώστας Βαξεβάνης, έχει αντιμετωπίσει πολυάριθμες ποινικές και αστικές αγωγές κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του λόγω των δημοσιευμάτων του ιδίου και του μέσου ενημέρωσής του αναφορικά με τη διαφθορά, πολλές από αυτές από πολιτικούς:

«Μέχρι σήμερα, έχουν ασκηθεί εναντίον μας περίπου 100 αγωγές από δημόσια πρόσωπα. Ο στόχος είναι η ομηρία του μέσου ενημέρωσης και η οικονομική του εξουθένωση... Υπάρχουν αγωγές από τον πρωθυπουργό, τη σύζυγο του πρωθυπουργού, τον πρώην υπουργό Δικαιοσύνης [επί Νέας Δημοκρατίας]. Ποιος δικαστής θα με αθωώσει όταν η αγωγή ασκείται από αυτούς; Επιπλέον, όλα τα [συστημικά] μέσα ενημέρωσης αναπαράγουν ρεπορτάζ που στρέφονται εναντίον μου, άρθρα δολοφονίας χαρακτήρα... Αλλά όταν έρθει η ώρα της αθώωσης κανείς δεν θυμάται να το δημοσιεύσει αυτό».[280]

Το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ελευθερία του Τύπου και των Μέσων Ενημέρωσης, μια μη κυβερνητική οργάνωση, εξέφρασε την «απογοήτευσή» του και καταδίκασε «κατηγορηματικά» την επιβολή προστίμου ύψους 435.000 ευρώ στο Documento τον Δεκέμβριο του 2023 για υποτιθέμενες παράνομες συναλλαγές και εκπτώσεις προς τους διαφημιζόμενούς του. [281] Το Documento αρνείται κατηγορηματικά τους ισχυρισμούς αυτούς χαρακτηρίζοντας τους αυξανόμενους ελέγχους και το αρχικό εξωφρενικό πρόστιμο ύψους 435.000 ευρώ —το οποίο αργότερα μειώθηκε σε 240.000 ευρώ— ως μια πολιτικά υποκινούμενη προσπάθεια φίμωσης της κριτικής του δημοσιογραφίας.[282] Η εφημερίδα επιμένει ότι οι εκπτώσεις αφορούσαν νόμιμες επιχειρηματικές πρακτικές και σχεδιάζει να προσφύγει στη δικαιοσύνη για να αμφισβητήσει το πρόστιμο. Σύμφωνα με το Documento, η διαμάχη ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια με ανώνυμες καταγγελίες που απεστάλησαν στις φορολογικές αρχές.[283] Σύμφωνα με το Documento, σε επίσημο έλεγχο τον Οκτώβριο του 2023 δεν βρέθηκαν ευρήματα ατασθαλιών.[284] Η υπόθεση κατά του Documento βρίσκεται σε εξέλιξη.[285]

Κανένας από τους δημοσιογράφους που υπέστησαν δίωξη δεν μπόρεσε να επωφεληθεί από δικηγόρους χρηματοδοτούμενους από το κράτος και έτσι οι ίδιοι και τα μέσα ενημέρωσης αναγκάστηκαν να επωμιστούν όλα τα νομικά έξοδα που προέκυψαν από τις υποθέσεις.[286]

Στην απάντησή της προς την Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι δεν τίθεται ζήτημα SLAPP στην Ελλάδα, επισημαίνοντας τον μικρό αριθμό αγωγών που στρέφονται κατά δημοσιογράφων και τον μικρό αριθμό των αγωγών που έχουν επιτυχή έκβαση.[287] Η επιστολή υποστηρίζει επίσης ότι ακόμη και στις περιπτώσεις όπου οι αγωγές έχουν επιτυχή έκβαση, οι αποζημιώσεις που επιδικάζονται είναι συνήθως πολύ χαμηλότερες από τις αιτούμενες. Η απάντηση της ελληνικής κυβέρνησης επισημαίνει επίσης στατιστικά στοιχεία από το 2022 και το 2023 που δείχνουν έναν μικρό αριθμό αγωγών κατά δημοσιογράφων και μέσων ενημέρωσης, με ακόμη λιγότερες από αυτές να έχουν επιτυχή έκβαση, ενώ τα επιδικασθέντα ποσά είναι σημαντικά χαμηλότερα από τα αιτούμενα.

Η επιστολή αναφέρεται επίσης σε μια σειρά πρωτοβουλιών που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση του ζητήματος των SLAPP και στην προστασία των δημοσιογράφων. Σημειώνει ότι εκπρόσωπος του Υπουργείου Δικαιοσύνης πραγματοποίησε παρουσίαση στην Task Force για τη Διασφάλιση της Προστασίας, της Ασφάλειας και της Ενίσχυσης της Θέσης των Δημοσιογράφων και άλλων Επαγγελματιών των Μέσων Ενημέρωσης σχετικά με την Οδηγία 2024/1069 της ΕΕ κατά των SLAPP και τη συνοδευτική Σύσταση. Η κυβέρνηση συγκρότησε επίσης ειδική υποεπιτροπή, στην οποία συμμετέχουν εκπρόσωποι του Υπουργείου Δικαιοσύνης και των δημοσιογραφικών σωματείων, για να συζητήσει την ενσωμάτωση της οδηγίας στην ελληνική νομοθεσία. Επιπλέον, η Ομάδα Δράσης μετατράπηκε σε μόνιμο φορέα δομημένου διαλόγου σχετικά με τις SLAPP μεταξύ των κυβερνητικών φορέων και της κοινωνίας των πολιτών. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης ανακοίνωσε επίσης τη σύσταση νομοπαρασκευαστικής επιτροπής που θα ασχοληθεί με την ενσωμάτωση της οδηγίας στο εθνικό δίκαιο. Τέλος, δημιουργήθηκε ένα Παρατηρητήριο SLAPP για την παρακολούθηση των υποθέσεων SLAPP και την παροχή βοήθειας στους δημοσιογράφους.[288]

Ωστόσο, παρά τις θετικές αυτές πρωτοβουλίες, η απειλή των SLAPP συνεχίζει να πλανάται πάνω από τους Έλληνες δημοσιογράφους, όπως περιγράφεται παραπάνω, ενεργώντας αποτρεπτικά στην ερευνητική δημοσιογραφία και συμβάλλοντας στην αυτολογοκρισία. Το υψηλό κόστος της δικαστικής διαδικασίας, η διάρκεια των δικαστικών αγώνων και το ενδεχόμενο αμαύρωσης της φήμης μπορούν να αποτρέψουν τους δημοσιογράφους από το να ασχοληθούν με ευαίσθητες ιστορίες, ακόμη και αν έχουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία για να υποστηρίξουν το ρεπορτάζ τους. Η έλλειψη ενός ολοκληρωμένου νόμου κατά των SLAPP καθιστά τους δημοσιογράφους ευάλωτους σε καταχρηστικές δικαστικές τακτικές και η στήριξη της κυβέρνησης σε στατιστικά στοιχεία προκειμένου να υποβαθμίσει το ζήτημα δεν αντιμετωπίζει τον ευρύτερο αντίκτυπο των SLAPP στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης.

Προβληματικό νομικό πλαίσιο

Το Ελληνικό δίκαιο ποινικοποιεί τη «συκοφαντική» δυσφήμιση.

Το Άρθρο 363 του ελληνικού Ποινικού Κώδικα ορίζει ως συκοφαντική δυσφήμιση την περίπτωση που κάποιος, ενώπιον τρίτου, εν γνώσει του ισχυρίζεται ή διαδίδει ψευδή γεγονότα για άλλο πρόσωπο τα οποία μπορούν να βλάψουν την υπόληψη ή την τιμή του. Tιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) μηνών και χρηματική ποινή.[289] Eάν η πράξη τελείται, με οποιονδήποτε τρόπο, δημοσίως ή μέσω του διαδικτύου, ο δράστης τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών και χρηματική ποινή.[290]

Επιπλέον, το Άρθρο 361 του ποινικού κώδικα προβλέπει ότι όποιος προσβάλλει την τιμή άλλου προσώπου λεκτικά, με πράξεις ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, έχοντας τέτοιον σκοπό, τιμωρείται με φυλάκιση έως 6 μηνών ή με χρηματική ποινή.[291] Εάν η προαναφερόμενη πράξη διαπράττεται δημοσίως με οποιονδήποτε τρόπο ή μέσω του διαδικτύου, επιβάλλεται φυλάκιση μέχρι 1 έτους ή χρηματική ποινή.[292] Τέλος, εάν η προσβολή αφορά την ιδιωτική ή οικογενειακή ζωή, επιβάλλεται φυλάκιση έως 2 ετών ή χρηματική ποινή.[293]

Σε μια σημαντική κίνηση για την ελευθερία του Τύπου, τον Φεβρουάριο του 2024, αποποινικοποιήθηκε η «απλή» δυσφήμιση. Ως τότε, το αδίκημα αυτό αφορούσε περιπτώσεις όπου δημοσιευμένες πληροφορίες, είτε αληθείς είτε ψευδείς –εν αγνοία του υπαίτιου ότι είναι ψευδείς- έβλαπταν τη φήμη ενός ατόμου. [294] Ωστόσο, οι αλλαγές εισήγαγαν νέες πολυπλοκότητες στο νομικό τοπίο. Ενώ αποποινικοποιήθηκε η «απλή» δυσφήμιση, η ταυτόχρονη κατάργηση του άρθρου 367, το οποίο επέτρεπε στους δικαστές να μην επιβάλλουν ποινές σε περιπτώσεις δημοσίου συμφέροντος, δημιούργησε αβεβαιότητα. Αυτό εγείρει ανησυχίες όσον αφορά τον τρόπο που η δικαιοσύνη θα χειρίζεται περιπτώσεις στις οποίες οι δημοσιεύσεις είναι μεν αληθείς, πλην όμως βλάπτουν τη φήμη. Επιπλέον, οι νέες νομικές ρυθμίσεις αύξησαν επίσης τις ποινές για συκοφαντική δυσφήμιση και περιόρισαν τη δυνατότητα αναστολής των ποινών για όσο χρόνο εκκρεμεί η έφεση.[295]

Στην απάντησή της στην Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση επισημαίνει ότι η αποποινικοποίηση της «απλής» δυσφήμισης, τον Φεβρουάριο του 2024, αποτελεί απόδειξη της προσήλωσής της στην προστασία της ελευθερίας του λόγου και της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης.[296] Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι η διάκριση μεταξύ της «απλής» δυσφήμισης και της «συκοφαντικής» δυσφήμισης είναι ουσιώδης, καθώς η τελευταία περιλαμβάνει την εν γνώσει διάδοση ψευδών πληροφοριών. Επισημαίνει επίσης ότι η συκοφαντική δυσφήμιση παραμένει ποινικό αδίκημα σε πολλές άλλες δημοκρατικές χώρες και ότι η διατήρησή της ως ποινικού αδικήματος στην Ελλάδα δεν αποτελεί απόκλιση από τα διεθνή πρότυπα.

Η ελληνική κυβέρνηση υποστηρίζει ότι ο νόμος περί συκοφαντικής δυσφήμισης δεν αποτελεί απειλή για την ελευθερία του Τύπου, υποστηρίζοντας ότι σπάνια εφαρμόζεται κατά δημοσιογράφων και μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις όπου παραβιάζεται κατάφωρα η νομοθεσία.[297] Υπογραμμίζει επίσης ότι οι περισσότεροι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα μπορούν να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους, ακόμη και για ευαίσθητα θέματα ή εναντίον ισχυρών προσώπων, όπως αποδεικνύεται από τη συνεχή ροή δημοσιογραφικών ερευνών και αποκαλύψεων.

Ωστόσο, η έρευνα της Human Rights Watch δείχνει ότι η δυνατότητα επιβολής ποινικών κυρώσεων για δυσφήμιση, ακόμη και αν εφαρμόζεται σπάνια, μπορεί να έχει αποθαρρυντική επίδραση στην ελευθερία της έκφρασης και να αποτρέπει τους δημοσιογράφους από το να ασκούν κριτική δημοσιογραφία. Όπως σημειώνεται παρακάτω, η συκοφαντική δυσφήμιση μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσω αστικής ευθύνης για την τιμωρία της κακόβουλης συμπεριφοράς και της παροχής αποζημίωσης για την πραγματική βλάβη που προκλήθηκε. Η δυνατότητα επιβολής ποινικών κυρώσεων εγκυμονεί τον κίνδυνο να χρησιμοποιηθεί για τη φίμωση των διαφορετικών απόψεων και την αποτροπή των δημοσιογράφων από το να ερευνούν ευαίσθητα θέματα. Το γεγονός ότι ο νόμος εφαρμόζεται σπανίως δεν αναιρεί τη δυνατότητα χρήσης του ως εργαλείου εκφοβισμού και λογοκρισίας.

Οι ρυθμίσεις περί του αστικού αδικήματος της δυσφήμισης παρέχουν στα άτομα μία νομική οδό προκειμένου να αξιώσουν αποζημίωση για την προσβολή της φήμης τους λόγω ψευδών και δυσφημιστικών δηλώσεων.[298] Στις αστικές υποθέσεις δυσφήμισης ο ενάγων φέρει συνήθως το βάρος της απόδειξης ότι ο εναγόμενος προέβη σε ψευδή δήλωση που του προκάλεσε βλάβη. Εάν ο ενάγων καταφέρει να αποδείξει την υπόθεσή του, μπορεί να του επιδικαστεί αποζημίωση για την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη η φήμη του.

Ο Νόμος 1178/81 του 1981 για την «αστική ευθύνη του Τύπου» -τον οποίο οι δημοσιογράφοι και η ΕΣΗΕΑ χαρακτηρίζουν ως «τυποκτόνο νόμο»- προβλέπει ότι σε περίπτωση καταδίκης για δυσφήμηση ο ιδιοκτήτης του μέσου ενημέρωσης υποχρεούται να καταβάλει πλήρη χρηματική αποζημίωση για υλικές και μη υλικές βλάβες εξαιτίας ισχυρισμού που έπληξε τη φήμη και την υπόληψη ενός προσώπου, υπό την προϋπόθεση ότι ο εν λόγω ισχυρισμός έγινε με πρόθεση, υπαιτιότητα ή υπαίτια άγνοια από τον συντάκτη του άρθρου ή, αν είναι άγνωστος, από τον εκδότη ή τον διευθυντή του μέσου ενημέρωσης. Σύμφωνα με την παράγραφο 5 του άρθρου 1 του ίδιου νόμου, ο αδικηθείς οφείλει επίσης, πριν από την άσκηση της αγωγής, να επικοινωνήσει με τον συντάκτη του εν λόγω δημοσιεύματος ή, αν είναι άγνωστος, με τον εκδότη ή τον διευθυντή σύνταξης, καλώντας τους να δημοσιεύσουν απολογία.

Ενώ το Άρθρο 14 του Συντάγματος της Ελλάδας εγγυάται την ελευθερία του Τύπου, επιτρέπει επίσης την κατάσχεση εντύπων μετά την κυκλοφορία τους σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Οι λόγοι αυτοί περιλαμβάνουν προσβολή κατά του προσώπου του Προέδρου, προσβολή κατά της θρησκείας, δημοσίευση πληροφοριών που απειλούν την εθνική ασφάλεια ή υποκίνηση βίαιων απόπειρων ανατροπής του πολιτεύματος. Αυτή η δυνατότητα κατάσχεσης εφημερίδων ενέχει τον κίνδυνο κατάχρησης από τις αρχές που επιδιώκουν να φιμώσουν τις επικριτικές φωνές.

Τέλος, μία διάταξη του ποινικού κώδικα που καθιστούσε ποινικό αδίκημα τη διάδοση «ψευδών ειδήσεων», η οποία προστέθηκε το 2021, προέβλεπε ότι η διάδοση ψευδών ειδήσεων που «είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στην εθνική οικονομία, στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή στη δημόσια υγεία» τιμωρείται με φυλάκιση έως πέντε ετών. Η διάταξη αντικαθιστούσε ρύθμιση που εισήχθη το 2019 – καθιστώντας την πιο αόριστη και με πιο αυστηρές ποινές, θεσπίζοντας ποινικές κυρώσεις για «όποιον, δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις με αποτέλεσμα να προκαλέσει φόβο σε ακαθόριστο αριθμό ανθρώπων ή σε ορισμένο κύκλο ή κατηγορία προσώπων, τα οποία αναγκάζονται κατά συνέπεια να προβούν σε μη προγραμματισμένες πράξεις ή σε ματαίωσή τους, με κίνδυνο να προκληθεί ζημία στην οικονομία, στον τουρισμό ή στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή να διαταραχθούν οι διεθνείς της σχέσεις», με τα αδικήματα να τιμωρούνται με φυλάκιση έως τριών ετών ή χρηματική ποινή.[299] 

Η διάταξη του 2021 τροποποιήθηκε το 2022, αφού εκφράστηκαν σοβαρές ανησυχίες από ομάδες προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της Human Rights Watch, ότι δηλαδή η διάταξη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την τιμωρία επαγγελματιών των μέσων ενημέρωσης, της κοινωνίας των πολιτών και οποιουδήποτε ασκεί κριτική ή παίρνει θέση κατά των κυβερνητικών πολιτικών, λειτουργώντας αποθαρρυντικά στην ελευθερία του λόγου και των μέσων ενημέρωσης. Σύμφωνα με την τελευταία ρύθμιση του 2022, η οποία μοιάζει με τη διάταξη του 2019, η απλή ύπαρξη μιας αόριστης απειλής δεν αρκεί πλέον για την κίνηση ποινικής διαδικασίας.

VI. Αυτολογοκρισία

Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι ότι τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης που μπορούν να επηρεάσουν το κοινό δεν λένε αυτά που θα έπρεπε, και τα μικρά μέσα ενημέρωσης που λένε αυτά που θα έπρεπε, δεν μπορούν να επηρεάσουν το κοινό.

— Κώστας Κ., δημοσιογράφος που εργάζεται σε συστημικό μέσο ενημέρωσης, Αθήνα, 29 Ιουνίου 2023

Ναι, αυτολογοκρίνομαι. Πάντα σκέφτομαι πώς να πω κάτι για να μην μπλέξω.

— Ντίνα Ντ., δημοσιογράφος που εργάζεται σε συστημικό τηλεοπτικό κανάλι, Αθήνα, 15 Ιουνίου 2023

Όπως αναλύθηκε σε προηγούμενες ενότητες, το τοπίο των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ένα μοτίβο κρατικής παρέμβασης στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης, η οποία λαμβάνει διάφορες μορφές.

Ο κρατικός έλεγχος των δημόσιων μέσων ενημέρωσης και η αναφερόμενη διευκόλυνση της κυριαρχίας ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης που ευθυγραμμίζονται με τις κυβερνητικές πρακτικές υπονομεύει την ανεξαρτησία των ειδησεογραφικών φορέων, ενώ η παρενόχληση και ο εκφοβισμός από δημόσια πρόσωπα, καθώς και οι κρατικές παρακολουθήσεις λειτουργούν ανασταλτικά σε ολόκληρο το τοπίο των μέσων ενημέρωσης.

Επιπλέον, η αδυναμία της κυβέρνησης να θεσπίσει μια ολοκληρωμένη νομοθεσία κατά των SLAPP έχει οδηγήσει σε ένα περιβάλλον όπου ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι και μέσα ενημέρωσης συχνά στοχοποιούνται με αγωγές ως αντίποινα, εξαντλώντας τους πόρους τους και αποθαρρύνοντας την κριτική τους δημοσιογραφία. Η κυβέρνηση χρησιμοποιεί την επιλεκτική κατανομή της κρατικής διαφήμισης ως εργαλείο για την επιβράβευση των συμμορφούμενων μέσων ενημέρωσης και την τιμωρία εκείνων που τηρούν αντιπολιτευόμενη στάση.

Ορισμένοι δημοσιογράφοι που εργάζονται σε μέσα ενημέρωσης με ισχυρούς πολιτικούς δεσμούς με την κυβέρνηση δήλωσαν στην Human Rights Watch ότι ασκούν αυτολογοκρισία, αποφεύγοντας προληπτικά να διερευνήσουν ή να καλύψουν ευαίσθητα θέματα για την κυβέρνηση ή για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες των ιδιοκτητών των μέσων ενημέρωσης για τα οποία εργάζονται, φοβούμενοι τις συνέπειες. Ομοίως, οι διευθυντές σύνταξης που νιώθουν ότι πρέπει να ακολουθούν την εκδοτική γραμμή των ιδιοκτητών του μέσου ενημέρωσης έχουν ενισχύσει την αυτολογοκρισία φιλτράροντας τις ειδήσεις.

Στο σύνολό τους, όλοι αυτοί οι παράγοντες διαιωνίζουν ένα κλίμα εκτεταμένης αυτολογοκρισίας, αποδυναμώνοντας συχνά τον ρόλο των μέσων ενημέρωσης ως θεματοφυλάκων της δημοκρατίας και περιορίζοντας την ικανότητά τους να θέτουν την εξουσία προ των ευθυνών της και να παρέχουν στο κοινό αντικειμενική και κριτική ενημέρωση.

Ενδεικτικά είναι τα ευρήματα μιας έρευνας που διεξήχθη μεταξύ του Δεκεμβρίου 2021 και του Ιουνίου 2022 από τη μη κυβερνητική ομάδα iMEdD (Incubator for Media Education and Development) σε 1.300 δημοσιογράφους από όλη την Ελλάδα και από διάφορα μέσα ενημέρωσης και τύπους μέσων. Σύμφωνα με την έρευνα, το 57,5% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι λογοκρίνονται από τους ανωτέρους τους «μερικές φορές» ή «συνεχώς» ως αποτέλεσμα πολιτικών παρεμβάσεων, ενώ το 91% δήλωσε ότι πιστεύει πως υπάρχει υπερβολική εξάρτηση των δημοσιογράφων από τις κυβερνήσεις ή/και τα πολιτικά κόμματα. Σύμφωνα με την έρευνα, η αυτολογοκρισία αναδεικνύεται σε μείζον πρόβλημα για τη δημοσιογραφική κοινότητα, με το 80% να απαντά ότι αυτολογοκρίνεται («μερικές φορές»: 48%, «πολύ συχνά»/«πάντα»: 32%), ενώ το 39% δηλώνει ότι διαστρεβλώνει ή αποκρύπτει πληροφορίες επειδή γνωρίζει ότι οι εργοδότες του θα είχαν αντίρρηση στην κάλυψή τους.[300]

Δώδεκα δημοσιογράφοι που ερωτήθηκαν από την Human Rights Watch, εκ των οποίων οι 10 εργάζονται σε συστημικά μέσα ενημέρωσης, δήλωσαν ότι αυτολογοκρίνονται ή ότι έχουν αντιμετωπίσει λογοκρισία από τον εργοδότη τους στο πλαίσιο της εργασίας τους.[301] Ένας δημοσιογράφος ανέφερε στην Human Rights Watch ότι η σύμβαση συνεργασίας του με δύο διαφορετικά μέσα ενημέρωσης καταγγέλθηκε ή δεν ανανεώθηκε το 2015 και το 2023, και θεώρησε ότι αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι τα ρεπορτάζ του απέκλιναν από τα καθιερωμένα ή προτιμώμενα αφηγήματα των μέσων ενημέρωσης.[302] Ομοίως, ένας άλλος δημοσιογράφος δήλωσε στην Human Rights Watch ότι αντιμετώπισε επαγγελματικές συνέπειες επειδή δεν ακολούθησε τη γραμμή του μέσου ενημέρωσης στην κάλυψη ενός μεγάλου κυβερνητικού σκανδάλου.[303] 

Η Ντίνα Ντ., δημοσιογράφος με 25 και πλέον χρόνια εμπειρίας σε μεγάλο ελληνικό ιδιωτικό τηλεοπτικό κανάλι, περιέγραψε στην Human Rights Watch, κατά τη διάρκεια συνέντευξης τον Ιούνιο του 2023, το ασφυκτικό κλίμα λογοκρισίας και αυτολογοκρισίας στην καθημερινή της εργασία.[304]

Ό,τι λες στην τηλεόραση ελέγχεται σε τέτοιο βαθμό που δεν έχεις καμία ελευθερία. Ο έλεγχος γίνεται από τους υψηλά ιστάμενους... Η ιεραρχία είναι το γραφείο του πρωθυπουργού, οι ιδιοκτήτες των μέσων ενημέρωσης, η διοίκηση, οι αρχισυντάκτες. Τα πάντα ελέγχονται. Τι θα πεις, πώς θα το πεις. Έχω την ικανότητα να λέω στον αέρα ό,τι θέλω προσποιούμενη ότι το έκανα κατά λάθος... Στο κανάλι μας, μας ρωτούν εκ των προτέρων τι σκοπεύουμε να πούμε. Σε [άλλο τηλεοπτικό κανάλι] ζητούν από τους δημοσιογράφους να στείλουν το κείμενό τους πριν βγουν στον αέρα.[305]

Η Ελίνα Ε., η οποία εργάζεται ως δημοσιογράφος επί 20 και πλέον χρόνια, και από το 2018 και εξής σε συστημικό μέσο, περιέγραψε την κατάσταση με παρόμοιο τρόπο στην Human Rights Watch, τον Ιούνιο του 2023:

Όλοι έχουν γνώμη για το τι θα γράψεις. Η νοοτροπία είναι παρωχημένη και εκτός πραγματικότητας. Και βέβαια, δεν πρόκειται για δημοσιογραφία αλλά για δημοσίευση κυβερνητικών δελτίων τύπου. Πολλές φορές, παίρνουμε το κυβερνητικό δελτίο τύπου, αλλάζουμε τον τίτλο και το δημοσιεύουμε. Οι συνεντεύξεις με κυβερνητικούς αξιωματούχους δεν είναι πραγματικές συνεντεύξεις... Όταν ένα κείμενο ασκεί κριτική, δεν μπορεί να δημοσιευτεί. Θα δημοσιεύαμε, για παράδειγμα, την απάντηση του υπουργού σε ένα επικριτικό δημοσίευμα των New York Times, χωρίς να αναφέρουμε τι είπαν οι New York Times.[306]

Όσον αφορά το σκάνδαλο παρακολουθήσεων Predator, η Ελίνα Ε. περιέγραψε τα εμπόδια που αντιμετώπισε από το μέσο που εργάζεται για να κάνει ρεπορτάζ σχετικά με αυτό:

«Αρχικά, αποκαλύφθηκε η υπόθεση [της παρακολούθησης] του Κουκάκη. Αναρωτηθήκαμε, γιατί τον παρακολουθούν άραγε; Και φυσικά, από δημοσιογραφική άποψη, θέλαμε να γράψουμε κάτι γι' αυτό. [Ο διευθυντής μου] μας είχε δώσει ρητή εντολή να μην αγγίξουμε το θέμα των παρακολουθήσεων. Θύμωσα πολύ. Ήθελε να θάψει το θέμα μόνο και μόνο για να καλύψει την κυβέρνηση.[307]

Όταν ερωτήθηκε για τις απόψεις της σχετικά με την κάλυψη άλλων θεμάτων, όπως οι επαναπροωθήσεις μεταναστών από τις ελληνικές αρχές, η Ελίνα απάντησε: «Αυτό που παρουσιάζεται στα ελληνικά συστημικά μέσα ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένου αυτού στο οποίο εργάζομαι, είναι η κυβερνητική ρητορική. Έχουμε γίνει το φερέφωνο της κυβέρνησης».[308]

Όταν ερωτήθηκε για την εμπειρία του σε σχέση με την αυτολογοκρισία, ο Άρης Α., δημοσιογράφος που εργάζεται σε συστημικό μέσο ενημέρωσης, δήλωσε: «Υπάρχουν άγραφοι κανόνες και τους γνωρίζεις. Γνωρίζεις τους περιορισμούς και τα όριά σου. Στην πράξη αυτό μπορείς να το αποκαλέσεις αυτολογοκρισία. Δεν μπαίνεις στον κόπο να προσπαθήσεις να γράψεις κάτι που είναι εκτός αυτών των ορίων. Δεν ακολουθείς αυτόν τον δρόμο... Το θέμα των επαναπροωθήσεων, για παράδειγμα, είναι ένα θέμα που θίγω επιφανειακά».[309]

Η Ιωάννα Ι., δημοσιογράφος που εργάζεται για ξένο μέσο ενημέρωσης, δήλωσε στην Human Rights Watch ότι η σκληρή αντίδραση της κυβέρνησης στα άρθρα της, σε συνδυασμό με τον διαδικτυακό εκφοβισμό και την παρενόχληση, επηρέασε την ικανότητά της να γράφει ελεύθερα: «Άρχισα να εργάζομαι πάνω σε ένα κομμάτι για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Αλλά σκόπιμα το καθυστέρησα και αυτολογοκρίθηκα λίγο, επειδή φοβόμουν τις αντιδράσεις».[310]

Η Ήλια Η., η οποία εργάζεται σε ένα κρατικό μέσο ενημέρωσης, αντιμετώπισε διάφορα προβλήματα τα τελευταία χρόνια:

Όταν είχα γράψει ένα άρθρο σχετικά με το μεταναστευτικό, χρειάστηκε να διαπραγματευτώ με τον αρχισυντάκτη μου, ο οποίος ήθελε να κόψει ολόκληρα τμήματα από το άρθρο μου, που ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση. Είπα ότι αν το άρθρο δημοσιευτεί έτσι, δεν θέλω να το υπογράψω. Υπάρχουν 3 ή 4 φορές στις οποίες τα άρθρα που έχω γράψει δημοσιεύτηκαν χωρίς το όνομά μου επειδή δεν συμφωνούσα με τις αλλαγές. Το έκανα αυτό για να προστατεύσω τον εαυτό μου και τη φήμη μου.

Ο Ηλίας Η., ραδιοφωνικός παραγωγός σε έναν από τους κύριους συστημικούς σταθμούς, δήλωσε ότι είχε μια πιο θετική εμπειρία. Ανέφερε ότι είχε μόνο ένα περιστατικό παρέμβασης τα τελευταία 10 χρόνια και δήλωσε ότι δεν αυτολογοκρίνεται. Η περιγραφή του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζει το έργο του, ωστόσο, υποδηλώνει ότι το κάνει:

Αυτό δεν είναι αυτολογοκρισία. Ξέρεις τα όριά σου, αλλά δεν μου τηλεφώνησε ποτέ κανείς για να μου πει «Μα τι κάνεις;». Μπορείς να μιλήσεις για τα πάντα, το θέμα είναι με ποιο τρόπο το κάνεις, με ποιο τρόπο προσεγγίζεις το θέμα ώστε να μην υπάρχουν αντιδράσεις.[311]

Ο Φώτης Φ., όπως και οι περισσότεροι δημοσιογράφοι από τους οποίους πήραμε συνέντευξη, πιστεύει ότι «η αυτολογοκρισία είναι μέρος του παιχνιδιού.[312] Ξεκινά από το γεγονός ότι το περιβάλλον των μέσων ενημέρωσης είναι προβληματικό. Δεν νομίζω ότι αυτό μπορεί να αλλάξει εύκολα». Ο Φώτης Φ. έδωσε ένα παράδειγμα των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι για τη διατήρηση της συντακτικής ανεξαρτησίας στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα:

Στην Ελλάδα... πολλοί ιδιοκτήτες μέσων ενημέρωσης έχουν παράλληλα και άλλα επιχειρηματικά συμφέροντα και στενούς δεσμούς με την πολιτική ελίτ. Ως εκ τούτου, κατανοώ αυτό το περιβάλλον και προσπαθώ να θέσω τα δικά μου όρια και τις δικές μου κόκκινες γραμμές. Υπάρχουν άγραφοι και γραπτοί κανόνες. Έχω δώσει πολλές μάχες για να περάσει ένα ρεπορτάζ από τον αρχισυντάκτη. Προφανώς, πρόκειται για τεράστιο πρόβλημα.[313]

Ο Μιχάλης Μ. είπε:

Δίνουμε καθημερινά μάχη για να μπορέσουμε να αναδείξουμε τι πραγματικά συμβαίνει στη χώρα, να αναδείξουμε την αλήθεια... Προσπαθώ να παρουσιάζω αυτό που πιστεύω ότι είναι η αλήθεια, αλλά με τρόπο προσεκτικό. Και υπάρχουν θέματα που δεν τα αγγίζεις καν γιατί θα χάσεις τη μάχη.[314]

Το εξήγησε αυτό με ένα παράδειγμα από την εποχή που εργαζόταν σε ραδιοφωνικό σταθμό, όπου απαγορευόταν να ασκήσει κριτική σε μια μεγάλη ομάδα μπάσκετ λόγω χορηγίας που είχε λάβει ο σταθμός.

Η εμπειρία του Πέτρου Π., δημοσιογράφου με μακροχρόνια εμπειρία στην κάλυψη μεγάλων εθνικών θεμάτων, μας βοηθάει να κατανοήσουμε καλύτερα τους κινδύνους που συνδέονται με την αμφισβήτηση της εξουσίας. Απολύθηκε δύο φορές από γνωστά μέσα ενημέρωσης και οι εμπειρίες του αναδεικνύουν την πίεση που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι όταν τα ρεπορτάζ τους αποκλίνουν από το καθιερωμένο αφήγημα. Ο Πέτρος Π. δήλωσε στην Human Rights Watch ότι η πρώτη του απόλυση, το 2015, έγινε σε ραδιοφωνικό σταθμό αφού άσκησε κριτική για τις οικονομικές πολιτικές. Πιο πρόσφατα, το 2023, καταγγέλθηκε η σύμβασή του με ραδιοφωνικό σταθμό που ανήκε σε σημαντικό επιχειρηματικό παράγοντα και πιστεύει ότι αυτό συνέβη μετά από συζήτηση στον αέρα σχετικά με πιθανή φορολόγηση στον εν λόγω επιχειρηματικό κλάδο. Ο Πέτρος Π. παραχώρησε συνέντευξη για την παρούσα έκθεση τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2023.

Οι δημοσιογράφοι επιτελούν ζωτικό ρόλο στη διαφύλαξη των δημοκρατικών αρχών, λειτουργώντας ως θεματοφύλακες και θέτοντας τους κυβερνώντες προ των ευθυνών τους. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν συστηματικά λογοκρισία και ενθαρρύνουν την αυτολογοκρισία για την αποσιώπηση πληροφοριών που ασκούν κριτική στις ενέργειές τους. Αυτό υπονομεύει σοβαρά τον ρόλο των μέσων ενημέρωσης στην αποκάλυψη της διαφθοράς, των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και άλλων μορφών παραβατικότητας. Όταν η λογοκρισία και η αυτολογοκρισία είναι εκτεταμένες, παρεμποδίζουν τους δημοσιογράφους στην επιτέλεση του ρόλου τους ως θεματοφυλάκων. Αυτό αποδυναμώνει τα θεσμικά αντίβαρα και ανοίγει τον δρόμο για ανεξέλεγκτες καταχρήσεις. Καλλιεργεί επίσης ένα κλίμα όπου οι κυβερνώντες ενεργούν με την αίσθηση της ατιμωρησίας, συντελώντας ενδεχομένως σε μείωση της διαφάνειας, της λογοδοσίας και τελικά του κράτους δικαίου.

Στην απάντησή της προς την Human Rights Watch, η ελληνική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι τα ευρήματά μας σχετικά με την αυτολογοκρισία βασίζονται αποκλειστικά σε υποκειμενικές εκτιμήσεις. Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι ο φόβος αντιποίνων δεν τεκμηριώνεται από πραγματικά περιστατικά ή δεδομένα και ότι η ερευνητική δημοσιογραφία στην Ελλάδα παραμένει ενεργή, όπως αποδεικνύεται από πολυάριθμες αποκαλύψεις και αναφορές σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Στην απάντησή της υπογραμμίζει επίσης τις νομοθετικές πρωτοβουλίες που λήφθηκαν για την ενίσχυση των δημοσιογράφων, οι οποίες, όπως υποστηρίζει η κυβέρνηση, δηλώνουν την πρόθεσή της να στηρίξει ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει την ελευθερία της έκφρασης και την πολυφωνία.[315]

Ωστόσο, οι μαρτυρίες των δημοσιογράφων που ερωτήθηκαν από την Human Rights Watch για την αυτολογοκρισία και την ανασταλτική της επίδραση στην ερευνητική δημοσιογραφία υποδηλώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις παρεμβάσεων, παρενοχλήσεων, παρακολουθήσεων και SLAPP, σε συνδυασμό με τον έλεγχο των κρατικών μέσων ενημέρωσης και την έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας στην κατανομή της κρατικής διαφήμισης, δημιουργούν αυτό που οι δημοσιογράφοι περιέγραψαν ως ένα εχθρικό περιβάλλον για την κριτική δημοσιογραφία. Το περιβάλλον αυτό ευνοεί την αυτολογοκρισία και υπονομεύει την ικανότητα των μέσων ενημέρωσης να θέτουν την εξουσία προ των ευθυνών της και να παρέχουν στο κοινό αντικειμενική πληροφόρηση.

VII. Νομικές υποχρεώσεις της Ελλάδας

Ελευθερία της έκφρασης

Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της δημοκρατίας, επιτρέποντας τη δυναμική ανταλλαγή πληροφοριών και ιδεών. Κεντρικό ρόλο στην ελευθερία αυτή διαδραματίζουν η ελευθερία του Τύπου, ο πλουραλισμός των μέσων ενημέρωσης και η προστασία των δημοσιογράφων και των δημοσιογραφικών πηγών. Οι αρχές αυτές κατοχυρώνονται σε διεθνή και περιφερειακά πρότυπα, όπως το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ICCPR), η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, στα οποία η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος.[316] Τα παραπάνω επιβάλλουν στην Ελλάδα νομικές υποχρεώσεις για τη διασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης.

Το Άρθρο 14 του Συντάγματος της Ελλάδας παρέχει ένα ισχυρό θεμέλιο για την ελευθερία της έκφρασης και του Τύπου. Εγγυάται το δικαίωμα έκφρασης και διάδοσης ιδεών προφορικά, γραπτά και μέσω του Τύπου, ενώ παράλληλα τηρεί τους νόμους του κράτους. Εγγυάται επίσης ότι «ο Τύπος είναι ελεύθερος».[317] Η διάταξη αυτή προστατεύει ρητά την ελευθερία του Τύπου, απαγορεύοντας τη λογοκρισία και προβλέποντας άλλα προληπτικά μέτρα.[318] Ωστόσο, αυτό το θεμελιώδες δικαίωμα υπόκειται σε ορισμένους περιορισμούς.[319]

Πέρα από το Άρθρο 14, τα Άρθρα 5 και 5Α του Συντάγματος της Ελλάδας κατοχυρώνουν περαιτέρω τα σχετικά θεμελιώδη δικαιώματα. Το Άρθρο 5 προστατεύει την ελευθερία της έκφρασης ευρύτερα, καλύπτοντας διάφορες μορφές επικοινωνίας πέρα από τον Τύπο.[320] Εγγυάται επίσης το δικαίωμα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, το οποίο μπορεί να ερμηνευθεί ότι περιλαμβάνει την ελευθερία έκφρασης.[321] Το Άρθρο 5Α ασχολείται πιο συγκεκριμένα με το δικαίωμα στην πληροφόρηση, διασφαλίζοντας ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να ενημερώνεται για θέματα δημοσίου συμφέροντος, όπως αυτά ορίζονται από τον νόμο.[322] Αυτό περιλαμβάνει το δικαίωμα πρόσβασης σε πληροφορίες υπό την κατοχή των δημόσιων αρχών, αν και το δικαίωμα αυτό μπορεί να περιορίζεται σε συγκεκριμένες περιστάσεις, όπως για την προστασία της εθνικής ασφάλειας, των εν εξελίξει ποινικών ερευνών ή της ιδιωτικής ζωής των ατόμων. Τα άρθρα αυτά, από κοινού, δημιουργούν ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την προστασία της έκφρασης και της πρόσβασης στην πληροφόρηση στην Ελλάδα.

Όπως εξηγείται επίσης στην ενότητα σχετικά με τις νομικές απειλές, το ελληνικό Σύνταγμα εξουσιοδοτεί τους εισαγγελείς να διατάσσουν την κατάσχεση εντύπων που θεωρούνται προσβλητικά για τον πρόεδρο, ασεβή απέναντι σε οποιαδήποτε θρησκεία, άσεμνα, υποστηρικτικά της βίαιης ανατροπής του πολιτικού συστήματος ή έντυπα που αποκαλύπτουν στρατιωτικά μυστικά.[323]

Ενώ οι περιορισμοί στα μέσα ενημέρωσης μπορεί να είναι απαραίτητοι για την υπεράσπιση ζωτικών κρατικών συμφερόντων, όπως η εθνική ασφάλεια, παραμένει θεμελιώδης ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης στην ενημέρωση του κοινού για πολιτικά θέματα. Αυτό περιλαμβάνει το δικαίωμα να ασκούν κριτική στις αρχές και να εκφράζουν διαφορετικές απόψεις, ακόμη και για διχαστικά θέματα. Το κράτος έχει την ευθύνη διασφάλισης του δικαιώματος του κοινού στην πρόσβαση στη πληροφόρηση.

Η δυνατότητα άσκησης της δημοσιογραφίας χωρίς αδικαιολόγητες παρεμβάσεις, η άσκηση κριτικής στην κυβέρνηση με ειρηνικό τρόπο και η έκφραση διαφορετικών απόψεων είναι επίσης ζωτικής σημασίας για την άσκηση πολλών άλλων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Τα ισχυρά και ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην απαίτηση λογοδοσίας από την εξουσία, στην αποκάλυψη ατασθαλιών και στην προαγωγή του δημόσιου διαλόγου. Είναι απαραίτητο να διασφαλιστεί η ελευθερία του Τύπου και να εξασφαλιστεί ότι οι δημοσιογράφοι μπορούν να ενεργούν χωρίς τον φόβο λογοκρισίας ή αντιποίνων, σε ένα περιβάλλον χωρίς αυτολογοκρισία.

Το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου έχει επίσης καίρια σημασία για το ζήτημα της ποικιλομορφίας των μέσων ενημέρωσης. Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αναφέρει απερίφραστα ότι τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης έχουν την υποχρέωση να προστατεύουν και, αν χρειαστεί, να λαμβάνουν θετικά μέτρα για τη διασφάλιση και την προώθηση του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης.[324] Στη νομολογία του, το Δικαστήριο αναφέρθηκε στον σημαντικό ρόλο των μέσων ενημέρωσης σε μια δημοκρατική κοινωνία και στην αντίστοιχη ανάγκη για πλουραλισμό, ανεκτικότητα και διαφάνεια.[325]

Ελευθερία της πληροφόρησης σημαίνει ότι οι πολίτες πρέπει να έχουν πρόσβαση σε ποικίλες πληροφορίες, κυρίως σε διαφορετικές απόψεις και ιδέες, αλλά και σε ποικίλες πολιτιστικές πτυχές και εκφράσεις.

Ο Μηχανισμός για το Κράτος Δικαίου της ΕΕ αξιολογεί τον πλουραλισμό και την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης ως έναν από τους τέσσερις βασικούς πυλώνες του, συμπεριλαμβανομένης της ανεξαρτησίας των ρυθμιστικών φορέων των μέσων ενημέρωσης, της διαφάνειας στην ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης και στην κυβερνητική παρέμβαση, καθώς και των πλαισίων για την προστασία των δημοσιογράφων.[326]

Τον Μάρτιο του 2024, η ΕΕ υιοθέτησε ένα νομοθέτημα-ορόσημο, την Ευρωπαϊκή Πράξη για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης, με στόχο την ενίσχυση της συντακτικής ανεξαρτησίας, την ισχυροποίηση του ελέγχου για τυχόν συγκεντρωτισμό των μέσων ενημέρωσης και τη θέσπιση εγγυήσεων κατά της χρήσης κατασκοπευτικού λογισμικού εναντίον δημοσιογράφων και των οικογενειών τους.[327]

Νωρίτερα τον ίδιο μήνα, η ΕΕ υιοθέτησε ακόμη ένα νομοθέτημα-ορόσημο για την προστασία των δημοσιογράφων και των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τις SLAPP.[328] Η οδηγία της ΕΕ κατά των SLAPP δίνει τη δυνατότητα στους διωκόμενους των SLAPP, ιδίως σε διασυνοριακές υποθέσεις, να ζητούν από τα δικαστήρια την άμεση απόρριψη αβάσιμων αγωγών, την ανάκτηση των νομικών εξόδων και την απόδοση ευθυνών σε όσους υποβάλλουν καταχρηστικές αγωγές. Επιπλέον, επεκτείνει την προστασία σε όσους μηνύονται σε τρίτες χώρες, προστατεύοντας από άδικες αποφάσεις που θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν το έργο τους. Τα κράτη μέλη έχουν προθεσμία δύο ετών για να εντάξουν την οδηγία στην εθνική τους νομοθεσία.

Επιπλέον, η Επιτροπή εξέδωσε επίσης Σύσταση σχετικά με την προστασία των δημοσιογράφων και των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που δραστηριοποιούνται δημοσίως από προδήλως αβάσιμες ή καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες (SLAPP).[329]

Ενώ η οδηγία παρέχει σημαντική υποστήριξη στους δημοσιογράφους και τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το πεδίο εφαρμογής της περιορίζεται σε διασυνοριακές υποθέσεις. Ως εκ τούτου, είναι επιτακτική ανάγκη τα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, να αδράξουν αυτή την ευκαιρία και να θεσπίσουν ολοκληρωμένη εθνική νομοθεσία βασισμένη στο θεμέλιο της οδηγίας. Αυτό θα πρέπει να περιλαμβάνει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογής για την κάλυψη εγχώριων υποθέσεων SLAPP και αξιώσεων βάσει του ποινικού και διοικητικού δικαίου, εξασφαλίζοντας ισχυρή προστασία για όσους ασκούν το δικαίωμά τους στην ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης.

Στην πράξη, οι περιορισμοί και οι παρεμβάσεις στην ελευθερία της έκφρασης που προβλέπονται από την ελληνική νομοθεσία -για παράδειγμα, μέσω του νόμου περί δυσφήμισης- υπερβαίνουν το πεδίο των νόμιμων περιορισμών που προβλέπονται από το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, το ανεξάρτητο όργανο εμπειρογνωμόνων που εποπτεύει τη συμμόρφωση των κρατών με το ICCPR, στο Γενικό της Σχόλιο αριθ. 34 σχετικά με το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης, σημειώνει όσον αφορά το δημόσιο διάλογο ότι «η αξία που αποδίδει το Σύμφωνο στην απρόσκοπτη έκφραση είναι ιδιαίτερα υψηλή». «Το γεγονός και μόνο ότι κάποιες μορφές έκφρασης θεωρούνται προσβλητικές για ένα δημόσιο πρόσωπο δεν αρκεί για να δικαιολογήσει την επιβολή κυρώσεων». Συνεπώς, «όλα τα δημόσια πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ασκούν την υψηλότερη πολιτική εξουσία, όπως οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων, υπόκεινται νομίμως σε κριτική και πολιτική αντιπολίτευση».[330] Επιπλέον, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει δηλώσει ότι «οι νόμοι περί δυσφήμισης πρέπει να συντάσσονται με προσοχή, ώστε να διασφαλίζεται ότι [...] δεν χρησιμοποιούνται, στην πράξη, για την καταστολή της ελευθερίας της έκφρασης [...] Τα συμβαλλόμενα κράτη θα πρέπει να εξετάσουν την αποποινικοποίηση της δυσφήμισης και, σε κάθε περίπτωση, η εφαρμογή του ποινικού δικαίου θα πρέπει να γίνεται αποδεκτή μόνο στις πιο σοβαρές περιπτώσεις και η φυλάκιση δεν αποτελεί ποτέ κατάλληλη ποινή».[331]

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει επίσης καταστήσει σαφές ότι όσον αφορά τα δημόσια πρόσωπα, ιδίως πολιτικούς και άλλους που ασκούν κυβερνητικές αρμοδιότητες, τα όρια της αποδεκτής κριτικής είναι ευρύτερα από ό,τι στους ιδιώτες.[332] Όσον αφορά τον πολιτικό λόγο, το δικαστήριο παρατήρησε ότι «η πολιτική υβριστική γλώσσα συχνά υπερβαίνει την προσωπική σφαίρα, τέτοιοι είναι οι κίνδυνοι της πολιτικής, καθώς και της ελεύθερης αντιπαράθεσης ιδεών, που αποτελούν τις εγγυήσεις μιας δημοκρατικής κοινωνίας»[333] και ότι «η δημοσιογραφική ελευθερία καλύπτει επίσης την πιθανή προσφυγή σε έναν βαθμό υπερβολής ή ακόμη και πρόκλησης».[334] Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν ζωτικό ρόλο να διαδραματίσουν ως «δημόσιοι θεματοφύλακες» στη μετάδοση πληροφοριών σοβαρού δημόσιου ενδιαφέροντος και δεν θα πρέπει να παρεμποδίζονται ή να εκφοβίζονται κατά την εκπλήρωση αυτού του ρόλου.[335]

Η Human Rights Watch πιστεύει ότι οι ποινικές κυρώσεις αποτελούν πάντα δυσανάλογες ποινές για την προσβολή της φήμης και πρέπει να καταργηθούν. Ωστόσο, όπως καταδεικνύεται στην παρούσα έκθεση, οι νόμοι περί αστικών αδικημάτων δυσφήμισης μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν καταχρηστικά, με σοβαρές συνέπειες στους δημοσιογράφους και στα μέσα ενημέρωσης.

Δικαίωμα στην Ιδιωτική Ζωή και Παρακολουθήσεις

Όπως συμβαίνει με την ελευθερία της έκφρασης και των μέσων ενημέρωσης, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, της κατοικίας και της αλληλογραφίας ενός ατόμου, κατοχυρώνεται στις τρεις προαναφερθείσες συνθήκες στις οποίες η Ελλάδα είναι συμβαλλόμενο μέρος: το ICCPR, την ΕΣΔΑ και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.[336] Το ίδιο αντικατοπτρίζεται επίσης στο Σύνταγμα της Ελλάδας, το οποίο προβλέπει στο άρθρο 9 ότι «η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη».

Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, απαγορεύονται οι αυθαίρετες ή παράνομες παραβιάσεις του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, ενώ οι περιορισμοί ή οι παρεμβάσεις στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή πρέπει να πληρούν το κριτήριο της πρόβλεψής τους από τον νόμο, καθώς και να είναι αναγκαίοι και αναλογικοί για την επίτευξη ενός νόμιμου σκοπού. Όσον αφορά την παρακολούθηση των επικοινωνιών, είναι σημαντικό τα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι αρχές να είναι κατάλληλα για τον συγκεκριμένο σκοπό και τα άτομα που τελούν υπό παρακολούθηση να μπορούν να αμφισβητήσουν τις αποφάσεις και να αιτηθούν ουσιαστική αποκατάσταση. 

Η χρήση εμπορικού κατασκοπευτικού λογισμικού για τη διενέργεια παρακολούθησης δεν πληροί το κριτήριο αυτό. Το κατασκοπευτικό λογισμικό χρησιμοποιείται για τη μεταφόρτωση όλων των διαθέσιμων δεδομένων, την αντιγραφή των κωδικών σύνδεσης και τη χρήση της συσκευής κάποιου για ενεργή παρακολούθηση, και όλα αυτά χωρίς τη συγκατάθεσή του. Λόγω του ευρέος φάσματος των δεδομένων που αποθηκεύονται σε προσωπικές συσκευές, η χρήση αυτών των εργαλείων είναι σχεδόν αναπόφευκτα δυσανάλογη και αδικαιολόγητη για όποιον τυχόν συγκεκριμένο σκοπό μπορεί να επιδιώκεται μέσω μιας νόμιμης πράξης παρακολούθησης. Το εμπορικό κατασκοπευτικό λογισμικό στερείται επίσης διαφάνειας όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζεται, αναπτύσσεται και χρησιμοποιείται - εξαιτίας αυτής της έλλειψης διαφάνειας θα ήταν αδύνατο να ελεγχθεί ή να ρυθμιστεί η καταλληλότητα των συγκεκριμένων εργαλείων που χρησιμοποιούνται και η πιθανή χρήση τους κατά αναλογικό τρόπο. Αυτή η έλλειψη διαφάνειας περιορίζει επίσης την ουσιαστική αποκατάσταση για τα άτομα που τελούν υπό παρακολούθηση.

Τα εμπορικά κατασκοπευτικά λογισμικά έχουν χρησιμοποιηθεί σε πολλές χώρες παγκοσμίως για την παράνομη ή αυθαίρετη παρακολούθηση ακτιβιστών ή δημοσιογράφων, παραβιάζοντας τα δικαιώματά τους στην ιδιωτική ζωή, υπονομεύοντας την ελευθερία του εκφράζεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι και απειλώντας την προσωπική τους ασφάλεια και τη ζωή τους. Η παρακολούθηση αυτή δεν επηρεάζει μόνο τα άτομα που αποτελούν άμεσο στόχο, αλλά επιπλέον επενεργεί ανασταλτικά στους δημοσιογράφους που μπορεί να αυτολογοκρίνονται από φόβο ότι η παρακολούθηση αυτή θα επηρεάσει τις πηγές τους, συμπεριλαμβανομένων των θυμάτων κακοποίησης και των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος, οι οποίοι φοβούνται την πιθανότητα παρακολούθησης και απώλειας του απορρήτου των επικοινωνιών τους, εάν μοιραστούν πληροφορίες με δημοσιογράφους και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ευχαριστίες

Η παρούσα έκθεση ερευνήθηκε και συντάχθηκε από την Human Rights Watch. Την έκθεση επιμελήθηκε ο Benjamin Ward, αναπληρωτής διευθυντής του τμήματος, ενώ η Iskra Kirova, διευθύντρια υπεράσπισης, συνέβαλε στις συστάσεις και εξέτασε τμήματα της έκθεσης. Η Aruna Kashyap, αναπληρώτρια διευθύντρια, ο Zach Campbell, ανώτερος ερευνητής επί των θεμάτων παρακολουθήσεων, η Lena Simet, ανώτερη ερευνήτρια, ο Bill Frelick, διευθυντής, και η Hillary Power, διευθύντρια του ΟΗΕ στη Γενεύη, ενήργησαν αξιολογήσεις ως εμπειρογνώμονες. Η Aisling Reidy, ανώτερη νομική σύμβουλος, πραγματοποίησε τον νομικό έλεγχο και ο Joseph Saunders, αναπληρωτής διευθυντής προγράμματος, τον έλεγχο του προγράμματος.

Η Elida Vikic, ανώτερη συντονίστρια στη Διεύθυνση Ευρώπης και Κεντρικής Ασίας, συνέδραμε στην παραγωγή. Υπεύθυνοι για την παραγωγή της έκθεσης ήταν ο Travis Carr, υπεύθυνος εκδόσεων, ο Fitzroy Hepkins, ανώτερος διοικητικός διευθυντής, και ο José Martínez, διοικητικός υπάλληλος. Η ελληνική έκδοση της παρούσας έκθεσης μεταφράστηκε από την Κατερίνα Αποστολάκη.

Η Human Rights Watch ευχαριστεί θερμά όλους όσοι μας βοήθησαν να διεξαγάγουμε την έρευνά μας στην Ελλάδα. Είμαστε ιδιαίτερα ευγνώμονες σε όλους τους δημοσιογράφους που μας μίλησαν για τις εμπειρίες τους.