“Вақте мо ба ин ҷо омадем, ранҷу азоб кашидем”

Ҳолатҳои  поймол намудани  ҳуқуқи  шахсоне, ки бинобар сохтмони НБО-и Роғун кӯчонида мешаванд

Тавсифи мухтасар

Баамалбарории лоиҳаи сохтмони НБО-и Роғун  дар Тоҷикистон боиси истеҳсоли нерӯи зиёди барқи зарурӣ ва гармӣ барои одамон дар саросари кишвар мешавад ва иқтисоди Тоҷикистонро аз тариқи содироти нерӯи изофии барқ тақвият мебахшад. Сарбанд  бо баландии 335 метр баландтарин сарбанд дар ҷаҳон хоҳад буд. Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид кард, ки  бо муваффақият анҷом ёфтани лоиҳаи мазкур  "ҳаёт ва мамот" барои миллат аст, ки  аз камбуди доимии барқ дар моҳҳои зимистон ранҷ мекашад. Вале ҳазорон нафар ба сабаби сохтани сарбанд  маҷбур  шудаанд, ки ба ҷойҳои дигар кӯч банданд ва шумораи бештари одамон дар оянда кӯчонида хоҳанд шуд. Ҳукумат ӯҳдадор аст ба ҳуқуқҳои онҳо эҳтиром гузорад ва кафолат диҳад, ки онҳо ба ранҷу азоб гирифтор нашаванд.

Дар натиҷаи сохтмони сарбанд - обанбори азиме бунёд мешавад, ки  ба ҳисоби тахминӣ 7 ҳазор хонавода (наздики 42 ҳазор нафар) то замони хатми лоиҳа бояд кӯчонида шаванд. Дар миёни соли 2009 ва ибтидои соли 2014 Ҳукумат тақрибан  як ҳазору панҷсад (1.500) хонаводаро то ба ҳол аз минтақаи зериобшаванда ба минтақаҳои дигари Тоҷикистон кӯчонидааст.

Дар гузориши мазкур ҳолатҳои вайронкунии ҳуқуқи башар (ҳуқуқи инсон) вобаста ба раванди кӯчонидан бар асоси далелу санадҳо пешниҳод мешаванд ва тавсияҳои махсус ҳам барои бартараф кардани қонунвайронкуниҳо дар гузашта ва ҳам пешгирии вайронкунии ҳуқуқи башар дар оянда барои даҳҳо ҳазор нафар, ки бояд кӯчонида шаванд, пешниҳод мешаванд. Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" (Ҳюмен райтс вотч) бар асоси мусоҳибаҳои анҷомшуда бо одамоне, ки дар марҳилаҳои мухталифи раванди кӯчонидан қарор доранд, ошкор намуд, ки стандартҳои зиндагӣ барои бисёре аз оилаҳои кӯчонидашуда ба таври ҷиддӣ бад шудааст ва як қатор монеаҳое вуҷуд доранд, ки ба онҳо имкон намедиҳанд ҳамон стандарти зиндагиро барқарор намоянд, ки қабл аз кӯчонидан доштанд. Аз даст додани замин барои кишту кор ва чаронидани чорво, набудани шуғлу кор, дастрасии заиф ба хизматрасониҳои асосӣ дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда душвориҳои зиёдеро барои оилаҳои кӯчонидашуда эҷод кардаанд ва истифода ва бархурдории ҳуқуқҳои бунёдии онҳо ба таври ҷиддӣ коҳиш ёфтааст.

Чанд ҷониби гуногун, аз ҷумла Ҳукумати кишвари ҳамсояи Ӯзбакистон нисбат ба лоиҳаи сохтмони НБО-и  Роғун як қатор ташвишу нигарониҳои дигарро нисбат ба амалӣ будани сохтмони баландии сарбанд  изҳор кардаанд ва ин ташвишу нигарониҳо ба масъалаҳои зерин дахл доранд: таъсироти муҳити зистии он, зарару зиёни давомдори он ба ҳуқуқи башар, оқибатҳои сиёсии эҳтимолии он, ё Тоҷикистон маблағи аз ду то шаш миллиарди лозимӣ барои сохтмони лоиҳаро аз куҷо мегирад. Ин масъалаҳо мавзӯи бисёре аз мубоҳисаҳои байналмилалӣ буданд, вале онҳо хориҷ аз доираи гузориши мазкур мебошанд.

Бисёре аз оилаҳое, ки аз ҷониби ҳукумат ба кӯчидан маҷбур карда шуданд, бо душвориҳои ҷиддӣ барои барқарор кардани ҳаёти худ дар ҷойҳои нав рӯбарӯ шуданд, аз ҷумла дастрасии кам ба хурокворӣ, об ва таҳсилот. Ҳукумат барои хонаводаҳои ҷудошуда қитъаҳои наздиҳавлигӣ ҷудо кардааст, вале он дар ин қитъаҳои замин барои онҳо хона насохтааст, ҷубронпулии кофиро ба ҳамаи оилаҳо мутобиқи стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи башар барои ҳамаи оилаҳо ҷиҳати сохтани хонаҳои нав бо ҳамон андоза ва стандарте, ки дар ҷои қаблӣ доштанд, таъмин накардааст. Дар бисёре аз ҳолатҳо, оилаҳо аз сарбории иловагӣ ба сабаби аз даст додани замини кишоварзӣ зарар дидаанд, ки аксари оилаҳо қабл аз кӯчонидан воситаҳои зиндагӣ ва даромади худро аз ҳамин замин ба даст меоварданд. Ҳукумати Тоҷикистон бояд қадамҳои фавриро барои бартараф кардани ин камбудиҳо дар раванди кӯчдиҳӣ пешгирӣ кардани чунин масъалаҳо аз рух додани дубора дар давоми кӯчдиҳиҳои оянда бардорад.

Дар соли 2010 ҳукумат раванди кӯчониданро ба хотири анҷом додани ду таҳқиқи  лоихаи сохтмони НБО-и  Роғун бо сарпарастии Бонки ҷаҳонӣ мутаваққиф кард. Яке аз ин ду таҳқиқ мутобиқати Тоҷикистонро ба сиёсатҳои амниятии Бонк ва ҳам сиёсати ғайриихтиёрии кӯчдиҳӣ ва таъсироти онро ба шахсони кӯчонидашаванда месанҷад. Бо ин ҳол, раванди кӯчонидан аз деҳаҳои дар ибтидо таъйиншуда дар ноҳияҳои Роғун ва Нуробод идома дорад.

Ҳукумат дар нақша дорад, ки ҳамаи хонаводаҳои сокинони дар минтақаи зериобшавандаро кӯчонад. Ба иловаи ин, деҳаҳое, ки дар наздикии корҳои сохтмонӣ қарор доранд, ҳарчанд хонаҳои онҳо дар зери об намемонанд, дар хатари амниятие қарор мегиранд, ки дар натиҷаи сохтмон ба вуҷуд меоянд. Мудирияти минтақаҳои зериобшавандаи НБО-и «Роғун» - муассисаи давлатии масъул барои кӯчонидани одамон,  кӯчонидани оилаҳоеро дар афзалият қарор додааст, ки дар қабатҳои поёнтари обанбор қарор доранд ва бояд дар марҳилаи аввал зери об монда шавад ва ё дар наздикии сохтмони НБО-и  Роғун зиндагӣ мекунанд.  Ҳоло як ҳазору панҷсад (1500) оила кӯчонида шудаанд ва дар ҷойҳо ва маконҳои бо ин мақсад бунёдшуда зиндагӣ мекунанд, ки аз онҳо се макон дар фосилаи 100 ва 200 километр аз деҳаҳои аввалии онҳо ҷойгир мебошанд.

Ҳукумат барои кӯчонидани оилаҳо аз минтақаи зериобшаванда аввал ҳар хонаро ба шумули девор, дарахтҳои ҳосилдиҳанда ва сохторҳои дигари ҳавлӣ ба монанди оғилу ҳезумхонаву танӯрхона баҳогузорӣ кард. Ҳукумат сипас меъёри ҷубронпулиро муайян намуд, ки бояд дар се қисм ва се вақт пардохта шавад. Чун мутобиқи қонун тамоми заминҳо дар Тоҷикистон моликияти давлат ба ҳисоб мераванд, сокинон барои замин ҷубронпулӣ намегиранд, вале ҳукумат барои ҳар оила дар макони кӯчдиҳӣ бо интихоби худи онҳо қитъаи заминро ҷудо мекунад. То замоне, ки қитъаи замин ҷудо карда нашавад, ҳукумат пардохти ҷубронпулиро сар намекунад, ба ҳамин сабаб, аксари сокинон чанд сол аз замони баҳогузорӣ то замони дарёфти пардохти якуми ҷубронпулӣ мунтазир мемонанд.

Аксари сокинони деҳот дар минтақаи зериобшаванда ба кишоварзӣ ё парвариши ҳайвонот ҳам дар қитъаҳои наздиҳавлигӣ ва ё дар заминҳои иловагӣ таҳти номи хоҷагиҳои деҳқонӣ машғул мебошанд. Онҳо гандуму сабзавот парвариш мекунанд ва боғҳои андозаҳои гуногун доранд ва аз ин боғҳо ҳосили себ, нок, тут, зардолу, гелос ва чормағз ба даст меоранд. Одамон ҳамчунин дар заминҳои худ аз парвариши мурғу ҳайвон - тухм, шир ва гӯшт истеҳсол мекунанд ва он манбаъи асосии ғизо ва дар баъзе ҳолатҳо ҳамчун манбаъи даромади иловагии онҳо ҳисоб мешавад. Шумораи хеле ками шахсони кӯчонидашуда барои хоҷагиҳои деҳқонӣ ариза додаанд ё ба чунин фаъолият оғоз кардаанд, зеро онҳо намедонанд, ки оё Ҳукумат дар ҷойҳои нав ба онҳо заминҳои деҳқонӣ ҷудо кардааст ё не.

Ба иловаи он ки одамон заминҳои деҳқонии худро аз даст медиҳанд, ба оилаҳои кӯчонидашуда андозаи хурдтари қитъаҳои наздиҳавлигӣ тақсим карда дода шудааст. Беш аз 85 фоизи оилаҳои кӯчонидашуда  зимни мусоҳиба бо Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" изҳор карданд, ки онҳо аз дастрасӣ ба замин маҳрум шудаанд. Одамон вазъияти худро чунин шарҳ доданд, ки онҳо ба сабаби набудани замини муносиб дар маконҳои кӯчонидашуда ва лозим будани маблағи иловагӣ барои маблағгузории сохтмони хона маҷбур буданд, ки  ҳайвоноти хонагии худро фурӯшанд. Ҳарчанд хонаводаҳои бисёроила барои ҳар оила як қитъаи замин дарёфт кардаанд, андозаи ҳар қитъаи наздиҳавлигӣ ба андозае аст, ки аксари масоҳати онро хона ишғол мекунад ва ҷои кам барои парвариши ҳайвонот ё зироаткорӣ боқӣ мемонад. Одамоне, ки қаблан ғизои худро аз замини худ таъмин мекарданд, гузориш доданд, ки баъд аз кӯчонидан онҳо бояд аксар ё тамоми ғизои худро аз бозор харидорӣ кунанд ва барои эҳтиёҷоти дигари хонавода пул кам боқӣ мемонад.

Намояндагони ҳукумат аҳамияти заминҳои кишоварзиро барои одамони кӯчонидашуда эътироф карданд.  МД «Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО-и Роғун»  100 (сад) ва 80 (ҳаштод) гектар заминро барои кишоварзӣ ва чарогоҳ дар ду макони кӯчонидашуда - Сайдони боло ва Ёли Гармоба дар атрофи деҳаҳои воқеъ дар наздикии сарбанд ҷудо кардааст. Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" дар ибтидои соли 2014 аз ин ҷо боздид кард. Ба ҳар ҳол, онҳое, ки ба ҷойҳои нав кӯчонида шудаанд, ба заминҳои кишоварзӣ ва чарогоҳ дастрасӣ надоранд.

Одамони кӯчонидашуда ҳамчунин дар бораи имкониятҳои (дурнамоҳои) кам барои шуғли расмӣ ва дарозмуддат гузориш додаанд. Одамони кӯчонидашуда  дар баъзе ҷамоатҳо шикоят карданд, ки сарфи назар аз ваъдаҳои ҳукумат барои таъмини ҷои кор ва кӯмак барои пайдо кардани шуғл, он қодир набудааст, ки ба одамони ҷои корро таъмин намояд. Ба унвони мисол, мутобиқи гуфтаи яке аз одамони кӯчонидашуда ба номи Паймон Ҷ., ки аз деҳаи Сеч дар оғози соли 2013 ба ноҳияи Турсунзода кӯчонида шудааст, "Пайдо кардани ҷои кор барои мо мушкили асосӣ мебошад. Ман устои васлгари таҷрибадор мебошам, вале дар ин ҷо барои худ кор ёфта наметавонам. Ҳамсар ва духтари [калонии] ман ҳамчун фаррош дар мактаб  кор гирифтанд, вале ҳар кадоми онҳо 100 сомонӣ (20 доллари ИМА) дар  як моҳ маош мегиранд. Дар ин ҷо ҳеҷ коре вуҷуд надорад". Масъалаи бекорӣ дар саросари Тоҷикистон вуҷуд дорад, вале одамони кӯчонидашуда аксаран бо чунин душвории махсус рӯбарӯ мешаванд, зеро онҳо аз маконе канда шудаанд, ки қодир буданд ғизои худро аз тариқи кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот истеҳсол намоянд.

Баъзе одамон, ки дар Русия кор мекарданд, ба таҳқиқгарони Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" гуфтанд, ки то замоне, ки сохтмони хонаи худро ба охир нарасонанд, онҳо наметавонанд ба муҳоҷирати корӣ раванд ва ин раванди хонасозӣ чанд солро дар бар мегирад. Садҳо ҳазор муҳоҷири корӣ аз Тоҷикистон дар кишварҳои дигар ҳарсола кор мекунанд ва пулҳои интиқолӣ аз муҳоҷирати корӣ тақрибан нисфи ММД-и Тоҷикистонро ташкил медиҳанд. Шахсони кӯчонидашуда, ки аз муҳоҷирати корӣ дар хориҷ даромад ба даст меоварданд, бо чунин муаммое рӯбарӯ шудаанд, ки ё оилаҳои худро дар хонаҳои нотамом тарк карда, барои пул кор кардан ҷиҳати сохтмон ба муҳоҷират раванд ё ҳамроҳи оила боқӣ монанду пасандози худро сарф кунанд.

Дар баъзе ҷомеаҳои кӯчонидашуда, ки Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" аз онҳо боздид кард, сокинон бо камбуди об барои ошомидан ва дигар эҳтиёҷоти рӯзгордорӣ рӯбарӯ ҳастанд ва дар натиҷа онҳо наметавонанд ҳатто миқдори ками ғизоро дар қитъаи замини худ парвариш намоянд.  Пеш аз кӯчонидан онҳо дастрасии доимӣ ба об аз тариқи чашмаҳои кӯҳӣ доштанд. Дар баъзе ҷомеаҳои кӯчонидашуда онҳо аксари вақтҳо танҳо барои чанд соат дар рӯз об мегиранд, ки ба воситаи насоси барқӣ дода мешавад. Барои ҷуброн кардани таъминоти оби лозимӣ, оилаҳои кӯчонидашуда обро дар шишаҳо ва зарфҳо захира мекунанд ва дар давоми рӯз барои нӯшидан ва корҳои хона истифода мебаранд, вале вақте ба хотири проблемаҳои механикӣ таъмини об қатъ мешавад, онҳо бояд чанд километрро пиёда тай кунанд ва аз канал ё дарё ба воситаи зарф ба хона об кашонанд. Сокинонони кӯчонидашуда ҳамчунин изҳор карданд, ки камбудии об корҳои сохтмони онҳоро барои шӯронидани бетон ё рехтани хиштҳои лойӣ ҷиҳати сохтани хона ба душворӣ рӯбарӯ сохта, суръати сохтмонро суст кардааст.

Ҳукумат барои сохтани мактабҳо дар ҳар макони кӯчонидашуда масъул аст, вале сарфи назар аз он ки намояндагони  МД «Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО-и Роғун» ба афзалияти сохтмони мактабҳо таъкид мекунанд, ҷомеаҳои кӯчонидашуда дар ноҳияҳои Рӯдакӣ ва Данғара дар давоми чанд сол мактаби маҳаллӣ надоштанд. Кӯдакон ва падару модарон дар он маконҳо гузориш доданд, ки кӯдакон ба хотири дур будани мактаб то ду соат пиёда роҳ мераванд. Дар давоми давраҳои муайяни сол кӯдакони аз ҳафт-сола ба боло бояд пиёда ба мактаб рафту омад кунанд. Баъзе падару модарон ба намояндагони Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" гуфтанд, ки дар ҳавои хунук ё номусоид кӯдакони онҳо дар хона мемонанд ва ҳам гузориш доданд, ки кӯдакони онҳо ба сабаби дурии роҳ ба мактаб намераванд. Падару модарон ҳам дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда ва ҳам дар ҷомеаҳои кӯчонидашаванда гузориш доданд, ки кӯдакони дорои маълулият (маъюб) ба мактаб намераванд ва танҳо чанд нафар дар барномаҳои таҳсилоти махсус дар Душанбе барои чанд ҳафта дар давоми сол иштирок мекунанд.

Одамон дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда гузориш доданд, ки мақомот дар муддати кӯтоҳ марказҳои саломатӣ (бунгоҳҳои тиббӣ) сохтанд, то ки хидматрасониҳои ҳаррӯза ва асосии тиббӣ таъмин карда шаванд ва ин марказҳо бо эътимод кор мекунанд. Бунгоҳҳои тиббӣ дорунома менависанд, ҷароҳатҳо ва бемориҳои хурдро муолиҷа мекунанд ва кормандони тиббиро барои боздиди бемороне, ки наметавонанд аз хона берун раванд, мефиристанд. Ҳамон гуна, ки дар тамоми деҳаҳои Тоҷикистон маъмул аст, одамони дорои вазъияти ҷиддии тиббӣ ё маъюбият бояд барои муолиҷаи махсус ба шаҳри Душанбе ба пойтахт сафар кунанд.

Баъзе одамон дар наздикии сохтмони НБО-и Роғун зиндагӣ мекунанд ва мунтазири кӯчидан ҳастанд ва дар ин ҷойҳо коргарон миқдори зиёди хок ва сангро ҳамчун маҳсулоти сохтмонӣ барои сарбанд  ва дигар иншоотҳои лозимӣ ҷамъ мекунанд. Ин одамон изҳор карданд, ки таркишҳо барои ба даст овардани ин маҳсулот хонаҳои онҳоро хароб кардаанд, тирезаҳои онҳоро шикастаанд ва деворҳоро кафондаанд. Мутобиқи изҳороти ҳамаи одамони мусоҳибашуда Ҳукумат то ба ҳол ҳеҷ гуна ҷуброн барои зарари дидаи ин сокинонро пардохт накардааст.

Баъзе душвориҳо ба монанди набудани ҷои кор дар макони зиндагӣ, дастрасии маҳдуд ба обу барқ, ки одамони кӯчонидашуда рӯбарӯ мешаванд, масъалаҳое ҳастанд, ки дар саросари Тоҷикистон миллионҳо одам ба онҳо гирифтор ҳастанд. Ҳукумат ба ҳар ҳол бояд барои ҳалли ин масъалаҳо дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда қадамҳои лозимиро бардорад, зеро ин амали ҳукумат буд, ки боиси дар чунин вазъият қарор гирифтани одамони кӯчонидашуда гардид ё вазъияти онҳоро душвор гардонид. Барои мисол, одамон дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда дар ноҳияи Рӯдакӣ мактаби маҳаллӣ ё воситаи таъмини об дар тӯли чанд солро надоштанд ва ин боиси коҳиши чашмрас ё дарозмуддат дар стандарти зиндагии онҳо ва ҳуқуқҳои иҷтимоиву иқтисодӣ гардид, ки ҳукумат уҳдадор аст онро ислоҳ намояд.

Одамон дар ҳамаи марҳилаҳои раванди кӯчонидан гузориш доданд, ки ҳукумат ҷубронпулии кофиро барои хонаҳое, ки онҳо бояд тарк кунанд, надодааст. Аксари одамон ба намояндагони Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" гуфтанд, ки онҳо бояд миқдори зиёди пулҳои шахсии худро барои сохтани хона ба андоза ва сифати монанд ба хонаи қаблӣ сарф кунанд. Сокинон изҳор доштанд, ки онҳо маҷбур буданд маблағҳои худро барои сохтмон сарф кунанд ва ин кор на танҳо ба хотири миқдори маблағи ҷубронпулӣ буд, балки он ба хотири таъхири зиёд дар миёни баҳодиҳӣ ва пардохти ҷубронпулӣ буд ва тӯли ин муддати таъхир нархи масолеҳи сохтмонӣ ба сабаби беқурбшавии пул  хеле боло рафт. Бисёре аз одамон изҳор доштанд, ки тамом кардани сохтмони хонаи асосӣ чанд сол тӯл кашид ва лозим буд, ки чандин бор роҳи тӯлониро аз макони хонаи қаблӣ то макони кӯчонидашуда ва иҷрои корҳои сохтмонӣ рафту омад кунанд.

Ба ғайр аз моҳҳои тобистон Ҳукумат ба ҷомеаҳои кӯчонидашуда танҳо чанд соат дар рӯз қувваи барқ медиҳад. Дар ҳоле ки чунин вазъият дар саросари Тоҷикистон вуҷуд дорад, аз ҷумла дар деҳаҳое, ки онҳо қаблан зиндагӣ мекарданд, одамон гузориш доданд, ки набудани қувваи барқ барои равшанӣ ва дастгоҳҳои электрикӣ вақти сохтмони хонаро дарозтар кард.

Дар ҳоле ки мақомоти масъул барои кӯчонидан системаи баҳодиҳии моликият ва пардохти ҷубронпулиро бар асоси андозагирии воқеӣ ва ба истилоҳи худи онҳо "арзиши бозорӣ" мутобиқи талаботи қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар кардаанд, онҳо ҷубронпулиеро додаанд, ки арзиши воқеии масолеҳи сохтмониро барои хонаи нав инъикос намекунад, ба иловаи ин боз арзиши кирояи устоҳои сохтмончӣ вуҷуд дорад.

Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" баъзе ҳолатҳоеро ба қайд гирифтааст, ки баъзе шахсон дар хонаводаҳои дорои сарпарастии зан ё хонаводаҳои дорои шахси маъюб гуфтанд, ки онҳо хешовандони калонсол барои кӯмак кардан дар анҷоми сохтмон надоранд ва барои ҳамин онҳо аз ҳукумат кӯмаки амалӣ ё молиявӣ талаб доранд. 

Намояндагони ҳукумат ба кормандони Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" гуфтанд, ки онҳо якчанд хонаро барои одамони эҳтиёҷманд ба монанди беваҳо, ветеранҳои ҷанг  ва одамони маъюб сохтанд. Вале, вақте таҳқиқгарон ба он хонаҳо рафтанд ва бо сокинон сӯҳбат карданд, маълум шуд, ки дар он хонаҳо танҳо кормандони давлат зиндагӣ мекунанд ва ин хонаҳо барои аробачаҳои маъюбӣ муносибсозӣ нашуда буданд.

Онҳое, ки хонаҳои худро сохта буданд, ба таҳқиқгарони Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" гуфтанд, ки барои онҳо ба ҳисоби миёна се сол лозим шуд то хонаи асосии иқоматиро бисозанд ва ба ғайр аз ин вақти иловагӣ барои сохтани биноҳои ёрирасон ба монанди ошхона, ҳаммом, анбор, ҳоҷатхона ва мутобиқ ба хонаҳои қаблӣ ва маъмулӣ дар Тоҷикистон лозим шуд.

Ба сабаби вақти тӯлонии сохтмони хона аксари вақтҳо оилаҳои зуд ба деҳаҳои нав кӯчонидашуда маҷбур шуданд, ки дар хонаҳои ниматамом зиндагӣ кунанд, баъзе вақтҳо дар берун хӯрок пазанд ё дар таҳкурсии нотамом ҳаммом кунанд. Дар ҳолатҳои дигар занон дар хонаҳои қаблии худ боқӣ монданд, дар ҳоле, ки мардон барои анҷом додани сохтмони хонаи нав то 200 километр роҳро тай карданд ва пули зиёдеро барои нақлиёт сарф карданд. Мардон гузориш доданд, ки ҳангоми сохтани хонаи нав онҳо аз хонаводаи худ дур буданд, дар хаймаҳо ва хонаи ҳамсояҳо ва ё хонаҳои нотамоми худ хобидаанд. Оилаҳои бисёре аз хароҷоти зиёди идора кардани ду хоҷагӣ дар чунин ҳолат қайд карданд. Баъзеи дигарон изҳори қаноатмандӣ карданд, ки ҳангоми идомаи сохтмон онҳо хонаи куҳна ва хоҷагии кишоварзии худро идора карда тавонистанд.

Ҳукумат иқдомоти кофиро барои таъмин намудани иттилооти баҳангом, дуруст ва махсус дар бораи ҷанбаҳои муайяни раванди кӯчонидан ба монанди тартиботи ҷубронпулӣ, механизмҳои шикояткунӣ, дастрас будани замин барои кишоварзӣ ва чарогоҳ, имкониятҳои таъмини ҷои кор ва кӯмакҳои дигар барои хонаводаҳое, ки мунтазири кӯчонидан буданд ва онҳое, ки аллакай кӯчонида шуда буданд, анҷом надод. Ҳамчунин ҳукумат ба одамон имконият надод, ки ба таври муносиб дар таҳияи нақшаи пешниҳодии кӯчонидан ё пешниҳоди машваратҳои ҳуқуқӣ, техникӣ ва ҷанбаҳои дигар дар бораи ҳуқуқҳо ва интихобҳои мавҷуда иштирок намоянд. Барои мисол, бисёре аз сокинон ба намояндагони Созмони "Дидбони ҳуқуқи башар" гуфтанд, ки онҳо намедонистанд, ки оё дар ҷои нави сукунат заминҳои кишоварзӣ дастрасанд ва чӣ гуна метавон барои он ариза дод. Ба ҳамин монанд, одамони дорои нигарониҳои дигар гузориш доданд, ки онҳо раванди шикояткунӣ ё нақши бисёре аз мақомоти ҳукуматиро, ки барои расонидани хадамоти махсус ё ҳалли масъалаҳо масъул ҳастанд, намедонанд. Дар бисёре аз ҳолатҳо сокинон дар мавриди муроҷиат ба мақомоти Ҳукумат дар бораи ҳар ҷанбаи раванди кӯчонидан изҳор кардаанд, ки онҳо созиш мекунанд ё ин кори беҳуда ва бефоида аст.

Ҳукумат системаи муайяни назорат дар маҳал ё кумакҳои иҷтимоиро барои баҳо додани ниёзҳои одамони муҳтоҷ, муайян кардани он ки оё кормандон ва мақомоти расмӣ уҳдадориҳои худро иҷро мекунанд, ё расонидани кӯмак ба одамон дар ҳолати буҳронӣ надорад. Ба ҷои ин, онҳо ба системаи ношаффофи шикоятҳо барои ҳалли масъалаҳо бар асоси ҳолат ба ҳолат такя мекунанд. Тарзи кори Ҳукумат масъалаи камбудиҳои сохторӣ дар раванди кӯчониданро ҳал намекунад ва ин хатар ва зарари ҷиддӣ ҳамчун оқибати кӯчонидан барои шахсони дарканормонда мисли беваҳо, занони ҷудошуда, шахсони маъюбро ба вуҷуд меорад. Ҷубронпулии номуносиб, стандартҳои пасти зиндагӣ ба хотири манзили номуносиб ва низ аз даст додани дастрасӣ ба ғизо, об ва таҳсилот метавонад ба ин шахсон ба таври нобаробар таъсир расонад. Шахсони дар канормонда ҳангоми пешниҳоди шикоятҳо мумкин аст  бо чолишҳои махсус рӯбарӯ шаванд. Ғайр аз ин, он бисёре аз таъсироти махсуси манфӣ ба одамони дарканормонда ҳамчун оқибати кӯчонидан эътироф карда нашудаанд.

Ҳукумати Тоҷикистон имконияте беназире дорад, ки масъалаҳои вобаста ба раванди кӯчониданро қабл аз он, ки онҳо ба ҳазорҳо оила таъсир расонанд, ҳал намояд. Он бояд сиёсатҳо ва амалкардҳои худро вобаста ба кафолат додани эҳтироми худ нисбат ба ҳуқуқи башар ва ба вуҷуд овардани тағйирот ҷиҳати ҳалли қонунвайронкуниҳои дар гузориши мазкур ба таври мустанад қайдшуда бознигарӣ намояд. Ғайр аз ин, он бояд воситаҳои муносибро барои онҳое, ки аллакай кӯчонида шудаанд ва аз қонунвайронкуниҳо зарар дидаанд, таъмин намояд.

17 июни соли 2014 Бонки ҷаҳонӣ лоиҳаи ниҳоии таҳқиқоти Сарбанди Роғунро барои машварат ва низ лоиҳаи ҳуҷҷати худро таҳти унвони "Масъалаҳои асосӣ барои мулоҳиза оид ба Лоиҳаи пешниҳодии НБО Роғун" нашр кард. Бонки ҷаҳонӣ эътироф мекунад, ки кӯчонидани тақозошаванда таъсири асосӣ ба Сарбанди Роғун дорад ва лоиҳа ба беҷошавии иқтисодӣ ва ҷисмонӣ оварда мерасонад ва барқарорсозии воситаҳои зиндагӣ дар давом ва баъд аз кӯчонидан як ҷузъи ҳаётии раванди кӯчдиҳӣ ба ҳисоб меравад. Дар ҳоле, ки нусхаи Арзёбии таъсироти муҳити зистӣ ва иҷтимоӣ муоиҳидаҳои байналмилалии муҳити зист ва қонунҳои байналмилалии обро ба таври ҷиддӣ дар назар мегирад, он воситаҳои дахлдори байналмилалии ҳуқуқи башарро вобаста ба кӯчдиҳӣ дар назар намегирад. Чун ин таҳқиқот ҷамъбаст шудаанд, Бонки ҷаҳонӣ, мушовирони он ва гурӯҳи коршиносони иқтисодӣ ва иҷтимоии он бояд стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи башарро ҳамчун роҳнамо қарор диҳанд.

Дар ҳоле, ки Бонки ҷаҳонӣ уҳдадор нашудааст барои худи  НБО-и Роғун маблағгузорӣ кунад, созмони мазкур ва дигар созмонҳои дахлдори байналмилалӣ бояд кӯмакҳои молиявиро барои раванди кӯчонидан, аз ҷумла маблағгузорӣ барои мониторинги муассир таъмин намоянд ва назорат намоянд, то кафолат дода шавад, ки стандартҳои ҳуқуқи башар риоят карда шаванд. 

Ҳукумати Тоҷикистон мутобиқи Конститутсияи Тоҷикистон ва ҳам қонунҳои байналмилалӣ ӯҳдадор аст, ки аз ҳуқуқи инсонҳо барои манзили муносиб, ғизо, об, саломатӣ ва таҳсилот ҳимоят намояд. Он бояд ҳамчунин аз амалҳо ва иқдомҳое худдорӣ кунад, ки таъсири манфӣ ба истифодаи ҳуқуқҳои мазкур аз тарафи одамон мерасонанд ё боиси регрессияи онҳо мешаванд. Дар партави кӯчонидани ғайриихтиёрӣ ҳукумат бояд ҷуброни одилонаи ҳамаи талафотро кафолат диҳад, ки раванди кӯчонидани (муҳоҷиркунии) ғайриихтиёрӣ ба дӯши одамон вогузор мекунад ва низ бояд кафолат диҳад, ки одамон ҳамчун натиҷаи кӯчонидашавӣ сарбории изофӣ ба дӯш нагиранд. Ҳукумат бояд маълумоти бамавқеъ ва муносибро ҳамроҳ бо машварати пешакӣ бо сокинони кӯчонидашаванда таъмин намояд ва ба онҳо воситаҳои муассирро дастрас созад, агар ҳуқуқҳои онҳо поймол карда шаванд.

Агар лоиҳаи сохтмони НБО-и Роғун пеш равад, ҳукумати Тоҷикистон бояд ба Принсипҳо ва роҳнамоҳои бунёдии СММ оид ба муҳоҷирсозӣ ва кӯчдиҳӣ барои рушд, стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи башар ва Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳонӣ эҳтиром гузорад ва онҳоро ҳимоят кунад.  Бо назардошти он ки бояд беш аз 4500 оила кӯчонида шаванд, Ҳукумат имкон дорад тағйироти мусбат дар ҳаёти шумораи зиёди одамон дар ояндаи наздик ба вуҷуд оварад.

Тавсияҳои асосӣ

Ба Ҳукумати Тоҷикистон

• Ҷуброн кардани маблағи пурраи тамоми хароҷоти кӯчонидани хонаҳо ва моликияти дигар барои ҳамаи шахсони кӯчонидашаванда, аз ҷумла хароҷоти кирояи коргарони ихтисосманд ва кафолат додани он, ки воситаҳои зиндагии онҳо то дараҷаи пеш аз кӯчонида шудани онҳо барқарор карда мешавад.
• Таъмин кардани дастрасии давомдор ба хизматрасониҳо, ба монанди об, қувваи барқ, хизматрасонии тиббӣ ва таҳсилот ба одамон дар ҳамаи марҳилаҳои кӯчдиҳӣ. Фавран бартараф кардани камбудиҳо дар чунин хизматрасониҳо ва кафолат додани он, ки ин хизматрасониҳо дар ҳамаи маконҳои нави кӯчдиҳиҳои оянда пеш аз кӯчидани одамон ба он ҷойҳо дастрас ва фаъол мебошанд.
• Ба роҳ мондани назорати (мониторинги) мунтазам ва барномаи кӯмак ба ниёзмандон дар ҳамаи марҳилаҳои раванди кӯчонидан. Ба таври давравӣ хабардор кардани сокинон дар бораи дастрас ва мавҷуд будани замин ва раванде, ки онҳо метавонанд барои он аризаи дархост пешниҳод кунанд, аз он ҷумла механизмҳои шикояткунӣ.
• Имкон додан ба ҷомеаи шаҳрвандӣ барои доштани дастрасии озод ба маконҳое, ки сокинон аз он ҷойҳо кӯчонида мешаванд ё маконҳои нави кӯчонидашаванда, то ки онҳо тавонанд ба таври мустақил назорат баранд ва дар бораи раванди кӯчдиҳӣ гузориш диҳанд ва ба одамон барои пешниҳоди шикояташон кӯмак намоянд.
• Таъмин кардани кӯмаки махсус барои кафолат додани таъмини манзил ва хизматрасониҳои махсус барои одамони дарканормонда, ба монанди одамони маъюб, беваҳо ва занҳое, ки аз шавҳарҳояшон ҷудо шудаанд.

Ба Бонки ҷаҳонӣ ва дигар донорҳои потенсиалӣ

• Маблағгузорӣ кардани ҷанбаи кӯчонидани Лоиҳаи сохтмони НБО Роғун, агар он кафолат диҳад, ки стандартҳои ҳуқуқи башар риоят мешаванд.
• Машғул шудан ба назорати мунтазам аз болои раванди кӯчонидан ва кор кардан бо ҳукуматҳо барои зуд ҳал кардани ҳамаи поймолкунии ҳуқуқи башар ё стандартҳои байналмилалӣ.
• Исрор ва талаб кардан аз  ҳукумат барои мусоидат намудан ба намояндагони ҷомеаи шаҳрвандӣ бо мақсади дастрасӣ доштани онҳо ба минтақаҳое, ки сокинон аз он ҷо кӯчонида шудаанд ва инчунин,маконҳои кӯчонидашаванда ва имкон додан ба онҳо, то ки онҳо ба таври мустақил аз болои раванди кӯчдиҳӣ назорат бурда, гузориш диҳанд ва ба одамон барои пешниҳоди шикояташон кӯмак намоянд.

Методология

Дар миёнаи соли 2013 Созмони Дидбони ҳуқуқи башар таҳқиқоти худро дар бораи таъсирҳои кӯчониданҳои миқёси калон ба хотири сохтмони сарбанди Роғун, ки бо номи НБО "Роғун" ҳам маълум аст, дар Тоҷикистон оғоз намуд.  Аз ноябри соли 2013 то феврали соли 2014  Созмони Дидбони ҳуқуқи башар ду сафар ё боздидро ба назди сокинони кӯчонидашаванда ва кӯчонидашуда дар Тоҷикистон барои мусоҳиба кардан бо одамони ба ин раванд фарогирифташуда анҷом дод.

Гузориши мазкур ба мусоҳибаҳои шахсӣ бо 156 нафари дар марҳилаҳои гуногуни раванди кӯчдиҳӣ қарордошта асос ёфтааст. Таҳқиқгарони созмон бо шахсони кӯчонидашуда ба ноҳияҳои Турсунзода, Данғара, Рӯдакӣ ва Нуробод 83 мусоҳиба анҷом доданд. Ғайр аз ин, 46 мусоҳибаи иловагӣ бо сокинони деҳаҳо дар ноҳияи Нуробод, 27 мусоҳиба дар ноҳияи Роғун бо одамоне, ки ҳанӯз кӯчонида нашуда буданд, баргузор карданд. Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо сокинони деҳаҳои ноҳияи сеюм дар водии Рашт мусоҳиба анҷом надодааст, зеро ҳукумат чунин маслиҳат дод, ки то замони пур шудани обанбори сохташуда онҳо кӯчонида намешаванд, ки ин кор тақрибан 17 сол баъд аз сохтани сарбанд рӯй хоҳад дод.

Аксарияти мусоҳибаҳо дар манзили шахсон ё ба таври хусусӣ ё дар ҳузури ҳамсар ё дигар аъзои оила баргузор шуданд. Мусоҳибаҳо аз ҷониби се таҳқиқгари (муҳаққиқи) Созмони Дидбони ҳуқуқи башар баргузор шуданд, ки яке аз онҳо забони русиро пурра медонист. Таҳқиқгарон аз мусоҳибашавандагон маҷмӯи саволҳои яксон сохторбандишударо дар бораи ҷанбаҳои гуногуни ҳаёти онҳо, аз ҷумла дастрасӣ ба замин, озуқа, об, таҳсилот, хизматрасонии тиббӣ ва шуғлу кор ва инчунин, ҷанбаҳои мухталифи раванди кӯчдиҳӣ, аз ҷумла ҷубронпулӣ, дастрас будани замин, мавҷуд будани механизми шикояткунӣ пурсон шуданд.  Бисёре аз мусоҳибаҳо ба забони тоҷикӣ ва тарҷумаи англисӣ ё русӣ баргузор карда шуданд. Чанд мусоҳиба ба забони русӣ гузаронида шуданд.

Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо кӯмаки фаъолони маҳаллӣ ҷомеаҳои таҳти таъсир қарор гирифтаро муайян намуд ва таҳқиқгарон ба назди ин ҷомеаҳо сафар карда, мусоҳиба баргузор намуданд. Дар аксарияти ҳолатҳо дастаи таҳқиқгарон аввал бо пешвоён ё сардорони ғайрирасмии ҷомеаҳо сӯҳбат карданд ва иштироки дастаи таҳқиқгаронро дар маҳал пеш аз боздиди хона ба хона баррасӣ намуданд. Дар аксарияти ҳолатҳо таҳқиқгарон мустақиман ба назди мусоҳибашавандагон рафтанд, вале дар баъзе ҳолатҳо сардори ҷомеаи маҳаллӣ сокинонро ба мо муаррифӣ карданд ва сокинон худашон қарор мекарданд, ки дар мусоҳиба иштирок кунанд ё не.

Пеш аз оғози мусоҳиба ба мусоҳибашавандагон мақсади мусоҳиба гуфта мешуд, ба онҳо хабар дода мешуд, ки кадом масъалаҳо фаро гирифта мешаванд ва аз онҳо пурсида мешуд, ки оё онҳо мехоҳанд дар он иштирок кунанд. Ҳеҷ гуна ҳавасмандӣ ба шахсони мусоҳибашуда пешниҳод ва дода нашудааст.

Дар баъзе мавридҳо одамони таҳти таъсири кӯчдиҳӣ қароргирифта ба хотири тарс аз оқибатҳои сухан гуфтан дар бораи ҳуқуқвайронкуниҳое, ки онҳо дучор шудаанд, сӯҳбат кардан бо таҳқиқгарони Созмони Дидбони ҳуқуқи башарро инкор мекарданд. Ба ҳар ҳол, барои ҳимояти амнияти мусоҳибашудагон мо номи онҳоро тағйир додем. Мо дар саросари гузориш ному насаби ҳамаи одамони мусоҳибашударо ба манфиати амният ва махфияти онҳо ба номҳои мустаор иваз кардем.

Дар ҳамаи ҷомеаҳои кӯчонидашуда Созмони Дидбони ҳуқуқи башар қодир буд, ки озодона сафар кунад ва мусоҳиба баргузор намояд ва акс бардорад. Барои сафар кардан ба деҳаҳои кӯчонидашаванда дар ноҳияи Нуробод мо аз мақомоти маҳаллӣ ва аз Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" иҷозат гирифтем. Мақомоти маҳаллӣ ва марказӣ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар иҷоза доданд, ки ба ноҳияҳои Нуробод ва Роғун сафар кунанд ва бо сокиноне, ки дар оянда бояд кӯчонида шаванд, мусоҳиба намоянд. Дар ҳамаи минтақаҳо Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо сокинон ба таври хусусӣ бе ҳузури кормандони расмии ҳукумат мусоҳиба баргузор намуд.

Мо ҳамчунин мулоқотҳои зиёде бо намояндагони ҳукумат дар деҳаҳо, шаҳрҳо ва ноҳияҳо доштем. Мо бо мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ дар шаҳрҳои Роғун ва Нуробод ва низ деҳаи Сичароғ дар ноҳияи Роғун мулоқот кардем. Ғайр аз ин, мо бо Рамазон Мирзоев директори муассисаи давлатии Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" се дафъа вохурӣ гузаронидем, ки муассисаи мазкур масъулияти кӯчонидани одамонро ба ӯҳда дорад.  Ғайр аз ин, мо бо намояндаи Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" дар шаҳри Роғун чанд дафъа ҳангоми сафари ҳайати дуввуми худ мулоқот доштем.

Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо шаш корманди расмии Бонки ҷаҳонӣ, ки дар таҳқиқот оид ба Лоиҳаи сохтмони НБО Роғун нақши асосӣ доштаанд, мулоқот кард. Ҳамчунин, мо бо узви Гурӯҳи коршиносони бонк суҳбат кардем, ки таъсироти сарбанди Роғун ба муҳити зист ва таъсироти иҷтимоии онро таҳқиқ кардааст.

Дар моҳи феврали соли 2014 Созмони Дидбони ҳуқуқи башар баъзе бозёфтҳои ибтидоиро зимни мулоқот бо мӯҳтарам Мирзоев мубодила намуд. Баъдан мо ба Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун", идораи сарвазир, мақомоти маҳаллии масъул барои ҷомеаҳои кӯчонидашуда дар ноҳияҳои Данғара, Нуробод, Рӯдакӣ ва Роғун ва Бонки ҷаҳонӣ номаҳо фиристодем. Дар ин номаҳо мо тамоми бозёфтҳои худро табодул кардем ва посухи гирандаҳоро дархост намудем. 17 июни соли 2014 ҳангоме ки ин гузориш барои нашр омода мешуд, Бонки ҷаҳонӣ лоиҳаи Арзёбии таъсироти муҳитизистӣ ва иҷтимоӣ ва хулосаи Таҳқиқоти арзёбии техникиву иқтисодӣ ва инчунин ҳуҷҷати худи бонкро бо номи "Масъалаҳои асосӣ барои дар назар гирифтан дар Лоиҳаи НБО "Роғун" нашр кард.  Дар ин ҳолат, Созмони Дидбони ҳуқуқи башар имкон надошт, ки ин арзёбиҳоро пеш аз нашр пурра таҳлил намояд ва ин кор дар давраи эзоҳнависӣ, яъне аз 17 июн то 29 июли соли 2014 анҷом шуда, ба Бонки ҷаҳонӣ супорида мешавад.

I. Заминаи сарбанди Роғун

Муҳити сиёсӣ ва иқтисодии Тоҷикистон

Тоҷикистон кишвари кӯҳӣ ва иҳоташуда бо хушкист, ки 8 миллион аҳолӣ дорад. Он бо кишварҳое, ба монанди Афғонистон, Ӯзбекистон, Қирғизистон ва Чин ҳамсарҳад аст[1]. Сарҳади тарафи Афғонистон роҳи муносиб барои қочоқбарони маводи мухаддир аст ва дар воқеъ ба як масъалаи ташвишовари амниятӣ пас аз хуруҷи нерӯҳои Иёлоти Муттаҳида аз Афғонистон бо наздикшавии соли 2014 табдил меёбад.[2] Тақрибан дарҳол пас аз касби истиқлолият аз Иттиҳоди шӯравӣ дар соли 1991 Тоҷикистон вориди ҷанги дохилии панҷсола шуд, ки дар натиҷа беш аз 50000 нафар кушта ва наздики 800 000 нафар беҷо шуданд. Президенти кунунии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар интихоботи соли 2013 ғолиб баромад ва иддао мешавад, ки ӯ ба таври муассир номзади пешниҳодкардаи мухолифинро аз рақобати интихоботӣ берун кард ва ин номзад ҳамчун зани нахустин бояд дар интихоботи президентӣ иштирок мекард.[3]

Тоҷикистон яке аз камбағалтарин кишварҳои собиқи Иттифоқи Советӣ  бо даромади сарикасии 860 доллари ИМА дар соли 2012 мебошад.[4] Ҳар сол камбизоатӣ (фақр) ва дараҷаи баланди бекорӣ боиси муҳоҷирати меҳнатии ҳазорон шаҳрванд мегардад ва маблағҳои интиқолӣ аз муҳоҷирони меҳнатӣ 48% ММД-и Тоҷикистонро дар соли 2013 ташкил дод.[5] Дар соли 2009 - 46.7%-и аҳолии Тоҷикистон дар ҳолати камбизоатӣ зиндагӣ мекарданд.[6] Зиёда аз сеяки аҳолӣ дар минтақаи деҳот зиндагӣ мекунанд ва даромади зиндагии худро аз фаъолияти кишоварзӣ ба даст меоранд.[7] Масъалаи камбизоатӣ дар Тоҷикистон боз ҳам мураккабтар аст бо дарназадошти ин далел, ки 93% қаламрави кишвар кӯҳистон аст ва барои киштукор мувофиқ нест ва ин боиси дараҷаи баланди ноамнии озуқаворӣ дар саросари кишвар мебошад.[8] Дар соли 2013 наздики 3 миллион нафар қодир набуданд эҳтиёҷоти асосии озуқавории худро таъмин намоянд ва ҳанӯз ҳам дигар эҳтиёҷоти аввалияи худро фароҳам карда наметавонанд.[9] Ба ҳисоби тахминӣ қариб нисфи аҳолии кишвар аз дастрасӣ ба оби ошомидании безарар маҳруманд.[10]  Наздики 99 фоизи одамон дар минтақаҳои деҳоти Тоҷикистон аз воситаҳои ҳозиразамони санитарӣ маҳруманд ва ба ҷои он аз ҳоҷатхонаҳои заминии берунӣ истифода мекунанд.[11] Фавти барвақти кӯдакон дар Тоҷикистон дараҷаи баландтарин дар байни кишварҳои Осиёи Марказӣ мебошад. 58 нафар кӯдак аз ҳар 1000 нафар қабл аз синни панҷсолагӣ дар Тоҷикистон мефавтанд.[12]

Ҳуқуқи башар дар Тоҷикистон

Маълумоти сабтшуда дар бораи ҳуқуқи башар дар Тоҷикистон бисёр заиф мебошад. Интихоботҳои гузашта бо боздошт ва таҳдид ба номзадҳои мухолифин ва тарафдорони онҳо ва инчунинпуркунии қуттиҳои овоздиҳӣ ва тарзуламалҳои нодурусти интихоботӣ ҳамроҳ будаанд.[13] Ҳукумат озодии дин, баён, матбуот, ташкили ассосиатсияҳо, интернетро маҳдуд мекунад ва мудофион ва ташкилотҳои ҳуқуқи башарро озор медиҳад.[14] Шиканҷа аз ҷониби полис дар ҳама ҷо паҳншуда аст.[15] Давлат ба таври муассир занон ва духтаронро аз табъиз ва ҳуқуқвайрокуниҳо бар асоси гендер ҳимоят намекунад.[16]

Лоиҳаи НБО "Роғун"

Баландии ба нақшагирифташудаи сарбанди Роғун баландтарин сарбанд дар ҷаҳон хоҳад буд. Он дар соҳили дарёи Вахш ҷойгир аст ва 110 километр аз шаҳри Душанбе - пойтахти Тоҷикистон фосила дорад. Масоҳати обанбори он 170 км2 хоҳад буд ва он тақозо мекунад, ки ҳадди ақал 42000 нафар бояд кӯчонида шаванд.[17] Лоиҳаи НБО "Роғун" дорои иктидори истеҳсоли 3600 мегават нерӯи барқ мебошад ва дар нақша аст, ки нархи энергияро дар Тоҷикистон паст кунад.[18] Барои муқоиса, сарбанди Асван дар дарёи Нил иқтидори истеҳсоли 2100 мегаватро дорад.[19]

Калонтарин манбаи табиии Тоҷикистон об аст. Тоҷикистон 51.5 фоиз оберо, ки ба ҳавзаи Баҳри Арал мерезад, дар ихтиёр дорад, дар ҳоле, ки дигар кишварҳои Осиёи Марказӣ, ба монанди Ӯзбекистон дар дараҷаи аввал ба кишоварзии тиҷоратӣ такя мекунад.[20] Ҳукумати Ӯзбекистон қотеъона бо сохтмони сарбанди Роғун мухолифат мекунад ва даъво дорад, ки коҳиши ҷараёни оби дарё боиси 2 фоиз кам шудани ММД ва 300 000 ҷои кор мешавад.[21]

Дар ҳоле ки таъсироти потенсиалӣ ба кишварҳои поёноб, ба монанди Ӯзбекистон манбаи умдаи баҳсу ҷанҷол аст, онҳо аз доираи гузориши мо хориҷ мебошанд. Гурӯҳи бозрасони Бонки ҷаҳонӣ, олимони китобхонаи парламенти Иттиҳоди Аврупо ва хабарнигорон ин масъалаҳоро дар ҷои худаш таҳқиқ кардаанд.[22]

Президент Раҳмон ба такрор таъкид кардааст, ки сохтани сарбанди Роғун ва дастрасӣ пайдо кардан ба потенсиали барқи обии дарёи Вахш танҳо роҳ барои таъмин кардани энергияи кофӣ ва дастрас барои одамон дар тӯли тамоми сол мебошад.[23] Мутобиқи Бонки ҷаҳонӣ, 70 фоизи аҳолӣ аз камбуди тӯлонии энергия дар фасли зимистон ранҷ мебаранд ва ин пайомадҳои ногувор барои саломатӣ ба хотири сардӣ ва вайроншавии олудагии ҳаво дар дохили хона ба сабаби истифодаи ангишт ҳамчун манбаи гармӣ ҳангоми набудани барқ дар вақти реҷабандӣ дорад.[24]

Ҳукумати Советӣ банақшагириро барои сарбанди Роғун аз соли 1965 шурӯъ намуд ва сохтмони онро соли 1976 оғоз кард.[25] Ба сабаби суқути Иттифоқи Советӣ дар соли 1991 корҳои сохтмонӣ дар ин ҷо боздошта шуд ва дар соли 1993 обхезӣ қисме аз сохтмони дар замони советӣ анҷомшударо хароб кард.[26] Беш аз 120 оила дар вақти сохтмон дар давраи шӯравӣ кӯчонида шуда буданд ва ҳамаи 120 оила ба хонаҳои кӯҳнаи худ дар минтақаи зериобшаванда дар тӯли солҳои гузашта бозгаштанд.[27]

Нақши Бонки ҷаҳонӣ дар Лоиҳаи сарбанди НБО "Роғун"

Мавқеи Бонки ҷаҳонӣ вобаста ба сарбандҳои калонмиқёс дар тӯли даҳсолаҳои ахир тағйирёбанда ва ноустувор будааст. Дар тӯли солҳои 1970 ва 80 Бонк бисёре аз лоиҳаҳои барқи обиро маблағгузорӣ кардааст, ки баъзе аз онҳо ба вайрон кардани ҳуқуқи башар аз ҷумла кӯчонидани иҷбории одамони таҳҷоӣ, сар додани селоб ба минтақаҳои аҳолинишин бе огоҳии пешакӣ ва кушта шудани сокинони деҳаҳо дар минтақаҳои зери лоиҳа аз тарафи мақомоти қудратӣ оварда расонидаанд.[28] Қисман ба хотири ин мушкилот, ки Бонк онҳоро ҳамчун масъалаҳои муҳитизистӣ ва иҷтимоӣ тасвир мекунад, маблағгузориҳои Бонки ҷаҳонӣ дар лоиҳаҳои калони барқи обӣ дар солҳои 1990 боздошта шуданд.[29]

Ташвишҳои ахир дар бораи рушди устувор бонкро ба он ҳидоят кард, ки мавқеи худро дар мавриди маблағгузории сарбандҳои калон тағйир диҳад, вале бо ин ҳол, он маблағгузории худро ба дигар шаклҳои лоиҳаҳои барқи обӣ дар саросари ҷаҳон афзоиш медиҳад.[30] Ғайр аз ин, мутобиқи стратегияи нави Гурӯҳи Бонки ҷаҳонӣ кӯшиш мекунад ба лоиҳаҳое сармоягузорӣ кунад, ки дар оянда даромадҳои калонро ваъда медиҳанд ва дар кишварҳое, ки онҳо иҷро мешаванд, таъсири тағйирофарин дошта бошад.[31] Дар соли 2013 ноиби президенти бонк Рейчел Кайт ба рӯзномаи "Вашингтон Пост" гуфт, ки қаблан дур шудани бонк аз нерӯи барқи обӣ "паёми ғалат буд... Ин гап дар гузашта буд. Ҳоло вақти дигар аст. Мо ба ақиб бармегардем.”[32]

Дар моҳи марти соли 2010 Бонки ҷаҳонӣ тақрибан 10 миллион доллари ИМА-ро аз тариқи қарзи имтиёздор аз Агентии байналмилалии рушд барои маблағгузории таҳқиқоти мустақилонаи арзёбии лоиҳаи сарбанди Роғун ва ба мақсади муайян кардани таъсироти маҳаллӣ, кишварӣ ва минтақавии чунин лоиҳаи калон, аз ҷумла таъсироти он ба шахсоне, ки бояд кӯчонида шаванд; Арзёбии техникӣ ва иқтисодӣ ва Арзёбии муҳитизистӣ ва иҷтимоӣ таъмин намуд.[33] Дар соли 2012 Бонк ба таври иловагӣ $18 миллион доллари ИМА барои Лоиҳаи коҳиши талафи энергия ҷудо намуд, ки қисме аз он ҷиҳати "пӯшонидани камбудии молиявӣ барои Таҳқиқоти арзёбӣ" ихтисос ёфта буд.[34] Дар соли 2010 ҳукумати Тоҷикистон мувофиқат кард, ки Сиёсатҳои ҳимояти ҳуқуқии Бонки ҷаҳониро дар раванди сохтмони сарбанди Роғун риоят хоҳад кард.[35] Бонк ӯҳдадор нашудааст, ки барои сохтмони сарбанди Роғун маблағгузорӣ кунад. Бонк аз Тоҷикистон тақозо кард, ки сохтмони сарбанд ва кӯчониданро то замони нашри гузориш дар бораи баҳодиҳӣ боздорад.

17 июни соли 2014 Бонки ҷаҳонӣ нусхаи ниҳоии лоиҳаи Таҳқиқот дар бораи сарбанди Роғун барои машваратҳо, ҳамчунин санади худи бонкро таҳти унвони "Масъалаҳои асосӣ барои мулоҳиза вобаста ба Лоиҳаи пешниҳодии НБО "Роғун" нашр намуд.[36] Бонки ҷаҳонӣ эътироф намуд, ки  кӯчдиҳии тақозошавандаи одамон таъсири зиёд ба сохтмони сарбанди Роғун хоҳад дошт ва лоиҳа бо масъалаҳои иқтисодӣ, аз ҷумла кӯчдиҳии воқеӣ рӯбарӯ хоҳад шуд ва барқарор кардани воситаҳои зиндагӣ дар вақти ва баъд аз кӯчонидан унсури ҳалкунандаи раванди кӯчонидан хоҳад буд. Ба ҳар ҳол, дар нусхаи лоиҳаи Арзёбии таъсири муҳитизистӣ ва иҷтимоӣ муоҳидаҳои байналмилалии муҳити зист ва қонунҳои байналмилалии об дар назар гирифта шудааст, вале воситаҳои дахлдори байналмилалии ҳуқуқи башар вобаста ба кӯчонидан дар назар гирифта нашудаанд.[37] Чун пажӯҳишҳои мазкур ҷамъбаст шудаанд, Бонки ҷаҳонӣ, мушовирони он ва гурӯҳи коршиносони иқтисодӣ ва иҷтимоии он бояд ба иловаи сиёатҳои хуби Бонки ҷаҳонӣ стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи башарро асоси роҳнамои кори худ қарор диҳанд.

II. Поймолкуниҳои ҳуқуқи иҷтимоӣ ва иқтисодӣ  дар натиҷаи кӯчонидани одамон

Замин дар Тоҷикистон истисноан моликияти давлат аст.[38] Қонуни миллӣ иҷозат медиҳад, ки ба таври иҷборӣ заминро барои василаҳои нерӯи барқ ё таъмини об гирифта истифода барад ва далел меорад, ки барои ҷобаҷо кардани он василаҳои интихоби дигаре нест.[39] Ба ҳар ҳол, қонун талаб мекунад, ки ҳукумат ба шахсоне, ки маҷбуран кӯчонида шудаанд, андозаи баробари замин ва манзил ба иловаи "ҷуброни комил барои ҳама намуди талафҳоро, аз ҷумла аз даст додани даромад" ҷуброн мекунад.”[40]

Дар соли 2009 президент Эмомалӣ Раҳмон ба Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" салоҳият дод, ки ҷанбаҳои калидии сохтмони чунин инфрасохторҳо (роҳҳо, об ва таъминоти барқ, мактабҳо, биноҳои тиббӣ), таҳияи ҷадвали муҳлатҳо барои кӯчонидан, ҷудо кардани заминҳои наздиҳавлигӣ ва пардохтани ҷубронпулиҳо ба одамони кӯчонидашударо идора кунад.[41]

То ноябри соли 2013 ҳукумат тақрибан 1500 оиларо аз деҳаҳо дар ноҳияҳои Роғун ва Нуробод воқеъ дар наздикии сохтмони сарбанди Роғун ба маконҳои ба ин мақсад биношуда дар ноҳияҳои Данғара, Нуробод, Рӯдакӣ ва Турсунзода кӯчонид.[42] Боз 4 500 оилаи дигар мунтазири кӯчонидан ҳастанд ва Бонки ҷаҳонӣ муҳосиба кардааст, ки дар ҷамъ лоиҳаи мазкур тақозо мекунад, ки 42000 нафар аз деҳаҳои ҷойгир дар минтақаи обзеркунии обанбор ва сохтмони сарбанд кӯчонида шаванд.

Оилаҳои кӯчонидашуда ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гузориш доданд, ки дар маконҳои кӯчонидашуда дар муқоиса бо маконҳои пешинаи иқоматашон ба замин дастрасии хеле кам доранд ва ин қобилияти онҳоро барои парвариши озуқаворӣ ва ҳайвонот барои истеъмол ва даромад бениҳоят маҳдуд мекунад ва аз ин рӯ, тавоноии онҳоро барои барқарор кардани воситаҳои зиндагии онҳо баробар бо сатҳе, ки онҳо қаблан доштанд, коҳиш медиҳад.

Одамон гузориш доданд, ки пас аз кӯчонидан қисми зиёди даромади худро барои озуқаворӣ сарф мекунанд. Таъсири он ба сабаби маҳдуд будани имкониятҳои кор дар маконҳои кӯчонидашуда бадтар шудааст.

Одамони кӯчонидашуда дар баъзе маконҳо аз дастрасии муносиб ба хизматрасониҳои асосӣ, ба монандитаъмини қувваи барқ ва оби ошомиданӣ ва об барои дигар корҳои рӯзгор маҳрум мебошанд, чун ҳукумат ин намуди хизматрасониҳоро танҳо барои чанд соат дар рӯз мерасонад. Набудани об дар баъзе ҷомеаҳои кӯчонидашуда барои одамони кӯчонидашуда ҷиҳати парвариши озуқаворӣ душвориҳои иловагӣ эҷод менамояд.

Оилаҳо дар баъзе деҳаҳо гузориш доданд, ки кӯдаконашон ба мактабҳо дастрасии маҳдуд доранд, зеро ҳукумат ҳанӯз сохтмони биноҳои мактабро то замони кӯчидан ба деҳаҳои нав ба итмом нарасонида буд. Дар ноҳияи Данғара Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо далел сабт кард, ки чун маъмурони мактаб кӯдакон - аз ҷумла кӯдакони кӯчонидашударо дар вақти соатҳои дарсии мактаб ё рӯзҳои охири ҳафта барои давраи давомдор ва шароити шадиди обу ҳаво ба ҷамъоварии пахта маҷбур мекунанд.

Ҳукумат оилаҳоро ба маконҳои наве кӯчонидааст, ки дар масофаи хеле дур аз деҳаҳое, ки онҳо қаблан зиндагӣ мекарданд, ҷойгир мебошанд.[43] Шароити иқлимӣ дар маконҳои нав бисёр вақтҳо тамоман дигаргун аст. Баъзе маконҳои нави кӯчонидашуда ба шаҳрҳои калон наздик мебошанд ва хизматрасониҳо ва имкониятҳои кор дар ин ҷо бештар аз деҳаҳои пешинаи онҳо мебошанд.[44]

Дар ҷавоб ба дархостҳои баъзе сокинони деҳаҳо барои наздик зиндагӣ кардан ба деҳаҳои кунунии онҳо Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" ба сохтани инфрасохтор барои ду макон - Сайдони боло ва Ёли Гармоба  воқеъ дар дар ноҳияи Роғун оғоз намуд.

Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" ваъда дод, ки замини муносибро барои кишоварзӣ ва чарогоҳ дастрас хоҳад кард, ба сохтани мактабҳо афзалият мегузорад ва оби ошомиданӣ, об барои истифодаи рӯзгордорӣ ва об барои обёриро дар ин маконҳои ҳанӯз сокиннашуда кафолат медиҳад.[45]

Набудани дастрасӣ ба замин барои кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот

Дастрасӣ ба замин дар деҳаҳои наздик ба сарбанди Роғун

Бисёре аз шахсони кӯчонидашуда ҳангоми мусоҳиба ба таҳқиқгарони Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки ҳукумат дар маконҳои нави кӯчдиҳӣ қитъаи замини наздиҳавлигӣ ҷудо кардааст, ки он аз замине, ки қаблан дар он зиндагӣ мекарданд, хеле хурд аст. Бисёре аз сокинон гузориш доданд, ки қабл аз кӯчдиҳӣ қитъаи наздиҳавлигие, ки онҳо зиндагӣ мекарданд аз 1500 то 4000 метри мураббаъ буд. [46] Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" ба ҳар оилаи ҳақдор қитъаи наздиҳавлигиро танҳо ба андозаи 800 то 1000 метри мураббаъ дар маконҳои нави кӯчонидашуда ҷудо кардааст, ҳарчанд он барои ҳар оила дар хонаводаҳои дорои чанд оила замини ҷудогона тақсим карда додааст. Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" "оилаи ҳақдошта мутобиқи қонунро" ин таври муайян кардааст: ҷуфти ба ҳам издивоҷкарда, ба истиснои писари аз ҳама хурдӣ, ки ӯ пас аз издивоҷаш ҳам бо падару модар зиндагӣ мекунад, пас писари аз ҳамаи хурдӣ ҳамчун оилаи ҷудогона дар назар гирифта нашудааст; зани аз ҳамсараш ҷудошуда ё зан ва марди ҳамсармурда. [47]   

Бисёре аз оилаҳое, ки мавриди мусоҳиба қарор гирифтанд, пеш аз кӯчонидан дар замини иловагӣ ба номи хоҷагиҳои деҳқонӣ киштукор мекарданд ва андозаи он аз 2000 то 40000 метри мураббаъ буд. [48] Ҳамон гуна ки дар Фасли VII пурра тавзеҳ дода шудааст, ҳукумат заминҳои деҳқониро дар маконҳои нави кӯчдиҳӣ дар ноҳияҳои Данғара ва Турсунзода дастрас сохтааст, чанд оилаи мусоҳибашуда аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гузориш доданд, ки онҳо аз он хабар доштанд, ки чунин заминҳо дастрас мебошанд ва ё онҳо дар ҷараёни ариза додан барои дарёфти он ҳастанд. Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" таъкид намуд, ки дар ҷомеаҳои нави кӯчонидашуда дар ноҳияи Рӯдакӣ заминҳои деҳқонӣ дастрас нестанд, вале мақомоти маҳаллӣ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар навишт, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" 100 га заминро барои одамони кӯчонидашуда ҳамчун заминҳои хоҷагиҳои деҳқонӣ дастрас намудааст. [49]

Кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот дар деҳаҳои наздики сарбанди Роғун

Одамоне, ки дар деҳаҳои наздик ба сарбанди Роғун зиндагӣ мекунанд, аз имтиёзи дастрас будани заминҳои кишоварзӣ, иқлими муътадили минтақа ва оби фаровон барои парвариши намудҳои гуногуни сабзавот истифода мекунанд. Бисёре аз сокиноне, ки дар ноҳияҳои Роғун ва Нуробод аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мавриди мусоҳиба қарор гирифтанд, изҳор доштанд, ки сабзавоти дар полезҳои худ парваришкардаи онҳо  тамоми оилаи онҳоро дар мавсими киштукор бо сабзавоти лозим таъмин мекард.[50] Баъзе оилаҳо ғалла ҳам мекоштанд ва аз он орд карда, нони суннатиии тоҷикӣ мепухтанд. Ғайр аз ин бисёре аз оилаҳо боғ доштанд ва дар он себ, нок, гелос, чормағзу дона, тут ва меваҳои дигар парвариш мекарданд. Ҳатто оилаҳое, ки дар ин минтақа боғ надоштанд, аксари вақтҳо як ё чанд дарахти мевадиҳанда ё донаву мағздиҳанда доштанд ва оилаи онҳо аз он истеъмол мекард. Бар асоси гуфтаи Судоба Р. зани оиладор ва соҳиби шаш фарзанди поёнтар аз синни 16 сола, ки дар деҳае дар ноҳияи Роғун зиндагӣ мекунад, бояд кӯчонида шавад:

Дар ин ҷо мо ҳеҷ чизро намехарем. Мо помидор, каду, ғалла ва себ парвариш мекунем. Мо ҳеҷ камбудӣ надорем. Ҳамчунин мо нок, чормағз, тут, ду намуди гелос, бодом ва тамоми навъҳои меваҳоро парвариш мекунем.[51]

Судоба ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки машғулияти деҳқонии ӯ даромади оиларо таъмин мекард. "Ҳафт соле, ки ман дар ин ҷо зиндагӣ мекунам, ҳеҷ гоҳ сабзавот нахаридаам" - гуфт ӯ. "Ман сабзавот мефурӯхтам, вале намехаридам! Ман дар як ошхонаи хурдаки сари роҳ барои мусофирон хӯрок омода мекардам".[52] Дар Тоҷикистон нақшҳои суннатии гендерӣ ва камбудҳои гендерӣ дар таҳсилоти олӣ бисёре аз занони деҳотиро маҷбур месозад ба даромадҳои ғайрирасмӣ ба монанди Судоба машғул шаванд ва даромади лозимро барои эҳтиёҷоти хонавода кор карда ба даст биёранд ва хароҷоти ғайричашмдоштрро пардохт намоянд.[53]

Аксарияти одамони мусоҳибашуда ҳамчунин ҳайвонот парвариш мекунанд - аз ҷумла гов, гӯсфанд, буз ва мурғ - ва  дар баъзе ҳолатҳо дар деҳаҳои пешинаи худ қабл аз кӯчидан занбӯри асал доштанд. Онҳо шир, тухм, гӯшт ва асалро барои истеъмоли хонаи худ таъмин мекарданд ва миқдоре аз онро барои даромади хона ё мефурӯхтанд ё мубодила мекарданд. Бисёре аз оилаҳо, махсусан онҳое, ки кӯдакони хурд доранд, дар тӯли солҳои зиёд ширро аз гови худ таъмин мекарданд.[54]

Комёр М. - марди 64 солае, ки дар деҳаи Чорсада дар минтақаи зериобшаванда зиндагӣ мекунад, 15-20 мурғ ва се говро барои ҳар ду оилаи худ ва фурӯш парвариш мекард ва дар бораи аҳамияти он мегӯяд: "Мо дар фасли гармо ҳар рӯз шаш тухм мегирифтем. Говҳои мо аз баҳор то тирамоҳ се литр ҳар рӯз шир медоданд. Мо ҳеҷ вақт шир намехаридем, ҳамсари ман шири изофиро ба хешу табор медод."[55] Мутобиқи гуфтаи Судоба Р., "Даромади асосии [оилаи] мо аз гову гӯсфанд ва буз буд.”[56] 

Набудани замин барои кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот дар маконҳои нави кӯчонидашуда

Сокинони маконҳои нави кӯчонидашуда дар бораи маҳдудияти мавҷудияти озуқаворӣ изҳори назар карданд, зеро онҳо дигар наметавонанд ба кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот машғул шаванд.[57] Барои бисёре аз оилаҳо - хонаҳо ҳамроҳ бо биноҳои ёрирасон, ба монанди ошхона, ҳаммом масоҳати зиёди қитъаи наздиҳавлигии онҳоро ишғол мекунад ва замини ками озод барои кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот боқӣ мемонад. Дар натиҷа, оилаҳо гузориш доданд, ки онҳо қобилияти худро барои нигоҳ доштани даромад аз соҳаи кишоварзӣ аз даст медиҳанд ва аз имконияти ба даст овардани даромад аз тариқи фурӯхтани маҳсулоти кишоварзӣ маҳрум шудаанд.

Барои мисол, Дориюш С., ки ҳамроҳи ҳамсар ва се фарзандаш дар ибтидои 2013 аз Нуробод ба ноҳияи Турсунзода кӯчонида шудааст, дар иқоматгоҳи пешинаи худ қитъаи наздиҳавлигиаш 2000 метри мураббаъ ва ба таври иловагӣ аз 30000 то 40000 метри мураббаъ хоҷагии деҳқонӣ доштааст. Ӯ ба  Созмони Дидбони ҳуқуқи башар тағйироти асосӣ дар вазъияти оилааш ва мушкилоти худро чунин тавзеҳ дод:

Мо ҳамаи намуди сабзавот ва картошкаро парвариш мекардем. Мо онҳоро намефурӯхтем, вале ба хешовандон ва ҳамсоягон озуқаи изофиро медодем. Мо ғайр аз ин ҳафт ё ҳашт гов доштем. Дар ин ҷо, дар деҳаи нав картошка коштем ва ҳосили кофӣ ғундоштем. Вале мо ҳар кадом фақат 800 метри мураббаъ замин дорем, пас мо наметавонем озуқаи кофӣ барои оила ба даст орем.[58]

Бисёре аз оилаҳо гузориш доданд, ки онҳо маҷбур буданд ҳайвоноти хонагии худро фурӯшанд, зеро ҳукумат замини кофиро ҷиҳати чаридани ҳайвонот барои ҷомеаҳои кӯчонидашуда ҷудо накардааст.[59] Барои мисол, Умед ва зани ӯ Шефта 800 метри мураббаъ дар макони нав дар ноҳияи Данғара гирифтанд, вале онҳо зиндагии худро дар деҳаи худ Сарипул давом доданд, чунки даромад ва хӯроки онҳо аз парвариши ҳайвонот дар он ҷо вобаста буд. Умед шарҳ дод, ки ба иловаи парвариши сабзавот "Мо панҷ гов ҳамроҳ бо гӯсолаҳо ва 10 гӯсфанд дорем. Онҳо манбаи асосии воситаҳои зиндагии мо мебошанд. Овардани онҳо ба ҷои нав ғайримумкин аст, зеро дар он ҷо хӯроки кофии чорво мавҷуд нест. Мо шояд танҳо як говро ба он ҷо барем, то ки ақалан каме шир дошта бошем.”[60] Бонки ҷаҳонӣ лоиҳаи арзёбии муҳитизистӣ ва иҷтимоиро интишор дод ва монанди ҳамин дар он ҷо ҳам зикр шудааст, ки аксари сокинони кӯчонидашаванда қабл аз кӯчонидан ба парвариши ҳайвонот машғул буданд ва дар маконҳои нав замини чарогоҳ барои онҳо мавҷуд нест.[61]

Хуршеда Г., модари панҷ фарзанд, ки соли 2013 ба ноҳияи Данғара кӯчонида шудааст, тавзеҳ дод, ки пеш аз кӯчонидан - доштани ҳайвоноти хонагӣ ҳамчун суғурта дар вақти бӯҳрони молиявӣ буд.[62] Дигар шахсони мусоҳибашуда ҳам гуфтанд, ки онҳо ҳам бо ҳайвонот чунин муносибат карданд.[63] Хуршеда Г. ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки пас аз кӯчонидан оилаи ӯ бо душвории шадиди молиявӣ дучор шуд, ки қаблан онҳо бо доштани замин барои кишоварзӣ ва парвариши ҳайвонот рӯбарӯ намешуданд:

Ҳоло мо ба пул эҳтиёҷ дорем, бародари шавҳарам ба мо аз Русия пул фиристод, вале мо ҳама вақт наметавонем аз ӯ ин хоҳишро кунем. Баъзан аз ҳамсояҳо қарз мегирем, ки бояд онро баргардонем. Дар Нуробод мо пул қарз намегирифтем.... зеро мо ҳама чизро дар полези худ парвариш мекардем ва ҳайвонот ҳам доштем. Дар мавриди ҳайвонот бошад, мо ҳар вақт метавонистем онро зинда фурӯшем ё барои гӯшт фурӯшем. Он дар воқеъ ба мо кумак мекард.[64]

Баъзе оилаҳое, ки хостанд ҳамаи ҳайвоноти худро ба макони нав кӯч диҳанд, ба сабаби набудани замини кофӣ барои чарогоҳ бо душворӣ дучор шуданд. Фарзона Д., 38-сола, модари шаш фарзанд, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки вақте оилаи ӯ хост ҳайвоноти хонагии худро ба деҳаи Чорсада-2 дар ноҳияи Данғара биёрад, чӣ ҳодиса рух дод: "Мо 10 гов ва 30-40 моли майда доштем. Мо талош кардем ҳамаи онҳоро ба ин ҷо биёрем, вале дар ин ҷо шароити дуруст набуд.... Онҳо азоб кашиданд. Баъзеи онҳо аз гушнагӣ мурданд".”[65]

Сокинон дар баъзе маконҳои кӯчонидашуда дар ноҳияи Данғара бо мушкилоти иловагии парвариши сабзавот рӯбарӯ шуданд, ки ин минтақа ба хотири заҳкашии заиф, шӯра задани замин ва дараҷаи баланди намак дар хок бо ин мушкил дучор шудааст. Баъзе сокинон изҳор карданд, ки намак дар хок ба парвариши зироат дар қитъаи наздиҳавлигӣ душворӣ эҷод мекунад, ҳосил хеле кам мешавад ва зарурати зиёд ба харидани хурокворӣ пеш меояд.[66] Гавҳар Ф. модари 37-сола, ки аз деҳаи Сарипул - наздикии сарбанди Роғун дар соли 2010 кӯчонида шудааст, кӯшишҳои худро барои рӯёнидани хурокворӣ дар ҳавлиаш чунин тасвир кард: "Ман картошка, помидор, пиёз ва гашнич коридам, вале онҳо хуб рушд накарданд. Замин пури намак аст. Мо ҳатто нуриҳои химиявиро истифода кардем ва фоида накард.”[67]

Директори Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки муассисаи мазкур аз намакзоршавӣ ва шӯразании замин - як масъалаи дорои собиқаи тӯлонӣ хабар дорад ва дар соли 2012 ин муассиса кӯшиш кард аз тариқи сохтани канали заҳкашии кушода ба таври муосиру замонавӣ дар зери замин масъаларо ҳал кунад.[68] Ба ҳар ҳол, ҳангоми боздиди Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дар моҳи ноябри соли 2013 таҳқиқгарон мушоҳида карданд, ки дар ҳавлии сокинон дар атрофи таҳкурсии хонаҳо, дар наздикии канали заҳкашӣ ва ҳатто дар чуқурчаҳо ва пайҳои по ҳавзчаҳо пайдо шудаанд.

Дастрасии маҳдуд  ба намудҳои гуногуни хурокворӣ

Бисёр одамоне, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба кардааст, изҳор намуданд, ки вақти кӯчидан ба деҳаҳои нав дар пайомади талафи заминҳои кишоварзӣ ва чорво онҳо роҳи истеъмолро ба таври назаррас тағйир додаанд. Онҳо дар бораи истеъмоли миқдори камтари гӯшту шир барои кӯдакон ва дар маҷмӯъ барои оилаи худ ва истеъмоли коҳишёфтаи хӯроки гарм дар тӯли як рӯз гузориш доданд.[69] Дар баъзе мавридҳо, одамоне, ки пештар аз захираи худ ҳар рӯз гӯшт истеъмол мекарданд, гузориш доданд, ки ҳоло дар як моҳ танҳо як маротиба гӯшт истеъмол менамоянд.[70] Илова бар ин, сокинони мусоҳибашудае, ки ба ҷамоатҳои ноҳияи Турсунзода кӯчонида шудаанд, гузориш доданд, ки нархи маводи озуқаворӣ дар бозорҳои маконҳои нав дар муқоиса бо бозорҳои деҳаҳои пешини онҳо 30 дарсад гаронтар аст.[71] Ҳукумати Тоҷикистон ӯҳдадор аст таъмин намояд, ки дастрасии одамони кӯчонидашуда ба маводи озуқаворӣ ҳам кофӣ ва ҳам устувор бошад. Вале ҳукумат ӯҳдадориҳои худро иҷро накардааст; баръакс, ба дӯши афроди кӯчонидашаванда шароитҳоеро бор намудааст, ки бисёрии онҳоро барои тарки воситаҳои аввалияи ба даст овардани озуқаворӣ водор намудаанд ва дастрасиро ба алтернативаҳои оқилона таъмин накардааст.[72]

Масалан, Покзамон Г., ки ҳамроҳи ҳамсар ва ҳашт фарзандаш моҳи июли соли 2012 ба макони нави Тойчӣ воқеъ дар ноҳияи Турсунзода кӯчидааст, қаблан соҳиби 10 гову 20 буз буд, бар замми ин, ба кишти зироат, аз ҷумла, гандум, картошка ва сабзавоти дигар машғул буд. Ҳоло азбаски барои кишти зироат ё парвариши чорво ҷой надорад, барои хӯронидани оилаи худ дар ҷаҳду талош аст. Покзамон Г. ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар чунин гуфт:

Ҳоло маводи озуқавории кофӣ надорем. Танҳо як маротиба дар як рӯз, ҳангоми пешин, хӯроки гарм истеъмол мекунем. Дар як моҳ танҳо як маротиба гӯшт истеъмол мекунем. Ҳар ҳафта барои 10 нафар 30 дона тухм сарф мешавад. Дар Сичароғ вақти наҳор шири гарм, вақти пешин ва шом хӯроки гарм истеъмол мекардем. Дар он ҷо мо ҳар рӯз гӯшт мехӯрдем.Макони пештара беҳтар буд. Мо қодир будем озуқавории худро аз ҳисоби замин ва чорвои худ таъмин кунем. Дар ин ҷо мо бояд ҳама чизро харем, вале маблағи кофӣ надорем.[73]

Ба гуфтаи Хуршеда Г., ки модари 32 солаи соҳиби чаҳор фарзанд буда, дар макони нав дар Данғара зиндагӣ мекунад:

Ҳоло кӯдаконам маро таваллову зорӣ мекунанд, ки ба онҳо мева диҳам. Бе боғ, ангурзор ва чорво хеле мушкил аст. Яъне бе ҳамаи чизҳое, ки мо одат карда будем, душвор аст … Хушкмева хубу ширин буд. Ҳоло ман мекӯшам ҳаваси кӯдакони худро бо чойи ширин [бар ивази ба онҳо додани мева] ба ҷои дигар кашам…. Ҳоло мо бояд ба бозор рафта, ҳатто [барои] чизҳои оддитарин маблағ сарф кунем. Кӯдакон шир мехоҳанд ва ман бояд онро харам. Ман пул надорам ва аз ин рӯ, наметавонам ин қадар зиёд харидорӣ кунам. [74]

Аз даст додани фаъолиятҳои даромаддор

Бисёр оилаҳо гузориш доданд, ки дар натиҷаи маҳдудсозии фавқулоддаи дастрасӣ ба замин барои кишоварзиву чорводорӣ низ онҳо дигарбора қодир нестанд аз фурӯши моли барзиёд истеҳсолшуда ё маҳсулоти чорво даромад ба даст оранд.[75] Порсо Д., марди 28-солае, ки аз деҳаи қаблии худ дар ноҳияи Роғун ба ноҳияи Данғара кӯчидааст, чунин ёдоварӣ кард: “Дар деҳаи кӯҳна чормағзу меваи зиёд доштем. Мо метавонистем онҳоро ҷамъоварӣ карда фурӯшем …. Ду гектар замини (20,000 метри мураббаъ) алафу хасбеда барои чорво низ доштем ва ҳосили зиёдатии онро мефурӯхтем.”[76] Сокиноне, ки дар ноҳияи Роғун боғи мевадиҳанда доштанд, чунин гузориш доданд, ки ҳосили меваву чормағзи аз боғҳо ғундошташуда, вобаста ба шумораи дарахтҳо дар як мавсим аз 1500 то 20 000 сомонӣ (байни 300 ва 4 000 доллари амрикоӣ) даромад меоварданд.[77]

Тоҳир К., сокини 29-сола, ки ба наздикӣ ҳамроҳи ҳамсар ва се фарзандаш ба ноҳияи Рӯдакӣ кӯчидааст, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки пеш аз кӯчдиҳӣ, оилаи ӯ дар қитъаи замини наздиҳавлигии худ боғи мевадиҳанда ва як гектар замини иловагӣ (10 000 метри мураббаъ) дошт, ки барои парвариши ғалла истифода мебурданд. “Аз ғаллаи худӣ орд мекардем ва ба ҳамсоягон мефурӯхтем” – мегӯяд ӯ. “Мо ҳосили ба даст омадаро ҷамъоварӣ ва аксари онро худамон истеъмол мекардем. Қисми муайяни онро мефурӯхтем ё як қисмашро ба дигарон медодем. Ман дақиқ намедонам, ки дар оянда чӣ рӯй хоҳад дод.”[78]

Тавре дар зер муфассалтар тавсиф шудааст, ҳукумат қитъаҳои сершумори заминро ба ҳамаи оилаҳои ҳуқуқдоштаи хонаводаҳои сероила тақсим карда додааст. Шумораи зиёди қитъаҳои замини тақсимшуда ба ҳаҷми бештари масоҳати сарикасии зист натиҷа додааст, вале дар аксари ҳолатҳо ҳаҷми хурдтари як қитъаи замин ба масоҳати нокифояи замини кишоварзӣ натиҷа додааст. Баъзе хонаводаҳои сероила дар маконҳои нав ба хотири мубодилаи муштараки иншоот ва ҳадди ақал афзудани масоҳати мавҷуда қитъаҳои наздики заминро интихоб кардаанд. Дар чунин мавридҳо оилаҳо қисми муайяни қитъаҳои муттаҳидшудаи заминро барои кишоварзии хурдҳаҷм истифода бурдаанд.

Маконҳои нави кӯчдиҳӣ ва мавҷуд будани замини тайёр

Охири соли 2013, дар вокуниш ба дархостҳои сокинони интизори кӯчдиҳӣ, ки онҳо бо ҷамоатҳои аслии худ наздиктар ҷойгир карда шаванд, Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" ба тақсимоти қитъаҳои замин дар маконҳои нави кӯчдиҳии ноҳияи Роғун шурӯъ намуд. Ғайр аз ин, ҳукумат 100 гектар замини кишоварзӣ ва чарогоҳиро дар Сайдони Боло ва тақрибан 80 гектар замини кишоварзӣ ва чарогоҳиро дар Ёли Гармоба барои сокинони кӯчонидашуда таъйин кардааст.[79] Вале баъзе сокинони интизори кӯчдиҳӣ изҳор намуданд, ки онҳо ё аз мавҷудияти заминҳои кишоварзӣ ва чарогоҳӣ дар ҷамоатҳои нав огоҳ нестанд ё ҳукумат ба онҳо дар бораи чӣ гуна дархост додан барои истифодаи чунин заминҳо иттилооти возеҳу равшан ва муносиб надодааст.[80] Масалан, Паём Н., падари чаҳор фарзанд, ки дар деҳаи Кишроғ зиндагӣ мекунад, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар чунин гуфт: “Орзу доштам ба Ёли Гармоба равам, чунки ин макон бо ватани аслии ман наздик аст. Намедонам, ки оё дар он ҷо замини кишоварзӣ гирифта метавонам. Агар медонистам, ки метавонам дархост диҳам, ин корро анҷом медодам.”[81]

Афроде, ки ба маконҳои нави ноҳияи Роғун тағйири макон мекарданд, аз он қаноатмандӣ изҳор намуданд, ки қодиранд дар минтақаи наздик ва ҷамоатҳои кунунии худ ва дар иқлими монанд зиндагӣ кунанд. Масалан, Суруш Б., сокини 77-сола, ки дар деҳаи худ бо номи Таги Ағба тақрибан 60 сол умр ба сар бурдааст, шарҳ дод:

Моро ба Сайдони Боло хоҳанд кӯчонид. Ҳар кадоме аз ду оилаи хонаводаи ман ба андозаи 800 метри мураббаъ қитъаи замин ба даст овардааст. Ман тасмим гирифтам, ки барои ман ба Сайдони Боло рафтан беҳтар аст. Ин макон бо макони мо монанд буда, [барои ман] муҳим аст.[82]

Набудани шуғлу кор дар ҷамоатҳои нав

Ҳамон тавре дар боло шарҳ дода шуд, азбаски ҳукумат дар деҳоти нав масоҳати кофии заминҳои кишоварзӣ ва чарогоҳро таъмин накардааст, бисёре аз сокинони кӯчонидашуда дастрасии худро ба фаъолиятҳои даромадноки кишоварзӣ ва чорводорӣ аз даст додаанд ва дар муқоиса бо деҳоти пешинаи худ дар ин ҷо барои хариди озуқаворӣ пули бештар сарф мекунанд. Вале ҳамзамон шумораи хеле ками одамони кӯчида қодир буданд дар ҷамоатҳои нав бо шуғли дарозмуддат таъмин шаванд ва ҳукумат низ барои расонидани кӯмак дар таъмини ҷои кор, омӯзиши касбӣ-техникӣ ё бозомӯзӣ, ки метавонист ба сокинон дар ҷустуҷӯи кор ёрӣ расонад, кори кифояро анҷом надодааст.

Ба гуфтаи Паймон Ҷ., ки аввали соли 2013 аз деҳаи Сеч ба ҷамоати ноҳияи Турсунзода кӯчонида шудааст: “Шуғл дар ин ҷо аз асоситарин мушкилотест, ки мо дорем. Ман лӯлакаши соҳибтаҷриба ҳастам, вале дар ин ҷо кор ёфта наметавонам. Ҳамсар ва духтарам дар мактаби нав ҳамчун фаррош соҳиби кор шуданд, вале дар як моҳ танҳо 100 сомонӣ (тақрибан 20 доллари амрикоӣ) маош мегиранд. Дар ин макон ҷои кор нест.”[83]  Аз 83 мусоҳибае, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дар маконҳои кӯчдиҳӣ баргузор намудааст, танҳо 16 нафар гузориш доданд, ки ё онҳо ё аъзои хонаводаи онҳо дар макони нав ё ба шуғли расмӣ ё ба шуғли қобили эътимоди ғайрирасмӣ машғуланд.[84] Коршиносони Бонки ҷаҳонӣ, ки маконҳои кӯчдиҳиро таҳқиқ мекунанд, ба он ишора кардаанд, ки барномаҳои мавҷудаи ҳукумат дар робита бо барқарорсозии шуғл ва воситаҳои маишат нокифоя буда, ҳукумат бояд барои таъмин намудани кӯмаки амаливу молиявӣ дар барқарорсозии воситаҳои талафёфтаи маишат барои афроди кӯчонидашуда ҳарчи бештар фаъолона ҷалб шавад.[85] Лоиҳаи арзёбии аз ҷониби Бонки ҷаҳонӣ маблағгузоришуда тасдиқ кардааст, ки бо сабаби шароити мухталифи байни деҳоти пешина ва баъзе маконҳои нави кӯчдиҳӣ, таъмини замин кофӣ нест. Илова бар ин, лоиҳаи арзёбӣ тавсия медиҳад, ки “барои фароҳам овардани имконият ба шахсони кӯчонидашуда то ба ин шароити нав мутобиқ шаванд, талошҳо,” аз ҷумла, курсҳои омӯзишӣ  оид ба шаклҳои гуногуни чорводорӣ, зарур хоҳанд буд.[86]

Ҳоло лоиҳаи сохтмони нерӯгоҳи обӣ-барқии (НБО-и) Роғун тақрибан 3 000 нафар, аз ҷумла бисёр сокинони маҳаллиро бо кор фаро гирифтааст.[87] Баъзе мардоне, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба оростааст, гузориш доданд, ки пештар онҳо дар НБО-и Роғун ба сифати ронанда ё сохтмончӣ кор кардаанд, вале аз лаҳзаи кӯчдиҳӣ то ин вақт бекор мондаанд.[88]

Мақомоти маҳаллии ҷамоатҳои қаблӣ ва маконҳои нави кӯчдиҳӣ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки сокинон метавонанд дар лоиҳаҳои сохтмонии дар маконҳои нав амалишаванда ҷои кор пайдо кунанд ва баъзе одамон дар сохтмони хонаҳои ҳамсоягони худ кори кӯтоҳмуддат ба даст меоранд.[89] Вале чунин кор мувофиқи хусусияташ муваққатӣ буда, ба он маблағи кам пардохта мешавад. Меҳрубон Л., марди 34-сола, ки ба яке аз ҷамоатҳои ноҳияи Рӯдакӣ, наздики шаҳри Душанбе аз моҳи апрели соли 2013 кӯчонида шуда, дар он ҷо умр ба сар мебарад, шарҳ дод, ки баъзе вақтҳо аз шуғли сохтмонӣ барои дигар одамони кӯчонидашуда маблағ ба даст меорад: “Баъзе вақтҳо ман барои ҳамсоягонам, як ҳафта ин ҷо ва 20 рӯз дар ҷои дигар, кор мекунам. Маблағи кофӣ намедиҳанд.”[90]

Барои пур кардани даромади хонавода ва расонидани кӯмак ба хариди ашёҳои зарурӣ баъзе заноне, ки ба ҷамоатҳои нав кӯчидаанд, гузориш доданд, ки онҳо дар мактабҳои навсохта (дар он маконҳои наве, ки мактабҳои маҳаллӣ доранд) ва бунгоҳҳои тиббӣ ба сифати фаррош кор карда, дар як моҳ аз 100 то 200 сомонӣ (тақрибан аз 20 то 40 доллари амрикоӣ) маош ба даст меоранд.[91] Ғайр аз ин, бисёр занону кӯдакон дар ҷамоати Данғара тӯли чанд ҳафта ё моҳ пахта мечинанд ва ба онҳо мутобиқи килограмми пахтаи чидашуда маош пардохта мешавад. Занон барои ҳар як килограмм гирифтани тақрибан 50 дирамро (тақрибан 0.25 доллари амрикоӣ) гузориш доданд.[92] Сарфи назар аз маоши паст, занон изҳор намуданд, ки онҳо асосан бо он сабаб пахта мечинанд, ки ба онҳо ҷамъоварии ғӯзапояҳои навдаи хушкидаи пахтаро барои истифода дар танӯрҳо иҷозат медиҳанд ва аз ин рӯ, хароҷоти сӯзишворӣ ё ангиштсангро барои гармидиҳӣ ва хӯрокпазӣ сарфа менамоянд.[93]

Муаммои ҳалнашавандаи муҳоҷират барои кор

Мисли аксари манотиқи деҳоти Тоҷикистон, аксарияти ғолиби афроди мусоҳибашуда дар оила ҳадди ақал як узв доштанд, ки ба кишвари дигар, асосан бештари вақтҳо ба Россия, барои кор ба муҳоҷират мераванд. Афроди зиёд, ҳам дар маконҳои қаблӣ ва маконҳои нави кӯчдиҳӣ, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки маблағҳои интиқолӣ қисми асосии даромади хонаводаи онҳоро таъмин намудаанд. Мусоҳибашудагон изҳор намуданд, ки онҳо барои қонеъ кардани ниёзҳои рӯзмарраи худ, анҷом додани сохтмони хонаҳое, ки бо истифода аз ҷубронпулии таъминкардаи ҳукумат шурӯъ кардаанд ва сохтани хонаҳо дар қитъаҳои иловагии заминҳое ба маблағҳои интиқолӣ такя менамоянд, ки ба аъзоёни оилаи дар хонаводаҳои сероила қаблан умр ба сар бурда тақсим карда шудаанд.

Вале дар ҷамоатҳои нав бештари вақтҳо мардон пеш аз хатми сохтмони хонаҳо худ барои дарёфти кор ба Россия муҳоҷират кардан дудила мешаванд. Сиёмак Ҳ., ки алорағми ниёзмандии пулии худ барои хатми сохтмон аз соли 2011 то ин ҷониб аз муҳоҷирати меҳнатиихуд худдорӣ кардааст, чунин шарҳ дод: “Аз як тараф ман наметавонам ба Россия равам, вале аз тарафи дигар низ наметавонам бо сабаби нокифоя будани ҷуброни маблағ коргарони кирояро ба кор ҷалб намоям. Ҳатто ҳоло мехоҳам ба Россия равам, вале наметавонам, чунки ҳама чиз [хона] нопӯшида [нотамом] аст. Ман наметавонам кӯдакони худро партофта, ба Россия равам. Девору дарвоза ҳанӯз то ба охир сохта нашудаанд. Амният нест.”[94] Ба ҳамин монанд, Далер Ф., ки мекӯшад аз соли 2010 то ин замон сохтмони хонаи худро дар ноҳияи Рӯдакӣ ба анҷом расонад, ба мо чунин гуфт: “Аз худам мепурсам – ба Россия равам ё наравам? Ба ман пул лозим аст, вале агар равам, хонаи маро кӣ хоҳад сохт?”[95] 

Дастрасии ғайриқобили эътимод ва нокофӣ ба хизматрасониҳои асосӣ

Қувваи барқ

Тӯли моҳҳои зимистон ҳукумат қувваи барқро ба оилаҳои сокини ҷамоатҳои нав мутобиқи ҷадвал, мисли аксари манотиқи деҳоти Тоҷикистон, асосан аз се то чаҳор соати вақти субҳ ва аз се то чаҳор соати вақти шом таъмин менамояд. Азбаски Тоҷикистон барои тавлиди барқ аз нерӯи об вобаста аст, сатҳи таъминоти об дар кишвар дар фасли зимистон аз сабаби коҳиши маҷрои оби дарёҳо поён меравад.[96] Соли 2013, ҳукумат таъмини маҳдуди қувваи барқро аз миёнаи моҳи октябр шурӯъ кард. Танҳо шумораи ками одамони аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мусоҳибашуда доштани дастрасии доимиро ба қувваи барқ ё пеш ё баъд аз кӯчдиҳӣ гузориш доданд. Онҳое, ки ё ба минтақаи фаъолияти НБО-и Роғун наздик ё  бо кормандони ҳукумат дар як хонаводаи муштарак зиндагӣ мекарданд, хонаҳои онҳо қувваи барқи бештар доимӣ доштанд.

Одамон ба кӯчидан маҷбуранд ва ҳангоми сохтани хонаҳои худ аз сабаби набудани қувваи доимии барқ мушкилоти махсусро таҳаммул менамоянд. Баъзе сокинони ба ҷамоатҳои нав кӯчонидашуда гузориш доданд, ки онҳо соатҳо ва методҳои кории худро аз сабаби набудани қувваи барқ маҳдуд кардаанд, ки ба замони тӯлонитари сохтмон ва хароҷоти афзудаи маҳсулоти сохтмонӣ аз сабаби беқурбшавии пул натиҷа додааст.[97] Ин сокинон изҳор намуданд, ки бо таъмини бештари қувваи барқ онҳо метавонанд асбобҳои барқиро истифода баранд ва кор ба маротиб осонтар шуда, қодир хоҳанд буд хонаҳои худро ҳарчи зудтар созанд ва низ имкон хоҳанд дошт меҳнати кирояро ҳарчи бештар самаранок истифода баранд. Дар ноҳияи Рӯдакӣ Орзуи 45-сола, ки сохтани хонаи худро соли 2012 оғоз кардааст, дар хонаи ҳамсояаш мехобад, чунки сохтмони хонааш ҳанӯз ба анҷом нарасидааст ва ба унсурҳои гуногун кушода боқӣ мемонад. Орзу ба чанд коргари дар назди хонаи нимсохтааш нишаста, ки наметавонистанд кор кунанд, ишора карда, гуфт: “Ба ин мардҳое, ки ман киро кардаам, нигаред; онҳо танҳо ба он хотир нишастаанд, ки барои анҷом додани кор ба қувваи барқ ниёз доранд.”[98]

Об

Барои таъмин намудани он, ки сокинон ба об дастрасии имконпазир дошта бошанд, Тоҷикистон ӯҳдадории байналмилалиро бар дӯш гирифтааст.[99] Илова бар ин, кишвар бояд таъмин намояд, ки ҳеҷ яке аз амалаш дар ҷараёни кӯчдиҳӣ, дар муқоиса бо вазъи пешинаи сокинон, ба дастрасии коҳишёфтаи об натиҷа надиҳад.[100] Сарфи назар аз ин, сокинони баъзе ҷамоатҳои нав, аз ҷумла ноҳияи Рӯдакӣ, гирду атрофи Душанбе ва Нурободи Нав воқеъ дар назди пойтахти ноҳияи Нуробод, аз оби муносиби ошомиданӣ, барои истифодаи хонавода мисли пухтупазу шустушӯй, барои обёрӣ кардани зироатҳои истеъмолӣ ва барои корҳои сохтмонӣ, ки обталабанд, мисли рехтани хишт ва омехтани бетон, танқисӣ мекашанд. Сокинони дигар ҷамоатҳои нав дар бораи норасоии об гузориш надодаанд, ҳарчанд сокинони ноҳияи Турсунзода якдилона иттилоъ доданд, ки ҳукумат хизматрасониҳои пайвастаи обрасониро таъмин намекунад.

Сокинони ҳам ноҳияи Рӯдакӣ ва ҳам Нурободи Нав ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки пеш аз кӯчдиҳӣ онҳо ба оби чашма, ки одатан чанд метр аз хонаҳои онҳо дур аст, дастрасии доимӣ доштанд ва барои обёрии зироатҳои худ аз дарёи дар наздикӣ қарордошта об гардонда меоварданд. Дар ҳамаи ҷамоатҳои нав, дар муқоиса бо деҳаҳои кӯҳнаи худ, ки ба оби чашма бидуни пардохт дастрасии доимӣ доштанд, сокинон пардохтани ҳаққи хизматрасонии обро дар ҳаҷми аз 2 сомонӣ (тақрибан 0.50 доллари амрикоӣ) барои як нафар дар як моҳ то ҳаҷми сарихонагии 10 сомонӣ (тақрибан 2.00 доллари амрикоӣ) барои як моҳ гузориш доданд.[101]

Намояндагони ҳукумат ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки онҳо ба таъмини оби ошомиданӣ, об барои истифодаи хонавода ва обёрӣ дар маконҳои нави кӯчдиҳӣ, ки дар ноҳияи Роғун сохта мешаванд, афзалият хоҳанд гузошт ва аллакай дар он ҷо баъзе сокинон ба бунёди боғҳои дарахтони мевадиҳанда шурӯъ кардаанд. Вале як сокини бо ин макон шинос ба муҳаққиқон гуфт, ки аз сабаби набудани оби обёрӣ ин дарахтон пажмурдаву хушкидаанд.[102]

Таъмини нокифояи об дар ноҳияи Рӯдакӣ

Дар ноҳияи Рӯдакӣ ҳукумат обро тавассути насосҳои барқӣ ба кранҳои (обрезҳои) кушодаи ҷамъиятӣ таъмин менамояд ва сокинон танҳо вақте обҳои ҷорӣ хоҳанд дошт, ки агар ҳукумат қувваи барқро то деҳа таъмин намояд.[103] Мансабдори маҳаллии масъули тақсимоти об ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки баъди ба ҳавзҳои обгирӣ тавассути насосҳо интиқол ёфтани миқдори кофии об - об ба ҷамоат тавассути обрезҳо муддати дувуним соати вақти субҳ ва дувуним соати вақти шом ҷорӣ мешавад.[104] Сокинони ноҳияи Рӯдакӣ дар хусуси давомнокӣ ва мунтазамии хизматрасонии таъмини об таҷрибаи гуногунро гузориш доданд. Баъзе сокинони мусоҳибашуда таъминоти камтар аз як соат хизматрасонии обро дар як рӯз гузориш доданд, дар ҳоле ки сокинони дигар гуфтанд, ки муддати дувуним соат ҳар вақти субҳу шом ва ба таври иловагӣ баъзан муддати як соат дар вақти нимирӯз об гирифтаанд.[105] Дар аксари ҳолатҳо тавассути обрезҳои ҷамъиятии канори кӯча таъмин карда мешавад ва тақрибан аз ду то чаҳор хона як обрезро ба таври муштарак истифода мебаранд. Сокинон бояд мунтазир шаванд то мақомот обро сар диҳанд ва сипас обро аз обрезҳои канори кӯча ба зарфҳо мегиранд, ки аз хонаҳои онҳо тақрибан 20 то 50 метр дур аст.

Масалан, Исфандиёр Р., мӯйсафеде, ки аз деҳаи Чорсада ба ноҳияи Рӯдакӣ кӯчидааст, хизматрасонии оби аз ҷониби ҳукумат таъминшавандаро чунин тавсиф кардааст:

Мо аз қубури 100 милиметрӣ об мегирем – ки [ҳоло] кифоя нест ва возеҳан, вақте ҳама дар ин ҷо зиндагӣ мекунанд, кифоя нахоҳад буд. Инчунин насосҳое, ки обро ба обанбори болои теппа кашида мерасонанд, сифати паст доранд; онҳо метавонанд сӯхта, аз кор бароянд ва сипас мо беоб мемонем.

Насосҳо танҳо барои муддати маҳдуд [ҳар рӯз] фаъоланд ва танҳо миқдори маҳдуди об ба обанбор интиқол дода мешавад. Онҳое, ки чусту чолоканд ё дар назди насосҳо қарор доранд, метавонанд ҳамаи обро гирифта, моро беоб гузоранд.[106]

Ба гуфтаи Маҳастӣ Б., ки ҳамроҳи шавҳари худ аз деҳаи Чорсада ба ноҳияи Рӯдакӣ кӯчидааст: “Бе об воқеан имконнопазир аст. Тамоми кори хонавода бе об мушкил аст: пухтупаз, шустушӯи зарфҳо, шустушӯи либосҳо.”[107]

Чанд оила ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки онҳо аз сабаби набудани оби обёрӣ наметавонанд дарахт ё зироат парвариш намоянд. Равшан С., ки ҳамроҳи ҳамсар ва чаҳор фарзандаш ба ноҳияи Рӯдакӣ кӯчидааст, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки набудани об парвариши маводи ғизоиро барои онҳо душвор кардааст:

“Ҳоло мо танҳо тақрибан ба муддати 1.5 соати вақти субҳ ва шом об мегирем. Вазнин аст. Бо ин таъминоти маҳдуд чӣ кор метавон кард? Моро зарур аст корҳои хонавода ва ҳам корҳои сохтмониро анҷом диҳем. Мо барои боғи худ низ оби кофӣ надорем.”[108]

Дигарон аз ҳамин сабаб кӯшиш намекунанд замини хонаводаи худро кишт кунанд. Масалан, Парӣ М., ки ҳамроҳи оилаи худ аз соли 2012 инҷониб дар ҷамоати нави ноҳияи Рӯдакӣ зиндагӣ мекунад, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Мо барои парвариши зироатҳо каме замин дорем, вале дар ин ҷо оби кофӣ нест. Ягон чиз намерӯяд.”[109]

Сокиноне, ки дар ноҳияи Рӯдакӣ умр ба сар мебаранд, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки вақте оби тавассути насос таъминшаванда дастрас нест, масалан вақте насосҳо аз кор мебароянд, онҳо ба канал ё дарё рафта, бо сатилҳо об меоранд, ки сафари онҳо то як соат ё бештар аз он тӯл мекашад.[110] Дар вокуниш ба мактубе, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дар таърихи 21 марти соли 2014 ирсол намудааст, мақомоти маҳаллии ноҳияи Рӯдакӣ гуфтанд, ки онҳо масъалаи таъмини оби кофии ошомиданиро ҳоло бо мансабдорони дахлдор муҳокима карда истодаанд.[111]

Норасоии таъминоти об дар Нурободи Нав

Хонаводаҳо дар Нурободи Нав низ бо норасоии ҷиддии об рӯ ба рӯянд.[112] Об танҳо ба шумораи ками обрезҳои ҷамъиятии муштараки ҳар як маҳалла расонида мешавад, дар ҳоле ки обрезҳои дигар беоб боқӣ мемонанд. Нигоҳ С., модари панҷ фарзанд, ки бояд барои нӯшидан, пухтупаз ва оббозии кӯдакон ҳар рӯз дар зарфҳо об кашонад, шарҳ дод: “Барои гирифтани об моро зарур аст ба хонаҳои ҳамсояҳо равем. Дар ин гирду атроф баъд аз чаҳор хона дар як самт як обрез ва обрези дигаре дар самти дигар баъд аз шаш хона ҷойгир аст. Ҳар рӯз мо барои об ҷангу ҷидол мекунем.”[113] Ӯ идома дод, ки норасоии доимии об, ки се сол мунтазам идома дорад, ба қобилияти оилаи ӯ дар парвариши маводи озуқаворӣ барои расонидани кӯмак дар таъмини хонаводааш таъсири манфӣ расонидааст. “Мо мехоҳем ниҳол шинонем, вале дарахтро бе об парвариш наметавон кард” – шарҳ дод Нигоҳ.[114] Дар посух ба мактуби дархостии Созмони Дидбони ҳуқуқи башар, мақомоти маҳаллии ноҳияи Нуробод изҳор намуданд, ки ҳукумат аз норасоии об аз худи оғоз огоҳ буд, оби ошомиданиро ҳамчун масъалаи афзалиятнок муайян кардааст ва тарҳҳои нави обрезҳои обтаъминкунандаро таҳия намуда истодааст.[115]

Таъмини замонбандишудаи об дар Турсунзода

Ҳукумат обро дар ҷамоатҳои кӯчонидашудаи ноҳияи Турсунзода мутобиқи ҷадвали вақт, ба муддати се то чаҳор соати вақти субҳ ва се то чаҳор соати вақти шом, таъмин менамояд. Дар ин ҷамоатҳо сокинон муқарраран ба оби ошомиданӣ ва оби истифодаи хонавода тавассути обрезҳои канори роҳ дастрасӣ доранд, ки чаҳор хона аз як обрез ба таври муштарак истифода мебаранд. Ин обрезҳо тақрибан дар масофаи 20-50 метр дуртар аз ҳар як хона ҷойгир шудаанд. Ҳукумат барои таъмини хизматрасонии об аз ҳар як хонавода барои як нафар дар як моҳ панҷ сомонӣ меситонад. Баъзе сокинон хизматрасонии обро ба дохили ҳавлӣ интихоб кардаанд ва обро аз обрезҳои дохили ҳавлӣ мегиранд ва маблағи 7 сомонӣ барои як нафар дар як моҳ пардохт мекунанд.[116] Ҳукумат обро барои парвариши зироат тавассути канали обёрӣ таъмин менамояд.

Дар ҳоле ки баъзе сокинони дар ноҳияи Турсунзода мусоҳибашуда зикр карданд, ки онҳо аз норасоии об азият кашидаанд, бисёр сокинон гузориш доданд, ки нархи баланди об машаққатест, махсусан бо назардошти далеле, ки онҳо аз дастрасии доимиву ройгон ба об бархурдор буданд.[117] Масалан, Паймон Ҷ., ки ҳамроҳи оилааш аз деҳаи Сечи ноҳияи Роғун моҳи феврали соли 2013 кӯчидааст, чунин шарҳ дод: “Ҳаққи пардохти об хеле баланд аст; вақте [набераам] таваллуд шуд, онҳо ҳатто аз кӯдак пардохти ҳаққи обро [ҳамчун узви иловагии хонавода] талаб карданд. Нархе, ки онҳо меситонанд, барои таъмини доимии об аст, вале мо обро аз рӯи ҷадвали вақт дастрас мекунем. Мо аз онҳо насб кардани обченкунакҳоро талаб кардем, вале онҳо гуфтанд, ки ин кор имконпазир нест.”[118]

Озодсозӣ аз пардохтҳои коммуналӣ

Чанд сокине, ки дар ҳар як ҷамоати кӯчонидашуда бо онҳо мусоҳиба карда шуд, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки мансабдорони ҳукуматӣ озод кардани онҳоро аз андози амвол ва пардохти обу қувваи барқ ҳамчун ҳавасмандии зудтар кӯчидан ваъда додаанд. Сокинон гузориш доданд, ки мансабдорони гуногун давраҳои гуногуни озодшавӣ аз чунин пардохтҳоро ваъда доданд, вале аксари сокинони аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мусоҳибашуда гуфтанд, ки намояндагони мақомоти давлатӣ ваъда доданд, ки пардохти андоз ва пардохтҳои коммуналӣ барои панҷ сол ба таъхир андохта мешавад.[119]

Сокинони аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мусоҳибашуда, ки ваъдаҳои озодшавӣ аз пардохти андоз ва пардохтҳои коммуналиро гузориш додаанд,  аз чанд деҳаи гуногуни ҳудуди минтақаи обанбор кӯчидаанд. Баъзе одамони кӯчонидашуда гузориш доданд, ки мақомоти маҳаллии деҳоти кӯҳна ваъдаҳо додаанд, дар ҳоле ки дигарон дар ёд надоранд, ки кӣ ба онҳо гуфтааст аз пардохти андоз ё пардохтҳои коммуналӣ озод хоҳанд буд. Роҳбари Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" рад кардааст, ки мақомот чунин озодшавиҳоро ваъда надодаанд.[120]

Дастрасии номуносиб ба таҳсилот ва кори иҷбории кӯдакон

Набудани мактабҳои маҳаллӣ дар баъзе ҷомеаҳои кӯчонидашуда

Мутобиқи қонунгузории Тоҷикистон, таҳсилоти мактабӣ барои кӯдакони синни аз 7 то 15 сола ё то синфи нӯҳ ҳатмист.[121] Пеш аз кӯчдиҳӣ, ба истиснои шумораи ками деҳот, кӯдакон ба мактабҳои ибтидоӣ ва миёнаи маҳаллӣ дастрасӣ доштанд.[122] Дар саросари Тоҷикистон духтарон дар муқоиса бо писарон бо эҳтимолияти камтар дар мактаби миёна (синфи панҷ ва аз он боло) сабти ном мешаванд ва таҳсил мекунанд ва ин ба он ишора менамояд, ки волидайн метавонанд барои аз таҳсили мактабӣ боздоштани духтарони худ майли бештар доранд.[123] Дастрасӣ ба таҳсил дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда дар байни ҷамоатҳои кӯчонидашуда тафовут дорад. Дар ноҳияҳои Данғара ва Рӯдакӣ, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" сохтмони мактабҳои навро ҳанӯз ба анҷом нарасонидааст, кӯдакон муқарраран бояд байни 30 то 60 дақиқа барои ширкат варзидан дар дарсҳои мактабҳои деҳоти ҳамсоя пиёда рафта оянд. Бар хилофи ин, кӯдакони ноҳияҳои Турсунзода ва Нурободи навро зарур аст барои рафтуомад ба мактабҳои нав, ки махсусан барои кӯдакони кӯчонидашуда сохта шудаанд, танҳо масофаи кӯтоҳеро тай намоянд.

Як волид дар ноҳияи Турсунзода, Покзамон Г., гузориш дод, ки ӯ ду духтари ҷавони худро дигарбора ҳаргиз ба мактаб намефиристад, чунки қодир нест барои онҳо либосҳои мактабӣ харад, ҳарчанд барои писарони худ либосҳои нави мактабӣ харидааст.[124] Волидайни кӯдакони маъюб, ҳам дар давраи пеш ва ҳам баъд аз кӯчдиҳӣ, гузориш доданд, ки фарзандони онҳо ба мактабҳои маҳаллӣ намераванд ва танҳо шумораи ками онҳо тӯли чанд ҳафта дар як сол дар барномаҳои махсуси таълимӣ дар Душанбе иштирок мекунанд.

Дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда, ки дар ҷараёни сохтмон қарор доранд, Сайдони Боло ва Ёли Гармоба, Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" ҳанӯз мактаб бунёд накардааст. Оилаҳое, ки барои кӯчонида шудан ба ин ҷамоатҳо ба нақша гирифта шудаанд, деҳаҳои Кишроғ ва Мироғи ноҳияи Роғунро дар бар мегиранд. Кӯдакони деҳоти Кишроғу Мироғ ҳоло ба мактаби маҳаллие дастрасӣ доранд, ки танҳо то синфи чор таҳсил мекунанд. Волидайн гузориш доданд, ки онҳо бо мушкил рӯ ба рӯ буда, маҷбуранд фарзандони худро дар тӯли соли таҳсил ба хонаи хешовандонашон фиристанд агар бихоҳанд, ки онҳо маълумоти миёна гиранд.

Илова бар ин, дар Данғара Созмони Дидбони ҳуқуқи башар паёмҳои сершуморе гирифтааст, ки аз кӯдакон, аз ҷумла кӯдакони кӯчида, талаб шудааст то дар саҳроҳои наздики пахта дар вақти соатҳои мактабӣ ва рӯзҳои истироҳат кори хатарноки маҷбуриро анҷом диҳанд ва агар аз кор кардан даст кашанд, маъмурияти мактаб онҳоро ба таври ҷисмониву шифоҳӣ танбеҳ менамуданд. Ин ҳолат дар зер муфассал оварда шудааст.

Ӯҳдадориҳои Тоҷикистон дар чаҳорчӯбаи қонунҳои милливу байналмилалӣ ва қарордоди он барои риоя кардани тадбирҳои амниятии Бонки ҷаҳонӣ талаб менамоянд, ки кишвар дастрасии ҳамаи кӯдаконро ба таҳсил, аз ҷумла, кӯдаконеро таъмин кунад, ки бинобар сохтмони сарбанди НБО Роғун ҳамроҳи оилаҳои худ иҷборан кӯчонида шудаанд.[125] Кӯдакони ғайриихтиёрӣ кӯчонидашаванда набояд аз дастрасии коҳишёфта ба таҳсил ё камбудҳо дар таҳсили худ азият кашанд.[126] Хароҷоти либосҳои мактабӣ ва дигар таъминоти мактабӣ набояд монеае дар роҳи таҳсил бошад. Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳонӣ талаб менамояд, ки тағйири макон набояд пеш аз хотима ёфтани зерсохтори манотиқи кӯчдиҳӣ сурат гирад.[127] Дар посух ба мактуби бозёфтҳои муфассали Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дар минтақаҳои кӯчонидашуда дар хусуси таҳсил, Бонки ҷаҳонӣ чунин изҳор намудааст:

Дар робита бо маконҳои нави кӯчдиҳие мисли Турсунзода ва Рӯдакӣ мактабҳо дар сатҳҳои гуногуни сохтмон қарор доранд. Дар мавридҳое, ки сохтмон нотамом аст, кӯдакон дар мактабҳои мавҷуда (ки аз макони кӯчдиҳӣ дур нестанд) ҷой карда мешаванд, то дастрасии пайвастаи онҳо ба таҳсил таъмин гардад.[128]

Набудани мактаби маҳаллӣ дар Рӯдакӣ

Дар аксари манотиқи Тоҷикистон кӯдакон дар навбатҳои саҳару пешин ба дарс мераванд. Мактаббачагоне, ки ба навбати саҳар таъйин шудаанд, дарсро соати 8-и субҳ оғоз мекунанд ва баъзеҳо гузориш медиҳанд, ки маҷбуранд ҳарчи зудтар соати 6-и субҳ аз хона баромада, ба мактаби деҳаи наздиктарин роҳ паймоянд.[129] Баъзе волидайн дар ноҳияи Рӯдакӣ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки баъзе вақтҳо онҳо кӯдаконро дар хона нигоҳ медоранд, агар чунин пиндоранд, ки онҳо маҷбуранд дар торикӣ роҳ паймоянд.[130] Агар ҳаво хунук ё боронӣ бошад, онҳо розӣ буданд то кӯдаконро дар хона нигоҳ доранд. Волидайне, ки дар назди шоҳроҳи ҳамҳудуди ҷамоат зиндагӣ мекарданд, гуфтанд, ки ронандагон аз рӯи одати муқаррарии худ кӯдаконро аз ин роҳ ба мошини худ шинонда, онҳоро бепул то мактаб мебаранд.[131] Равшан С., падари чаҳор фарзанд ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки ӯ духтари 15-солаи худро дигар ҳаргиз ба мактаб намефиристад, чунки хеле дурдаст аст, вале писарони ӯ, ки 16- ва 10-солаанд, ҳанӯз ҳам ба мактаб мераванд: “Барои ӯ масофаи роҳ паймуда, ба мактаб рафтан хеле дур аст. Писарон метавонанд ин корро анҷом диҳанд. Кӯдакон барои ба мактаб рафтан як соат ё бештар аз он роҳ мераванд.”[132]

Ба гуфтаи Соғар Ф., модари 28-солаи соҳиби се фарзанди 3 то 7-сола, ки аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дар Рӯдакӣ бо ӯ мусоҳиба шудааст:

Фарзанди калонии [ҳафтсолаи] ман дар мактаб мехонад …. Ман дар бораи ӯ тамоми вақте, ки роҳ мепаймояд, дар ташвиш меафтам …. Ӯ то соати 5-и бегоҳ дарс мехонад ва то соати 6, вақте ба хона мерасад, комилан торик мешавад …. Вақте ҳаво бад аст, ман мекӯшам ӯро ба мактаб нафиристам. Баъзе вақтҳо ӯ сахт гиря мекунад, чунки намехоҳад ба мактаб равад. Вақте борон меборад, пойҳояш нам мекашанд. Ва ӯ зиёд мегиряд.[133]

Як сокин, Орзу Р., бар он ишора кард, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" сохтмонро дар мактаби дар маркази ноҳияи Рӯдакӣ воқеъшуда шурӯъ кардааст, вале ҳанӯз тамом накардааст. Ӯ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Онҳо сохтмони мактабро шурӯъ карданд, вале сипас як сол пеш [охири соли 2012] онро боздоштанд.”[134] Орзу, ки дар ноҳияи Рӯдакӣ хонае месохт, мегӯяд, ки ҳамсару ҳашт фарзанди ӯ ҳанӯз дар Нуробод зиндагӣ мекунанд. Вақте Созмони Дидбони ҳуқуқи башар моҳи ноябри соли 2013 аз ноҳияи Рӯдакӣ боздид намуд, муҳаққиқон мушоҳида карданд, ки сохтмон дар марҳилаи омодагӣ қарор дошт.[135]

Набудани мактаби маҳаллӣ дар Данғара

Одамони ба ҷамоати Чорсада 2-и Данғара кӯчонидашуда низ мактаби маҳаллӣ надоранд ва гузориш доданд, ки фарзандони онҳо барои рафтан ба мактаби деҳаи ҳамсоя, Чорсада 1 бояд 30-60 дақиқа роҳ паймоянд.[136] Баъзе волидайн ва кӯдакон дар ноҳияи Данғара ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки директори мактаб онҳоро маҷбур кардааст, ки барои ҳар рӯзи ба мактаб наомадани кӯдакон 5 сомонӣ (тақрибан як доллари амрикоӣ) ҷарима пардозанд. Ҳамоса С. ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар чунин гуфт:

Ман 10-солаам ва дар синфи чорум мехонам. Воқеан масофа то мактаб дур аст. Ман баъди пешин мехонам. Ман то соати 5-и бегоҳ дарс хонда, тақрибан соати 6-и шом ба хона бармегардам. Сарфи назар аз чӣ гуна будани обу ҳаво ман ҳар рӯз ба мактаб меравам.

Агар ба мактаб наравед, аз шумо панҷ сомонӣ [тақрибан 1 доллари амрикоӣ] ҷарима меситонанд. Вақте ба хона бармегардем дар воқеъ торик мешавад. Ҳангоме ки ҳамаи дарсҳо ба охир мерасанд, ҳаво торик мешавад ва ин амр як чизи маъмулист.[137]

Ба гуфтаи муҳтарам Мирзоев - директори Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" дар назар аст, ки мактаб дар Данғара соли 2015 кушода шавад.[138] Баъзе оилаҳо дар ҷамоати кӯчонидашуда аз соли 2009 инҷониб зиндагӣ мекунанд.[139]

Маъмурияти мактаб дар Данғара кӯдаконро ба ҷамъоварии пахта маҷбур мекунад

Волидайну кӯдаконе, ки бо онҳо дар ҷамоатҳои кӯчонидашудаи ноҳияи Данғара, макони ягонаи кӯчдиҳии наздиктар ба пахтазор, мусоҳиба сурат гирифт, ба муҳаққиқони Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки омӯзгорон ва директори мактаби Данғара кӯдакони ҳамаи синфҳоро (аз синни 7 то 17-сола) зери таҳдиди лату кӯб ва таҳқир, агар онҳо талабашонро рад кунанд, маҷбур менамоянд то дар мавсими ҳосилғундорӣ (аз моҳи сентябр то аввали моҳи ноябр) пахта чинанд. Созмонҳои ғайридавлатии назораткунандаи соҳаи пахтаи Тоҷикистон бисёр ҳолатҳои меҳнати кӯдаконро дар ҷамъоварии пахта гузориш доданд, вале миёни онҳо ҳолатҳои нисбатан каме вуҷуд дорад, ки маъмурияти мактаб мактаббачагонро ба ғунучини ҳосили пахта маҷбур карда бошанд.[140] Вале ба гуфтаи волидайну кӯдакони ноҳияи Данғара маъмурони мактаб талаб кардаанд, ки кӯдакон дар давоми соатҳои дарсӣ ва рӯзҳои истироҳат пахта чинанд.

Масалан, Танин Р., ки се фарзанди ӯро роҳбарияти мактаб ба пахтачинӣ маҷбур кардааст, чунин шарҳ дод: “Баъзе вақтҳо онҳо тамоми рӯзи шанбе ва тамоми рӯзи якшанбе пахта мечинанд. Баъзе вақтҳо кӯдакон ба мактаб мераванд ва омӯзгорон мегӯянд, ки ‘Шумо имрӯз дарс намехонед, рафта пахта мечинед.’”[141] Волидайн ва кӯдакон низ изҳор намуданд, ки маъмурияти мактаб аз кӯдакон талаб кардааст то сарфи назар аз гармо ё обу ҳавои номусоид дар саросари мавсим пахта чинанд.

Пахтачинӣ кори пурмашаққати дастист; ин кор аз коргарон талаб менамояд, ки дар саҳрои кушода соатҳои тӯлонӣ рост истода, бо миёни хамшуда пахтаи хомро аз ғӯзааш чида гиранд. Вале сарфи назар аз ин ва бо вуҷуди ӯҳдадориҳои ҳуқуқии милливу байналмилалии Тоҷикистон барои ҳифзи кӯдакон аз меҳнати маҷбурӣ ва хатарнок сокинон ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки чунин вазъият чанд сол инҷониб исроркорона идома дорад.[142]

Кӯдаконе, ки аз риояи талаби маъмурони мактаб барои пахтачинӣ сарпечӣ мекарданд ё волидайнашон онҳоро аз ширкат дар пахтачинӣ манъ менамуданд, гузориш доданд, ки онҳо аз лату кӯб, таҳқири ошкоро ва ҳақоратҳои шифоҳии маъмурони мактаб азият кашидаанд.[143] Ба гуфтаи Комбиз Д., мактаббачаи мактаби ибтидоӣ:

Агар мо ба пахтачинӣ наравем, муаллим ба мо баланд дод мезанад. Директор кӯдакони синфҳои болоӣ, мактаббачагони синфҳои нӯҳ то ёздаҳро мезанад. Дар вақти ҷамъомади саҳарӣ вай ба хонандагон баланд дод гуфта, ба сарашон мезанад.”[144]

Парвона С., толибае, ки дар синфи миёнаи ҳамон мактаб таҳсил мекунад, чунин гузориш дод: “Ман дидам, ки муаллим кӯдакони дигари синфро бо дастони худ ё пораи сим [навдаи борик] мезанад. Директор ба мо бо калимаҳои ‘хар’ ва ‘нахчир’ хитоб карда, моро таҳқир менамояд. Ӯ ин амалашро дар вақти ҷамъомадҳои саҳарӣ, вақте ҳамаи мактаббачагон якҷоя дар саҳни мактаб ҷамъ меоянд, анҷом медиҳад".[145]

Ба гуфтаи як сокини кӯчонидашуда чанд волидайн аз чунин муносибат афсӯс хӯрда, кӯшидаанд ба кори мақомоти мактаб мудохила намоянд. Вале волидайн қодир набуданд то маъмурони мактабро бовар кунонанд, ки пеши маҷбуран ба пахтачинӣ сафарбар кардани фарзандони худро гиранд.[146] Бар ивази ин, роҳбарони мактаб музди кори талабагонро кам карда медоданд, ки тақрибан аз 20 то 25 дарсад камтар барои ҳар як килограмм пахтаи чидашуда буд, ки ба ҳаҷми миёна ба калонсолон пардохта мешуд. Танин Р., модари се фарзанд, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт:

Ҳамчун модар ман фавқулодда ошуфтаву нороҳат шудам. Онҳо чӣ гуна метавонанд фарзанди маро зананд ва аз меҳнати фарзандам сӯистифода намоянд!? Ман ба онҳо гуфтам, ки шумо ҳуқуқ надоред фарзанди маро занед. Онҳо ба саволам ҷаоб надоданд, вале гуфтанд: ‘Мехоҳед ё намехоҳед, онҳо бояд пахта чинанд.’[147]

Дар посух ба мактуби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мақомоти маҳаллии ноҳияи Данғара изҳор намуданд, ки ягон мактаббача барои пахтачинӣ расман кор фармуда нашудааст.[148] Дар вақти нашри ин гузориш Созмони Дидбони ҳуқуқи башар ҳанӯз масъалаи меҳнати иҷбории кӯдаконро дар миёни мактаббачагони ба Данғара кӯчонидашуда таҳқиқ мекард.

Одамони маъюб

Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо чаҳор шахси маъюб ва 15 нафар аъзои наздики оилаи маъюбон дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда ва ҷамоатҳои ҳанӯз дар ҳоли кӯчдиҳӣ қарордошта мусоҳиба гузаронид. Одамони маъюб ва аъзои оилаҳои онҳо бо сабаби маъюбияти худ мушкилоти иловагиро дар ҷараёни кӯчдиҳӣ, махсусан дар робита бо қобилияти онҳо барои сохтан ва саривақт сохтани хонаҳои нав гузориш доданд.

Хонаводаҳое, ки як нафар маюб доранд, доштани шумораи ками аъзои хонаводаро гузориш доданд, ки аз нигоҳи ҷисмонӣ қодиранд хонаҳои нави онҳоро бунёд намоянд.[149] Масалан, баъзе одамони маъюб ва аъзои оилаҳои онҳо, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо сӯҳбат кардааст, шарҳ доданд, ки вақте фарди маъюб ба нигоҳубини доимӣ ниёз дорад, аъзои оила ё барои машғулият ё сохтмони хонаи нав вақти камтар хоҳанд дошт.[150] Чунин оилаҳо, аз ҷумла баъзе бевазанҳо ё занони ҷудошудаи аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мусоҳибашуда, ки кӯдак ё фарзанди калонсоли маъюб доранд, изҳори умед карданд, то ҳукумат барои онҳо хона бунёд намояд.[151] Лоиҳаи арзёбии муҳитизистӣ ва иҷтимоии аз ҷониби Бонки ҷаҳонӣ маблағгузоришуда эътироф менамояд, ки аъзои гурӯҳҳои барканормонда дар минтақа “майли бетаваҷҷӯҳ монданро доранд” ва онҳо дар бисёр ҷанбаҳои ҷараёни кӯчдиҳӣ, аз ҷумла ҷубронпулӣ, музокирот, сохтмон ва барқарорсозии воситаҳои маишат ба кӯмаки махсус ниёз хоҳанд дошт.[152]

Ҷило Ҳ., бевазани калонсоле, ки сӣ соли гузаштаи худро бо нигоҳубини писари маъюбаш бахшидааст, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар изҳор кард, ки ҳукумат ба муроҷиатҳои сершумори ӯ барои расонидани кӯмак таваҷҷӯҳ зоҳир накард: “Ман барои расонидани кӯмаки сохтани хона дархост пешниҳод кардам, вале ҳукумат рад карда, ба ман гуфт, ки ман духтару домод дорам ва онҳо метавонанд кӯмак расонанд.”[153]

Таъмини манзили махсус тарроҳишуда барои одамони маъюб

Баъзе сокиноне, ки мунтазири кӯчонидан аз деҳаҳои ноҳияҳои Роғун ва Нуробод мебошанд, низ аъзои гурӯҳҳои барканормондае мисли бевазанон, занони ҷудошуда ва хонаводаҳои дорои шахси маъюб буданд. Баъзеи ин сокинон ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки онҳо бидуни кӯмак ба сохтани хонаҳои нав қодир нахоҳанд буд.[154] Баъзе аз ин одамон изҳори умед карданд, ки ҳукумат бояд онҳоро бо кӯмаки иловагӣ, аз ҷумла манзил таъмин намояд.[155] Тоҷикистон бояд ба таъмини манзил барои маъюбони кӯчонидашуда афзалият диҳад.[156] Вале Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дарёфтааст, ки манзили камшумори аз ҷониби ҳукумат сохташуда, ки маъмурони ҳукуматӣ иддао доранд махсусан барои гурӯҳҳои осебпазир таъйин шудаанд, барои одамони маъюб дастрас ба назар намерасанд ва танҳо барои кормандони ҳукуматӣ дода шудаанд.

Роҳбари Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар суратҳои чанд хонаҳои дар шаҳраки Нурободи нав аз ҷониби ҳукумат бунёдёфтаро нишон дод ва тасдиқ кард, ки онҳо барои бевазанон, ветеранҳои ҷанг ва одамони маъюб сохта шудаанд.[157] Вале муҳаққиқони Созмони Дидбони ҳуқуқи башар, ки аз хонаҳо боздид намуданд, мушоҳида карданд, ки онҳо комилан дастрас ба назар намерасанд. Ҳар як хона чанд зинапоя дорад, ки ба дари даромадгоҳ мебарад ва ҳарчанд имконнопазир ҳам накунад, дастрасии шахсони савори аробачаи маъюбӣ ё одамони дорои навъҳои муайяни маълулияти ҷисмониро мушкил месозад. Ҳар як хонаи дуошёна зинапояи сарнишеби дохилӣ низ дошт.

Вақте Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо сокинони манзилҳои сохтаи ҳукумат ҳамсӯҳбат шуд, онҳо гузориш доданд, ки дар он биноҳо на ягон бевазан, ветерани ҷанг ё одамони маъюб, балки кормандони кӯчонидашудаи ҳукумат ва оилаҳои онҳо зиндагӣ мекунанд.[158] Таҳқиқгарон мушоҳида карданд, ки шароити ин биноҳо дар муқоиса бо беш аз 100 хонаи дигари боздидшуда, ки худи сокинон сохтаанд, ба таври назаррас беҳтар аст. Онҳо дорои хизматрасонии доимии обу қувваи барқ, системаи дохилии обтаъминкунӣ ва ҳоҷатхона мебошанд.

Дастрасӣ ба хизматрасонии тиббӣ ва нафақаи маъюбӣ

Тоҷикистон бояд таъмин намояд то одамони кӯчонидашуда, аз ҷумла маъюбон, аз стандарти ҳадди имконпазир баландтарини тандурустӣ баҳраманд шаванд.[159] Мисли ҳамаи сокинони ҷамоатҳои кӯчонидашуда, маъюбон метавонанд дар марказҳои тиббии ҷамоатҳои кӯчонидашуда дорувориҳои зарурӣ ва кӯмаки асосии аввалияро ба даст оранд. Вале мисли аксари минтақаҳои кишвар одамони маъюб, ки дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда зиндагӣ мекунанд, агар ба Душанбе сафар накунанд, аз муолиҷа, тавонбахшӣ ё таҳсили махсус бархурдор шуда наметавонанд.

Одамоне, ки дар хусуси маълулияти худ санадҳои расмии тиббӣ доранд, гирифтани нафақапулии камро, одатан байни 45 то 300 сомонӣ дар як моҳ (байни 9 ва 60 доллари амрикоӣ), гузориш доданд.[160] Вақте онҳо мекӯчанд, бояд қайди ҷои зисташонро (санади аз ҷониби давлат содиршаванда барои ҳамаи шаҳрвандон) таҷдид намоянд то гирифтани нафақапулиро дар деҳаи нави худ идома диҳанд ва низ аз тахфифи нархи дорувориҳое баҳраманд шаванд, ки ба онҳо ҳуқуқ доранд.

Баъзе оилаҳо гузориш доданд, ки баъди кӯчдиҳӣ онҳо барои дастрасӣ ба нафақапулиҳое қодир набуданд, ки бар онҳо ҳуқуқ доранд, чунки имкон надоштаанд дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда қайди нави ҷои зисти худро ба даст оранд. Масалан, Берух Д. ба мо гуфт, ки шавҳараш Кӯшо аз замони ба яке аз деҳаҳои ноҳияи Турсунзода кӯчидани худ дар соли 2009 бо сабаби масъалаи бақайдгирӣ дар ноҳияи нав қодир набудааст ба нафақаи маъюбиаш дастрасӣ пайдо кунад.[161] Кӯшо ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки дар деҳаи пешинаи худ – Чорсада ӯ аз созмони ғайридавлатие пайваста дорувории ройгон мегирифт, вале ҳоло ӯ бояд ҳаққи дорувориҳоро дар нуқтаи тиббии маҳаллӣ пардохт намояд.[162]

III. Набудани ҷубронпулии одилона ва муносиб

Ҳукумати Тоҷикистон ба онҳое ҷубронпулӣ медиҳад, ки дар пайомади талафи хонаҳои худ бинобар сохтмони сарбанди Роғун кӯчонида шудаанд.[163] Вале Созмони Дидбони ҳуқуқи башар як қатор иштибоҳҳоро дар ҷараёни додани ҷубронпулӣ муайян кардааст. Ҳолате, ки ҳукумат ба одамон он маблағи кофии ҷубронпулиро надодааст, ки хароҷоти воқеии кӯчдиҳиро инъикос намояд, барои сокинон мушкилоти назаррасро ба бор овардааст. Масалан, ҳангоми муайян намудани ҷубронпулӣ ҳукумат талафи замини кишоварзӣ ва чорворо ҷуброн намекунад. Тавре дар боло тавсиф шудааст, ин талафот дастрасии оилаҳоро ба маводи озуқаворӣ ва фаъолиятҳои даромадноки бар замин асосёфта коҳиш медиҳад. Илова бар ин, ҷубронпулӣ ба оилаҳо бар асоси арзёбии танҳо хонаҳои мавҷуда дода мешавад ва муқарраран барои аксари оилаҳо дар сохтани хонаҳои ҳаҷман ва сифатан қобили муқоиса дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда кофӣ нест.

Тоҷикистон барои таъмин намудани ҷубронпулии муносиб барои ҳамаи онҳое, ки маҷбуран аз ҷое ба ҷои дигар мекӯчонад, як қатор ӯҳдадориҳои байналмилалӣ дорад. Ҳукумат бояд ба одамони кӯчонидашуда барои замину хонаҳои талафёфта ҷубронпулии муносиб диҳад, то меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи башарро риоя намояд.[164] Ҳукумат бояд таъмин намояд, ки ҳар гуна воситаи маишати талафёфта барқарор карда шавад ё алтернативаи муносиб дастрас бошад ва ба андозае агар чунин мубодила имконнопазир бошад, ҷубронпулӣ низ бояд ин талафотро рӯйпӯш кунад. Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳонӣ аз ҳукумат додани ҷубронпулиро ба одамони кӯчонидашуда барои “таъсири бевоситаи иқтисодиву иҷтимоӣ” талаб менамояд, ки бинобар ғасби замин ё маҳдудсозии дастрасӣ ба минтақаҳое арзи ҳастӣ кардаанд, ки ба одамони таъсирпазируфта сарчашмаи воситаи маишатро таъмин менамоянд.[165] Муҳим аст, ки ин сиёсат ҷубронпулиро ҳамчун “ҷуброни пурраи хароҷот”-и дороии талафёта низ муқаррар намудааст.[166] Лоиҳаи арзёбии таъсири муҳитизистӣ ва иҷтимоии аз ҷониби Бонки ҷаҳонӣ маблағгузоришаванда тасдиқ кардааст, ки истилоҳи “арзиши бозорӣ”-ро “[маъмурони давлатии ба барномаи кӯчдиҳӣ ҷалбшуда] ба таври равшану возеҳ на ҳамчун арзиши бозории хона, балки маводи нав ва хароҷоти меҳнате мефаҳманд, ки барои сохтани хонаи нав заруранд.”[167]

Вале одамони кӯчонидашуда якдилона ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки арзиши арзёбишудаи хонаҳои онҳо барои харидани маводи хоми сохтмонӣ ҷиҳати сохтани хонаҳои нав кифоя набуд. Онҳо низ гузориш доданд, ки бо мушкилоти назарраси маблағгузорӣ намудани камбуди байни ҷубронпулии ҳукумат ва хароҷоти воқеии тағйири макон рӯ ба рӯ шудаанд. Илова бар ин, қитъаҳои хурдтари заминҳои наздиҳавлигӣ дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда барои дар як қитъаи замин ҷойгир кардани оилаҳои сершумор ғайривоқеиянд. Бо ин сабаб, чанд оилаи як хонавода маҷбур буданд бо ҷубронпулии танҳо барои як оила додашуда ду хона ё бештар аз он бунёд кунанд.

Бо муқаррар намудани ҳаҷми ҷубронпулиҳои хеле пасттар аз хароҷоти ҷории сохтани хонаи нави дорои ҳаҷму сифати монанд ҳукумати Тоҷикистон сатҳи зиндагии сокинони кӯчонидашударо коҳиш додааст. Илова бар ин, ҳаҷми ками ҷубронпулиҳо бештари вақтҳо оилаҳоро маҷбур менамояд дар хонаи нимсохта бо масоҳати номуносиб, муҳофизати номусоид аз унсурҳои гуногун ва иншооти номувофиқ барои ҳаммому шустушӯ зиндагӣ кунанд. Тавре дар боло тавсиф шудааст, аксари хонаҳои нави одамони кӯчонидашуда аз деҳоти кӯҳнаи онҳо дар масофаи аз 100 то 200 километр ҷойгиранд, ки сафари онҳоро душвору гаронбаҳо менамояд.[168] Ин шароит, ки метавонанд солҳову замони тӯлонӣ идома ёбанд, низ поймолсозии ҳуқуқ ба тандурустӣ ва манзили муносиб буда, бо сиёсати Бонки ҷаҳонӣ созгор нестанд.

Камбудҳо дар додани ҷубронпулӣ

Раванди муайян кардани ҷубронпулӣ

Барои муайян кардани ҷубронпулӣ, маъмурони агентии давлатии масъул барои баҳодиҳӣ, Идораи байниноҳиявии бақайдгирии техникӣ (МБТИ) ҳар як хонаи қитъаи замини наздиҳавлигӣ ва ҳамаи биноҳои ёрирасон мисли анбору ошхонаро чен мекунанд. Баҳодиҳандагон низ сифати ҳар як биноро, бо назардошти омилҳое монанди оё таҳкурсӣ дорад ё не, сифати маводи сохтмонии истифодашуда, синну сол ва шароити он муайян мекунанд ва ба қайд мегиранд.

Шахсони баҳодиҳанда чизҳои дар замини наздиҳавлигии хонавода рӯида, мисли дарахтони меваву чормағздиҳандаро низ арзёбӣ мекунанд. Пас аз арзёбӣ МБТИ барои ҳар як хонае, ки натиҷаҳои арзёбиаш рӯйхат шудаанд, “шиносномаи техникӣ” омода менамоянд, вале арзиши нақдии онро нишон намедиҳанд. Сипас кумитаи алоҳидаи ҳукуматӣ бар асоси арзиши бозорӣ, мутобиқи қонунгузории Тоҷикистон арзиши нақдии ҳар як шиносномаи техникиро муайян менамояд.[169] Ҳаҷми ҷубронпулӣ мутобиқи гузоришҳо тақрибан аз 37,500 то 150,000 сомонӣ (7,500 то 30,000 доллари амрикоӣ) мерасад.

Пас аз тақсимоти замин дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО "Роғун" ҷубронпулиҳоро дар се қисм, мутаносиб бо хатми марҳилаҳои муайяни корҳои сохтмонӣ тақсим менамояд. Масалан, баъд аз гирифтани қисми якуми пардохт, ки одатан 30 дарсади ҳаҷми умумии арзиши арзёбишударо (байни 2,500 ва 8,300 доллари амрикоӣ) ташкил медиҳад, пеш аз он, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" пардохти навбатиро тасдиқ намояд, шахси гирандаи ҷубронпулӣ бояд нишон диҳад, ки ӯ таҳкурсии хонаи навро ба анҷом расонидааст. Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" қисми ниҳоии ҷубронпулиро, ки одатан аз 5 то 10 дарсади ниҳоист, вақте пардохт менамояд, ки пардохтгиранда пурра ба хонаи нав кӯчидааст ва хонаи кӯҳнаи худро вайрон кардааст.[170]

Дар ҷубронпулӣ аз даст додани фаъолиятҳои кишоварзӣ дар назар гирифта нашудааст

Дар ҳоле ки баҳодиҳандагон дарахтони мевадиҳандаро ҳамчун як ҷузъи ҷубронпулӣ арзёбӣ мекунанд, онҳо навъҳои дигари дарахтон (ҳарчанд сокинон онҳоро ҳамчун сарчашмаи ҳезум ва маводи сохтмонӣ гузориш додаанд), қитъаҳои рӯёнидани сабзавот ё чорворо, ки аксари сокинон ба онҳо ҳамчун сарчашмаҳои хӯрокворӣ ва даромад умед мебанданд, мавриди баҳодиҳӣ қарор намедиҳанд.[171] Азбаски ҷараёни арзёбӣ арзиши чунин омилҳоро муайян намекунад, одамоне, ки заминҳои полезӣ ва чорвои худро аз даст додаанд, аз таназзули сатҳи зиндагии худ азият кашиданд, ки ҳукумат дар барқарорсозии он ё тавассути грантҳои тағйири замин (методи беҳтарин) ё тавассути таъмини воситаҳои дигари маишат муваффақ нашудааст.

Илова бар ин, арзёбиҳо танҳо заминҳои наздиҳавлигии хонавода, вале на заминҳои хоҷагиҳои деҳқониро ба назар мегиранд, ки бисёр сокинони кӯчонидашаванда ҳамчун сарчашмаи озуқаворӣ ва даромад истифода мебаранд. Заминҳои хоҷагиҳои деҳқонӣ чен карда нашудаанд ва барои оилаҳо дарҳол пас аз кӯчиданашон заминҳои деҳқонии дорои масоҳати қобили муқоиса дода нашудааст. Дар баъзе мавридҳо, пеш аз кӯчдиҳӣ баъзе афрод барои рӯёнидани маҳсулот аз хоҷагиҳои деҳқонӣ ҳамчун воситаи асосӣ – ё ягонаи – бозёфти маош умед мебастанд. Юсуф Н., ки дар ҷамоати кӯчонидашудаи ноҳияи Данғара ҳамроҳи ҳамсар ва се фарзандаш зиндагӣ мекунад, барои замини кишоварзии худ ҷубронпулӣ нагирифтааст, ҳарчанд замин барои оила сарчашмаи назарраси даромад буд: “Замини пешинаам як гектар (10,000 метри мураббаъ) буд. Мо дарахтони мевадиҳанда доштем. Ба кори берун (аз хона) ниёз надоштем. Мо меваҳоро фурӯхта, даромади хуб ба даст меовардем.”[172] Баҳрӣ А., ки соли 2010 ба сохтмони хонаи худ дар Теппаи Самарқандӣ шурӯъ кардааст, вале то моҳи ноябри соли 2013 онро ба анҷом нарасонидааст, дастрасиаш ба замин дар деҳаи қаблиаш дар ноҳияи Нуробод ва талафи замини кишоварзиву чорвои худро чунин тавсиф намуд:

Дар макони пешина мо ду гектар замини кишоварзии иловагӣ доштем, ки барои рӯёнидани гандум, сабзавот ва картошка истифода мебурдем. Барои ин ду гектар ба мо ҷубронпулӣ надоданд ё дигар замини кишоварзиро пешниҳод накарданд. Ҳар чӣ мерӯёнидем барои истеъмоли хонавода сарф мекардем. Ҳоло мо бояд ҳама чизро харем. Мо чаҳор гов ва бисту панҷ бузу гӯсфанд доштем. Мо маҷбур шудем ҳамаи онҳоро фурӯшем.[173]

Ҳарчанд ҳукумат талафи заминҳои кишоварзӣ ё чарогоҳро ҳамчун талафи ҷуброншаванда ба назар намегирад, боғҳои мевадиҳандаи сокинонро ҷуброн менамояд.[174] Вале сокиноне, ки барои боғҳои мевадиҳанда ҷубронпулӣ гирифтаанд, гуфтанд, ки ҳангоми тартиб додани ҳисоби ҷубронпулӣ ҳукумат талафи даромади доимии аз боғҳои мевадиҳанда тавлидшавандаро ба назар нагирифт. Масалан, Маздак Я., марди 72-солаи сокини Талхакчашма ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки ҳар мавсим аз фурӯши мева 20 000 сомонӣ (тақрибан 4 000 доллари амрикоӣ) маблағ ба даст меовард. Ба гуфтаи Маздак мақомот тамоми боғи мевадиҳандаро 20 000 сомонӣ баҳо доданд ва ӯ ҳанӯз аз моҳи апрели соли 2014 то ин замон ҷубронпулӣ нагирифтааст. Ӯ суханашро идома дода, тарсу бими худро аз тағйири вазъият ва барои ӯ чӣ маънӣ доштани набудани ҷубронпулии муносиб изҳор намуд:

Ман қаноатманд нестам. Ман ин маконро дӯст медорам. Ман дар бораи тақрибан 900 сол гуфта истодаам, ки аҷдодони ман ба ин ҷо омаданд. Шумо худро чӣ гуна эҳсос хоҳед кард, вақте шумо 10,000 метри мураббаъ замин доштед, вале ба шумо танҳо 800 метри мураббаъ замин дода бошанд? Ҳама чиз дар ин ҷо бепул аст: об, санг, хӯроки чорво. Дар он ҷо мо барои ҳар як мех маблағ пардохт хоҳем кард.[175]

Ҷубронпулӣ хароҷоти сохтани хонаи навро дар бар намегирад

Набудани ҷубронпулие, ки хароҷоти воқеии сохтани хонаи навро дар минтақаҳои кӯчонидашуда инъикос менамояд, барои оилаҳо ба хароҷоти назарраси иловагиву ғайричашмдошт натиҷа додааст. Сокинон ба нархи маводи хоми сохтмониву меҳнат ва  далеле, ки хонаводаҳои калону сероила бештари вақтҳо ба қитъаҳои алоҳидаи замини наздиҳавлигӣ мекӯчанд, вале барои сохтани танҳо як хона маблағ мегиранд, ҳамчун мушкилоти ҷуброннашуда руҷӯъ намуданд. Баъзеҳо дар бораи боло рафтани хароҷот сухан гуфтанд, ки дараҷаи он дар маконҳои нави кӯчдиҳӣ (мисли теппаҳо) гуногун аст ё маконҳое, ки ҳукумат таҳкурсиҳои сохта омодашударо таъмин накардааст.

Хароҷоти маводи сохтмонӣ

Ҳукумат арзиши хонаҳои минтақаи зериобшавандаро муайян намудааст, ки хароҷоти кунунии маводи сохтмониро инъикос намекунад, чӣ расад ба хароҷоти умумии сохтмони хона аз таҳкурсӣ то бом.

Ҳарчанд ҳукумат ба одамон иҷозат додааст то чӯбу тахта ва масолеҳи хонаҳои кӯҳнаро барои истифода дар сохтмони нав бо худ баранд, бисёр сокинон гузориш доданд, ки ҳанӯз онҳо ба харидани миқдори назарраси маводи нави сохтмонӣ ниёз доштанд. Бисёр сокинони кӯчонидашуда ба муҳаққиқон гуфтанд, ки онҳо ҷубронпулиҳои пардохтшударо дар марҳилаҳои ибтидоии сохтмон барои хариди мавод зуд тамом карданд ва маҷбур шуданд аз даромади маҳдуди худ харҷ намоянд ё дороиҳое мисли чорво ё мошини худро барои харид ва ҳамлу нақли маводе назири сангу, семент ва сафоли бомпӯшӣ ба макони кӯчонидашуда фурӯшанд.[176] Масалан, Ҳурмуз Т., ки ҳамчун ронандаи таксӣ дар ҷамоати кӯчонидашудаи ноҳияи Рӯдакӣ шуғли нопурра дорад, ҳолати сахтеро шарҳ дод, ки ӯ ва оилааш аз сохтани хонаи нави худ азобу азият кашиданд:

Ман 60,000 сомонӣ [12,500 доллари амрикоӣ] ҷубронпулӣ гирифтам. Ман маҷбур шудам ҳамаи чизи арзишдошта – ҳамаи чорвои хонагӣ, мошини худро – фурӯшам то хонаамонро сохта тамом кунам…. Дар макони пешина мо хонае доштем, ки аз шаш ҳуҷра иборат буд [барои зистан, хуфтан ва хӯрдан]. Дар ин ҷо, мо танҳо ду ҳуҷра дорем [барои ҳашт нафар]…. Ҷубронпулӣ барои сохтани танҳо як ҳуҷраи хурд кифоя буд.[177]

Бисёр одамони кӯчонидашудаи мусоҳибашуда низ гузориш доданд, ки дар давоми солҳое, ки онҳо барои сохтани хона дар ҷамоатҳои нави худ сипарӣ кардаанд, таваррум хароҷоти маводи сохтмониро ба таври назаррас афзудааст.[178] Маҳёр В., 43-сола буда, ҳанӯз ҳамроҳи ҳамсар ва кӯдаки худ дар деҳаи Талхакчашма зиндагӣ мекунад. Ӯ шарҳ дод, ки нархи маводи сохтмонӣ дар давоми се сол, аз замоне онҳо ба сохтмони хонаи нави худ дар ҷамоати кӯчонидашудаи ноҳияи Данғара шурӯъ карданд, то чӣ андоза боло рафтааст.

Дар он ҷо чор сол пеш ба ман замин ҷудо карда доданд. Аллакай чор сол аст, ки бо сохтмон машғулам. Хона омода аст, вале саройу анбор ё девор надорад. Барои анҷом додани биноҳои дигар ман ба пул ниёз дорам. Ман 110,000 сомонӣ [тақрибан 22,000 доллари амрикоӣ] ҷубронпулӣ гирифтам. Барои сохтани хона ман тамоми ин маблағ  ва миқдори бештари пули худро сарф кардам. Ин хона соли 2008 арзёбӣ шуда буд ва он вақт як метрии мукааби тахта 100 доллари амрикоӣ қимат дошт – вақте мо сохтмонро оғоз кардем [соли 2010] нархи он ба 300 доллари амрикоӣ баробар шуд. [179]

Хароҷоти меҳнат ба дӯши одамони кӯчонидашуда, махсусан онҳое, ки наметавонанд корҳои муайяни сохтмониро худашон анҷом диҳанд, бори гарони изофиро бор менамояд. Ягон оилае, ки маҳорат, дониш ё тавонмандии, масалан, кофтани таҳкурсӣ ё пӯшидани бомро надорад, аз бори гарони молиявии киро кардани коргарон азият мекашад, баъзе хонаводаҳои дорои сарпарасти зан ва хонаводаҳои дорои шахси маъюб, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба кард, гузориш доданд, ки ин бори гаронро устувортару шадидтар эҳсос менамоянд. Масалан, Гавҳар Ҷ., ки аз соли 2009 ин ҷониб бева мондааст, мегӯяд: “Шавҳарам ҳангоми ба ин ҷо кӯчиданамон вафот кард. Бе шавҳар бароям хеле вазнин аст. Ман маҷбурам барои кори сохтмони хона худам коргар ёбам, маводи сохтмониро худам рафта харам.”[180]

Илова бар ин, баъзе занҳои сарвари хонаводаҳо, ки аз ҷониби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мусоҳиба шуданд, гузориш доданд, ки онҳо дар хонавода ягон хешу табори дигаре надоранд, ки ба онҳо дар иҷрои корҳои лозими меҳнати ҷисмонӣ кӯмак расонанд.[181] Шуъла Ҷ., бевазани 38-сола, ки ҳанӯз бояд аз деҳаи худ дар ноҳияи Роғун кӯчонида шавад, чунин шарҳ дод: “Ман танҳо се кӯдаки хурдсол дорам, ягон калонсоле нест, ки ба корҳоям кӯмак расонад. Ман чӣ гуна хона сохта метавонам? Барои ман беҳтар мебуд, агар ҳукумат хона месохт. Вале алтернативаи якум ин аст, ки пули ҷубронпулӣ зиёд карда шавад, то ман тавонам сохтмончиёнро киро кунам.”[182]

Ба ҳамин монанд, баъзе шахсони мусоҳибашуда, ки аъзои оилаи маъюб доштанд, шарҳ доданд, ки ҳадди ақал агар як узви оила тамоми вақти худро барои ғамхорӣ ё расонидани кӯмак ба аъзои маъюби хонавода бахшад, нерӯи кории онҳо ба таври муассир коҳиш меёбад.[183]

Роҳбари нави Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун", Шариф Самӣ, бар он ишора намуд, ки ҳукумат барои пардохтани ҳаҷми зиёдтари ҷубронпулӣ захира надорад ва сокинон метавонанд барои гирифтани қарз бо фоизҳои тиҷоратӣ (тақрибан байни 14 ва 24 фоиз солона) қодир бошанд, то сохтмони худро ба анҷом расонанд.[184] Муҳтарам Шариф Самӣ низ бар он ишора кард, ки бо мурури замон дар оянда ҳукумат “метавонад” тақсимоти қарзҳои бефоизро ба одамони кӯчонидашуда “баррасӣ намояд”.[185]

Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" аз ҳамаи сокинони дар ҳоли кӯчдиҳӣ қарордошта талаб менамояд, ки хонаҳои худро бо таҳкурсӣ бино кунанд, то устувории сохторҳои навро таъмин намоянд. Солҳои 2008-2009, мақомот барои оилаҳое, ки ба Данғара кӯчонида мешаванд, 200-250 таҳкурсӣ сохтааст. Вале ҳукумат баъд аз ин ҳаргиз барои маконҳои нави кӯчонидашуда таҳкурсиҳои пешакӣ биношударо таъмин намекунад.[186] Ба гуфтаи баъзе сокинони кӯчонидашуда ва роҳбари Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун", агар сокинон дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда таҳкурсӣ гирифта бошанд,

ҳаҷми ҷубронпулиҳои ба онҳо додашуда камтар будааст.[187]

Вақти тӯлонии сохтмон

Арзиши пасти маҷмӯии ҷубронпулӣ низ вақти сохтмонро ба таъхир андохта, барои оилаҳо мушкилоти назаррасро ба вуҷуд меорад. Бар ивази киро кардани сохтмончиён, ки метавонанд корро зуд анҷом диҳанд, бештари вақтҳо ба хотири сарфа кардани пул сокинон хонаҳои худро худашон месозанд. Аз ин рӯ, онҳо дар маҷмӯъ барои сохтмон вақти бештар сарф мекунанд, чунки барои онҳо зарур аст масъулиятҳои рӯзмарраи худро аз қабили хоҷагидорӣ ё кори бори гарони изофашуда, яъне аз таҳкурсӣ то бом сохтани хонаи дигар ба тавозун биёранд.

Вақти тӯлонии сохтмон онҳоеро, ки ба ҷараёни кӯчдиҳӣ ҷалб шудаанд, бинобар таваррум ба хароҷоти афзуда, ниёзи харидани молҳои ниёзи аввалия, мисли маводи ғизоӣ ҳам дар макони нав ва ҳам дар макони пешина ва таъмири зиёни аз обу ҳаво ба хонаҳои қисман биношуда расида, ки натавонистаанд пештар, масалан, дар фасли боронӣ хотима диҳанд, ҳассостар менамод. Ятим С., 65-сола, ки аз моҳи январи соли 2014 дар ҷамоати кӯчонидашудаи ноҳияи Данғара зиндагӣ мекунад, эҳсос кардааст, ки пардохти ҳукумат дар ҳаҷми 100,000 сомонӣ (тақрибан 20,000 доллари амрикоӣ) барои иваз кардани хонае, ки аз даст додааст, кофӣ набуд. Ӯ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Ҷубронпулӣ барои сохтани хона танҳо ҳамон вақт кофист, ки агар шумо ягон чиз истеъмол накунед.”[188]

Бисёр одамоне, ки дар интизори кӯчидан буданд, низ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки зарурати тай намудани масофаҳои тӯлонӣ аз хонаҳои мавҷудаи худ, ки наздики сарбанди Роғун ҷойгиранд, барои кор дар хонаҳои нав ба дӯши онҳо бори гарони изофӣ мегузорад.[189] Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо Номдор В., сокини 67-сола, ки моҳи ноябри соли 2013 ба ҷамоати ноҳияи Турсунзода кӯчонида шудааст, мусоҳиба баргузор кард. Номдор ва оилаи ӯ ҳанӯз дар деҳаи кӯҳнаи худ – деҳаи Чинор зиндагӣ мекунанд, ки ба қавли ӯ аҷдодонаш тақрибан тӯли 300 сол дар он ҷо зистаанд, вале чанд аъзои оила ба хотири анҷом додани сохтмони хонаашон меоянду мераванд. Номдор сафарашро чунин тавсиф намуд:  “Мо ҳанӯз ҳам дар деҳаи Чинор зиндагӣ мекунем. Мо барои анҷом додани баъзе корҳо, ки ҳоло девор чида истодаем, то моҳи декабр ин ҷо меоем. Масофаи роҳ аз ин ҷо то деҳаи Чинор тақрибан 200 километр аст. Роҳҳо воқеан сифати паст доранд, аз ин рӯ, барои ба он ҷо расидан шаш то ҳафт соат сарф мекунем.”[190] Як қатор одамони дигар низ мушкилоти марбут бо вақти тӯлонии сохтмони хонаҳои худро, ки зуд дар ҷамоатҳои кӯчонидашуда ба зиндагии нав гузаштани онҳо монеа эҷод кардааст, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар тавсиф карданд.[191]

Сокинони кӯчонидашуда, ки сохтмони бинои асосии истиқоматии худро анҷом додаанд, ҳанӯз мушкилоти зиёде доранд, чунки хонаҳои онҳо ҳанӯз комил нестанд. Хонаҳои анъанавии тоҷикон на танҳо аз сохтори асосии истиқоматӣ, балки аз биноҳои ёрирасоне мисли ошхона, ҳаммом, ҳоҷатхонаи услуби заминӣ, анборхона ва девор ё деворҳои амниятии гирду атрофи хона иборатанд. Сарфи назар аз сохтмони хонаҳои худ дар тӯли солҳои дароз, бисёр одамони кӯчонидашуда ҳанӯз дар таҳхонаҳо ё ҳуҷраҳои нотамом хӯрок мепазанд ва сару рӯй ва бадани худро мешӯянд.[192] Анӯша Д., модари се фарзанд, мушкилотеро тавсиф кард, ки набудани ҳаммомхона барои ӯ ва оилааш ба вуҷуд овардааст:

Бе ҳаммом [бо забони русӣ баня] хеле нороҳат аст. Мо дар таҳхонаи нотамоми худ шустушӯй мекунем. Он ҷо намноку хунук аст. Мо кӯдакони худро дар дохили хона оббозӣ медоронем. Мо ба хона чанд тағораи оббозӣ дароварда, обро барои шустушӯи кӯдакон ва худамон гарм мекунем.[193]

Вазъияти Анӯша ягона нест. Наримон Л., падари чаҳор фарзанд, ки моҳи ноябри соли 2013 ҳамроҳи оилааш ба ҷамоати ноҳияи Турсунзода кӯчидааст, шароиташро ба таври мухтасар чунин ҷамъбаст кард: “Мо [сохтмонро] чор сол пеш оғоз кардем ва ҳанӯз ошхона надорем.”[194]

Сохтмони манзил дар макони душворгузар

Одамоне, ки ба онҳо дар макони серталу теппа замин тақсим карда шудааст, бояд барои омода намудан ва сохтани таҳкурсии хонаҳои худ дар муқоиса бо онҳое, ки қитъаҳои ҳамвор гирифтаанд, вақт ва пули бештар сарф кунанд, вале ҳукумат хароҷоти иловагии сокинонро ҷуброн намекунад. Ягона Б., ки аввали соли 2012 ҳамроҳи шавҳару духтари худ ба макони нав дар ноҳияи Рӯдакӣ  кӯчидааст, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки зиндагӣ кардан дар як тарафи теппаи нишеб сабаби ба вуҷуд омадани бори гарони иловагии молиявӣ шудааст:

Ҷубронпулие, ки мо гирифтем, танҳо барои сохтани таҳкурсӣ кифоя буд. Замини мо дар рӯи теппа қарор дорад ва сохтмони манзил дар ин ҷо гаронқимат аст. Ба мо зарур буд заминро ҳамвор кунем. Замин [дар деҳаи пешинаи ман] ҳамвор буд.[195]

Ба ҳамин монанд, Далер Ф., ки оилаи ӯ ҳанӯз дар деҳаи аслиаш дар ноҳияи Нуробод зиндагӣ мекунад, дар ҳоле ӯ дар ин ҷо хонаи нав месозад, низ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Сохтани манзил дар теппа дар муқоиса бо заминҳои ҳамвор гаронқимат аст, вале онҳо [вақте ҷубронпулӣ доданд] ин омилро ба эътибор нагирифтанд.”[196]

Сокинони баъзе минтақаҳои ҷамоатҳои кӯчонидашудаи ноҳияи Данғара, ки тақрибан дар фосилаи 85 километрии ҷануби пойтахти Тоҷикистон - шаҳри Душанбе ҷойгир аст, гузориш доданд, ки сатҳи баланди оби зеризаминӣ намаку минералҳоро рӯи замин бароварда, ба таҳкурсиҳои онҳо зиён расониданд.[197] Созмони Дидбони ҳуқуқи башар сатҳи баланди оби зеризаминӣ ва заҳкашии ноқисро дар ин минтақа мушоҳида карданд, ки оби истода ҳатто фурӯрафтагиҳои хурдро пур кардааст. Розӣ Ф. дар хонаи худ дар ин минтақа машғули кор буд, ки сатҳи баланди оби рӯизаминиро таҳаммул менамояд. Ӯ таъсири манфии оби рӯизаминиро ба сохтмонаш чунин тавсиф намуд: “Намаку рутубат тамоми сатҳи заминро фаро гирифта, таҳкурсии моро [ман ва ҳамсояамро] хароб карда истодааст…. Ман таҳкурсиро пайваста мешӯям, вале намак боз рӯй мезанад.”[198]

Қитъаи заминҳои иловагӣ, вале ҷубронпулии нокифоя барои иваз кардани манзили талафёфта

Пеш аз кӯчдиҳӣ аксари одамон дар хонаводаҳои калон, чандоила ва серфарзанди иборат то бист нафар, ки дар манотиқи деҳоти Тоҷикистон як амри анъанавист, зиндагӣ мекарданд. Дар деҳаҳои аслӣ, қабл аз кӯчдиҳӣ муҳаққиқон аз хонаҳое боздид намуданд, ки аз хонаи асосии дорои то панҷ ё шаш ҳуҷра ва биноҳои ёрирасон иборат буданд, ки ҳамчун ошхона, ҳаммом, ҳоҷатхона ва анборхона хидмат карда, дар қитъаи замини то 4,000 метри мураббаъ сохта шудаанд.[199] Бар хилофи ин, масоҳати қитъаҳои замин дар маконҳои кӯчонидашуда аз 800 то 1000 метри мураббаъ мерасиданд, ки барои ҷойгир кардани таркиби оилаҳо  хеле хурданд, ки пештар ба пуштибонии хонаводаҳои калони сершумор умед мебастанд. Ба ҷои додани як қитъаи замини калон ба оилаҳо ҳукумат ба ҳар як оилаи дохили хонавода як қитъаи замин додааст.[200] Оилаҳои сершумор гузориш доданд, ки хонаводаи онҳо дар маҷмӯъ чаҳор ё панҷ қитъаи замин гирифтаанд.

Баъзе оилаҳо мехостанд қитъаҳои заминеро дарёфт кунанд, ки дар ҳамсоягӣ қарор дошта бошанд, то ҳамчун хонаводаи сероила зиндагии худро дар як хона идома диҳанд ва қитъаҳои иловагии заминро барои кишоварзӣ истифода баранд. Вале қитъаҳои замини воқеъ дар паҳлӯи ҳамдигар барои хонаводаҳои кӯчонидашуда на ҳамеша дастрас буданд ва ҷубронпулиҳои пардохтшуда муқарраран барои сохтани хонаҳои калон нокифоя буданд. Барои хонаводаҳои ба оилаҳои хурдтар тақсимшуда бештари вақтҳо ин ҳолат ҷой дошт ва Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба гузаронид, ҳукумат барои оилаҳо барои сохтани хона қитъаҳои иловагии заминро тақсим накардааст. Оилаҳое, ки қодир буданд хонаҳои худро бино кунанд, одатан маблағеро истифода бурдаанд, ки онҳо аз муҳоҷирати меҳнатӣ дар Россия ба даст овардаанд.[201]

Наримон Л., 28-сола, танҳо як ҳафта пеш аз деҳа боздид намудани Созмони Дидбони ҳуқуқи башар моҳи ноябри соли 2013 ҳамсар ва чаҳор фарзанди худро ба хонаи нави худ дар ҷамоати кӯчонидашудаи ноҳияи Турсунзода овардааст. Наримон Л. шарҳ дод, ки оилаи ӯ ҳамроҳи падараш дар деҳаи кӯҳнаи худ – деҳаи Сичароғ зиндагӣ мекарданд ва онҳо ҳамаи ҷубронпулии ҳукуматро барои сохтани хонаи нави падараш сарф кардаанд:

Дар деҳаи Сичароғ дар хонаи мо се оила зиндагӣ мекард. Соли 2009 ҳар яки мо яктоӣ қитъаи замин гирифтем. Хонаамон соли 2008 арзёбӣ шуда буд. Мо пулро [ҷубронпулиро] барои сохтани хонаи падарам сарф кардем, ки дар ҳамсоягӣ мебинед. Тамоми маблағи ҷубронпулӣ барои ҳамон хона сарф шуд.[202]

Наримон Л. барои пайдо кардани маблағ ба Россия рафт ва пас аз бозгашт хонаи алоҳидае сохт, ки ҳоло дар он ҳамроҳи ҳамсар ва фарзандонаш зиндагӣ мекунад.[203]

Ба ҳамин монанд, Равшан С., ки соли 2009 ба ӯ дар ноҳияи Рӯдакӣ қитъаи замин тақсим карда дода шуд, шарҳ дод, ки ӯ ва ҳамсараш дар хонаводаи падараш иқомат мекарданд, ҳукумат барои ӯ қитъаи алоҳидаи замини наздиҳавлигӣ дод, вале бо ҷубронпулӣ таъмин накард. Дар робита бо бозёфти маблағ барои сохтани хонааш, Равшан С. ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Ман дар Россия кор карда, барои сохтани хона маблағ ҷамъ кардам. Ман чор соли худро барои кор дар Россия сарф кардам. Фасли зимистон ба хона меомадам ва сипас фасли тобистон кор мекардам.”[204]

Камбудҳо дар амалисозии раванди пардохти ҷуброн

Таъхирҳо дар пардохти қисматҳои ҷубронпулӣ

Ҳукумат арзёбиҳоро дар минтақаи зериобшаванда соли 2008 шурӯъ карда буд, вале ҳанӯз беш аз 7,000 хонаро ба таври ҷудогона мавриди арзёбӣ қарор надодааст, ки дар тӯли 15 то 18 соли пешбинишавандаи сохтмони сарбанди Роғун ва пур намудани обанбор зери об хоҳанд монд. Шахсони баҳодиҳанда аз он хонаҳое шурӯъ карданд, ки дар минтақаҳои поён қарор дошта, дар марҳилаҳои аввал зери об хоҳанд монд.[205] Аксари сокинони ин минтақаҳо ба муҳаққиқон гуфтанд, ки ҳукумат хонаҳои онҳоро соли 2008 арзёбӣ кардааст, вале маъмурони ҳукуматӣ то чанд муддат дертар қитъаҳои замини наздиҳавлигӣ ё қисмати якуми ҷубронпулиро тақсим накарданд. Таъхирҳо аз як то панҷ солро ташкил дода, бисёр одамон гузориш доданд, ки аз вақти арзёбӣ то тақсимоти замин се сол гузаштааст.[206]

Ҳамаи сокиноне, ки дар бораи вақти пардохти ҷубронпулиҳо пурсида шуданд, гузориш доданд, ки нархи маводи сохтмонӣ аз замони арзёбӣ шудани хонаҳои онҳо ба таври назаррас афзудааст. Тавре дар боло тавсиф шуд, сокинони таҳаммулкардаи ҳамаи марҳилаҳои ҷараёни кӯҷдиҳӣ якдилона гузориш доданд, ки онҳо барои хариди маводи сохтмонӣ ҷиҳати тамом кардани сохтмони хонаҳои худ танҳо бо истифода аз ҷубронпулӣ қодир нестанд. Онҳо ба арзёбиҳои ҳукумат, ки аввали соли 2008 гузаронида шудаанд, ҳамчун як сарчашмаи камбуди байни ҳаҷми умумии ҷубронпулиҳои пардохтаи ҳукумат ва хароҷоти сохтмони хонаи дорои ҳаҷму сифати монанд ба хонаи қаблии худ ишора карданд. Ҳукумат талош накардааст ба одамон барои таъхирҳои тӯлонии пардохти ҷубронпулиҳо подош диҳад.

Масалан, Нӯшзод М., ки дар нерӯгоҳи обӣ-барқии Роғун кор мекунад ва нақша дорад ба макони навтаъйини кӯчдиҳии Сайдони Боло кӯчад, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар шарҳ дод, ки аз лаҳзаи арзёбии хонааш ва вақти гирифтани қисмати якуми ҷубронпулӣ панҷ сол гузаштааст:

Хона соли 2008 арзёбӣ карда шуд ва мо чанд маротиба шикоят намудем, вале онҳо то соли 2013 тақсимоти пардохтҳоро оғоз накарданд ва то ин дам нархҳо хеле тағйир ёфтанд. Вақте мо шикоят кардем, ҳукумати марказӣ гуфт, ки арзёбии дубора гузаронида намешавад.[207]

Хуҷаста Ҷ., 33-сола, ҳамроҳи шавҳар ва чаҳор фарзандаш дар Талхакчашма зиндагӣ мекунад. Хуҷаста ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар шарҳ дод, ки чӣ гуна ҳар вақт хароҷоти сохтмонии оилаи ӯ боло мерафт, вале мақомоти ҳукуматӣ қисмати ҷубронпулиро фавран намедоданд:

Се маротиба маблағ [ҷубронпулӣ] гирифтам ва пардохти ҳар се қисмат ҳам се маротиба ба таъхир афтод. Ин ҳолат ба мо таъсир кард, чунки ҳар рӯзи таъхир ман мушоҳида мекардам, ки нархи маводи сохтмонӣ дар бозор ҳарчи зиёдтар меафзуд. Масалан, дар ин ҷо 60 хонавода ҳаст ва 30-тои онҳо як сол пул гирифтанд ва 30-тои дигарашон соли дигар, аз ин рӯ одамони баъдӣ аз нархҳои болорафта азоб кашиданд. Механизмҳои ҳисоб кардану пардохтани маблағ барои таъхирҳо бояд вуҷуд дошта бошанд.[208]

Баъзе сокинони дигари мусоҳибашуда шарҳ доданд, ки ҳукумат ҷубронпулиҳоро вақте пардохт кард, ки онҳо наметавонистанд машғули корҳои сохтмонӣ шаванд, аз ҷумла дар моҳҳои зимистон. Масалан, Варшоб Ҳ., сокини 45-солаи Сичароғ, соли 2009 ба сохтмони хонаи худ дар макони нав воқеъ дар ноҳияи Турсунзода шурӯъ намуд, вале ҳанӯз натавонистааст хонаи нави худро сохта тамом кунад. Ӯ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки ҳукумат ҷубронпулии ӯро авали зимистон, вақте дод, ки обу ҳаво иҷрои корро душвор менамояд:

Воқеан вазнин буд. Вақте онҳо ба додани ҷубронпулии [соли 2009] мо шурӯъ карданд, мо таҳкурсиро сохта будем, вале сипас водор будем пардохти минбаъдиро интизор шавем. Бо мурури замон нархи маводи сохтмонӣ боло рафт. Мо маблағро дер гирифтем, аллакай охирҳои фасли зимистон буд ва ҳаво аллакай хунуку сербориш буд, аз ин рӯ мо қодир набудем корҳои бештари сохтмониро анҷом диҳем.[209]

IV. Хатарҳо ва қатъи хизматрасониҳои асосӣ дар деҳаҳои наздики сарбанди Роғун

Сокинони мунтазири кӯчдиҳӣ, ки дар масофаи наздиктарини макони ояндаи сарбанд зиндагӣ мекунанд, ба як қатор мушкилоти хоси макони худ рӯ ба рӯ мешаванд. Созмони Дидбони ҳуқуқи башар аз ҳафт деҳаи наздик ба корҳои сохтмонӣ боздид намуда, дарёфт, ки дар натиҷаи таркишҳои зуд-зуд ва фаъолиятҳои ҷойивазкунии замин, бисёр сокинон аз осеби хонаҳояшон, хатар ба саломативу амнияти ҷисмонии онҳо ва дастрасии коҳишёфта ба об ва таҳсил азоб кашидаанд.[210]

Дар ҳоле ки ҳукумат корҳои сохтмонии сарбанди Роғунро аз сабаби интизор шудани натиҷаҳои арзёбии Бонки ҷаҳонӣ ба таъхир гузоштааст, таҳияи лоиҳаҳои иловагиро мисли сарбанди 75-метрии таҳшинсозии об дар рӯи дарёи наздик идома медиҳад. Ҳукумат дар минтақаи атрофи сарбанди Роғун барои ҷамъоварии маводи хом, ки ниҳоят дар сохтмони сарбанд истифода хоҳанд шуд тарконидан ва кофтани заминро низ фаъолона  анҷом медиҳад ва минтақаро ба минтақаи фаъоли корӣ табдил додааст. Агентиҳои ҳукуматӣ шумораи зиёди роҳҳову нақбҳои сохтмонӣ низ сохтаанд, ки коргарон барои дастрасӣ ёфтан ба маконҳои фаъолияти корӣ қад-қади дарёи Вахш истифода мебаранд, ки дар он ҷо ниҳоят сарбанди Роғунро хоҳанд сохт. Маъмурони ҳукуматӣ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки сарбанди Роғун аз моҳи январи соли 2014 тақрибан 3,000 нафар коргар дошт, ҳарчанд сохтмон ба таври фаъол ҷараён надорад.[211] Муҳаққиқони Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дар рӯзи боздиди аз минтақаи Роғун чандсад коргарро мушоҳида карданд, ки аксари онҳо ронандагону сохтмончиён буданд.

Таркишҳо дар наздикии деҳаҳои маскун

Таркишҳо аз ҷониби дастаҳои сохтмончиён ба хонаҳо зиён расонидаанд ва барои баъзе сокиноне, ки дар масофаи наздиктарини макони сохтмони сарбанди Роғун зиндагӣ мекунанд, махсусан дар Кишроғу Мироғ, ду деҳаи бештар ҷудомондаи  минтақаи сохтмони сарбанди Роғун, ки ҳукумат ба кӯчонидани онҳо афзалият гузоштааст, хатари расидани осебро эҷод намудаанд. Коргарон силсилакӯҳи болои деҳаи Кишроғро бо мақсади ба даст овардани харсангҳо пайваста метарконанд, ки барои сохтмони сарбанд истифода мешаванд. Сокинон гузориш доданд, ки таркишҳо харсангҳо, аз ҷумла дар баъзе мавридҳо сангҳои гирди калонро аз қуллаи нишеби кӯҳҳо фишурда беҷо менамоянд, ки зуд-зуд ба поён ғелида, ба хонаҳову биноҳои дигар зарар мерасонанд. Сарфи назар аз обу ҳаво таркишҳо дар як ҳафта чанд маротиба рӯй дода, водор менамоянд, ки сокинони деҳот хонаҳои худро холӣ ва зиндагии рӯзмарраи худро қатъ кунанд.[212] Одамоне, ки муҳаққиқон дар деҳаҳои Кишроғ ва Мироғ бо онҳо мусоҳиба оростанд, гузориш доданд, ки барои зиёни аз ташкил ба хонаҳои онҳо расида ҷубронпулӣ нагирифтаанд.

Сокинони деҳаи Кишроғ, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба кардааст, гузориш доданд, ки роҳбарони сохтмон кормандони худро мефиристанд, то сокинони деҳаро огоҳ намоянд, ки таркиш кори лозимӣ аст ва сокинони деҳаро ба ҷои бехатар интиқол медиҳанд, махсусан онҳоеро, ки дар наздикии минтақаи таркиш зиндагӣ мекунанд,. Вале коргарон на ҳамеша барои ҳамлу нақл мошин таъмин мекунанд ва сокиноне, ки наметавонанд ба ҷои бехатар раванд, гузориш доданд, ки баъзе вақтҳо дар вақти таркиш дохили хонашояшон монда, худро дар хатари осеби эҳтимолии ҷисмонии фурӯ ғалтидани харсангҳо қарор медиҳанд.

Кова Р., сокини 56-солаи деҳаи Кишроғ, аз соли 2006 инҷониб нобиност. Ӯ шарҳ дод, ки баъзе вақтҳо ӯ ва ҳамсараш чораи дигаре надоранд ғайр аз он, ки ҳангоми ба амал омадани таркиш дар дохили хонаашон бимонанд: “Одамони масъули таркиш омада ба мо мегӯянд [, ки таркиш анҷом дода хоҳад шуд]…. Ҳамсарам ва ман [ҳамроҳи сохтмончиён] бо мошин ин ҷойро тарк мекунем, вале агар мошине барои мо дастрас набошад, пас мо дар вақти таркиш ҳамин ҷо мемонем.”[213] Кова баъзе зарарҳоеро тавсиф кард, ки дар натиҷаи таркишҳо ба хонааш расидааст:

Вақте онҳо метарконанд, сангҳо фурӯ рехта, ба хонаи мо мезананд. Барои ин ба мо ҷубронпулӣ намедиҳанд. Харсанге ҳаммоми моро хароб кард ва [ҳукумат] гуфт, ки онҳо барои боми [харобшуда] ба мо тунука медиҳанд, вале гуфтаашонро иҷро накарданд. Одамон омаданду диданд, вале коре накарданд. Мо боми нав талаб кардем ва онҳо гуфтанд медиҳем, вале коре накарданд. Ин зиён танҳо аз таркиш аст.[214]

Мавҷи таконҳо, ки пас аз таркиш ба вуҷуд меоянд, тирезароҳоро дар деҳаи Кишроғ ва деҳаи наздики Мироғ, тақрибан аз масофаи 700 метр дур пора-пора мекунад. Шуъла Г., бевазани 38-сола, ки дар Кишроғ дар хонаи худ панҷ кӯдакро ба воя мерасонад, ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Шишаи ҳамаи тирезаҳои хонаам шикастаанд ва баъзан сангҳо рӯи боми мо мезананд.”[215] Ҳангома Н., ки аз соли 1988 инҷониб дар деҳаи Мироғ зиндагӣ мекунад, шарҳ дод: “Ҳар вақте онҳо кор мекунанд, метарконанд. Тирезаҳоям аз таркишҳо шикастаанд. Маҳз барои ҳамин тирезаҳоро бо варақаҳои пластикӣ пӯшонидаам.”[216] Муҳаққиқони Созмони Дидбони ҳуқуқи башар дарёфтанд, ки ҳамаи тирезаҳои мушоҳидакардаи онҳо дар деҳаҳои Кишроғу Мироғ бар ивази шиша бо варақаҳои нарми пластикӣ пӯшонида шудаанд.

Харсангҳои ғелон ва мавҷи такони таркишҳо низ хонаҳои ҳар ду деҳаро рахнаву заиф карда, бештари вақтҳо сохтори онҳоро аз ҳам ҷудо намудаанд. Фаромарз И. ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки ӯ аз он тарс дорад, ки хонаи ӯ дар деҳаи Мироғ аз зарбаи таркишҳо ба хок яксон шавад. “Деворҳои хонаи мо аз зарбаи таркиш рахнаву тарқишҳо дорад. Мо сутунҳои иловагӣ насб кардем, то хона ва пешайвонро мустаҳкамтар кунем,” – шарҳ дод ӯ. “Таркиш заминро меларзонад. Мо шишаи ҳамаи тирезаҳоямонро аз даст додем ва ҳоло пластикаро истифода мебарем.”[217] Фаромарз низ шарҳ дод, ки анборхонаи ӯ бо сабаби таконҳои таркиш аллакай фурӯ рафтааст.

Ҳангома, ки дар деҳаи Мироғ зиндагӣ мекунад, гузориш дод, ки бо вуҷуди дуртар аз таркиш қарор доштанаш, таркишҳо ба хонаи ӯ ҳам зарар мерасонанд: “Баъзан вақте таркиши қавие рӯй медиҳад, дарҳо худ аз худ кушода мешаванд ва дар бино рахнаву тарқишҳо пайдо мешаванд. Онҳо барои ин зарар ба мо ҷубронпулӣ намедиҳанд.”[218]

Хароб кардани манзилҳои истиқоматӣ дар Талхакчашма аз ҷониби ҳукумат

Моҳи июни соли 2013 ҳукумат се хонаро дар деҳаи Талхакчашма, ки дар ноҳияи Роғун ҷойгир шудааст, қисман хароб кард. Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо сокинони ду хонаи қисман харобшуда мусоҳиба кард. Ҷавона О., ки ҳамроҳи оилаи калони худ ва писари 10-солаи дорои маълулияти ҷисмониву равонӣ зиндагӣ мекунад, харобсозии ҷузъии хонаашро дар таърихи 20 июни соли 2013 чунин тавсиф намуд:

Одамони ҳукумат ба мо гуфтанд, ки моро мекӯчонанд ва аз мо хоҳиш намуданд, ки лутфан хонаи худро канда гирем…. Хонаи нави мо дар ноҳияи Турсунзода танҳо нимсохта аст. Хонаи нав чаҳор ҳуҷра дорад, вале танҳо як ҳуҷрааш дару тиреза дорад…. Ғайр аз ин, тракторе ба ин ҷо омад ва ба хароб кардани ин хона шурӯъ намуд. Мақомоти маҳаллӣ шоҳтирҳоро [аз қисми харобшудаи хона] ба боркаши “Камаз” бор карда, ба манзили воқеъ дар ноҳияи Турсунзода оварданд.[219]

Фарида О. илова кард, ки аъзои оилааш қисми боқимондаи хонаро мустақилона канда гирифтанд, то аз харобкории минбаъдаи мақомоти маҳаллӣ пешгирӣ намоянд. Ҳоло онҳо дар ҳуҷраи сайёр зиндагӣ мекунанд, ки ба як ҳуҷраи мураббаъшакли дорои деворҳову боми борик монанд буда, ба он пешайвони хурде илова кардаанд, ки аз хишти хом сохта шудааст. Созмони Дидбони ҳуқуқи башар қисмҳои боқимондаи хонаи кӯҳнаи онҳоро мушоҳида карданд, ки ба ҳуҷраи сайёр наздик аст.[220]

Шоҳпур М., мӯйсафеди 77-сола, ҳоло ҳамроҳи ҳамсари худ ва оилаи писараш дар ду ҳуҷраи боқимондаи хонаи худ дар Талхакчашма зиндагӣ мекунад. Ҳукумат ба онҳо дар ноҳияи Турсунзода ду қитъаи замин ҷудо кард, вале онҳо имконият надоранд бо ҷубронпулии таъминшуда ду хонаи нав бунёд намоянд.[221]

Ба гуфтаи маъмурони ҳукуматӣ, сокинон қисмати охирини ҷубронпулиро танҳо баъди кӯчидан ба макони нав ва ихтиёрӣ канда бурдани хонаҳои мавҷудаи худ мегиранд.[222] Вале моҳи июни соли 2013 ҳукумат қисми зиёди хонаи Шоҳпурро хароб кард, дар ҳоле ки ӯ ва оилааш ҳанӯз ҳам дар он ҷо зиндагӣ карда истодаанд. Ӯ ба ёд овард:

Тобистони соли 2013 тракторҳо омаданд. Онҳо танҳо хонаи ман ва хонаи ҳамсояро ба хок яксон карданд. Хонаҳои дигарон ҳанӯз побарҷо истодаанд. Онҳо вақти пешин омаданд. Ба мо гуфтанд, ки кӯчем. Мехостем пурсем, ки чаро, вале раиси ҷамоат [ҳукумати маҳаллӣ] гуфт, ки онҳо бояд хонаро фавран хароб кунанд, аз ин рӯ мо чизҳоямонро ба боркаши “Камаз” бор карда, [ба Турсунзода] овардем. Барои тамоми ин раванд 2 то 3 рӯз вақт рафт. Як ҳафта пеш аз ин ҳодиса, онҳо омада ба мо гуфтанд, ки ба пурра кандани хона омода шавем.[223]

То вақте ки оила тавонад пул ҷамъоварӣ кунад, ки барои анҷоми сохтмони хонаи худ дар ноҳияи Турсунзода зарур аст, онҳо аз мушкилоти зиндагӣ дар масоҳати маҳдуди хонаи қисман харобшудаи худ азоб мекашанд.[224]

Кам шудани дастрасӣ ба об ва замини кишоварзӣ

Аз соли 2009 баъзе сарчашмаҳои об дар чанд деҳаи наздики макони сохтмон кам ё нопадид шуда, қобилияти сокинонро барои рӯёнидани маводи озуқаворӣ дар ин минтақаҳо коҳиш доданд ва дастрасии сокинонро ба оби ошомиданӣ ва истифодаи хонавода мушкил сохтанд.[225] Гударз Ф., мӯйсафеди 79-сола ҳамроҳи ҳамсар, писар ва оилаи писараш дар Талхакчашма зиндагӣ мекунад. Ӯ шарҳ дод, ки ҳаҷми таъмини оби хонаводаи онҳо солҳои охир коҳиш ёфтааст. Гударз бар ин бовар аст, ки корҳои зиёди сохтмонӣ дар минтақа ба таъминоти об таъсири манфӣ расонидааст. Ӯ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт: “Мо ҳанӯз об дорем, вале баъзе чашмаҳо комилан хушкида истодаанд. Ин аз сабаби корҳои кофтуковӣ дар сарбанди Роғун ба амал омадааст. Барои овардани оби обёрӣ харҳоро истифода мебарем. Ин кор вақти зиёд мегирад.”[226] Маздак Я. ва ҳамсари ӯ Наргис ҳам сокинони Талхакчашма мебошанд, дастрасии озоди худро ба оби ошомиданӣ ва об барои истифодаи хонавода комилан аз даст додаанд: “Моро зарур аст барои гирифтани об 30 дақиқа роҳ паймуда, сипас дар навбат истем. Мо канале доштем, ки обро ба ин ҷо меовард,” шарҳ дод Маздак.[227]

Илова бар ин, баъзе сокинони деҳот гузориш доданд, ки сохтмон дастрасии онҳоро ба боғҳои мевадиҳанда ё чарогоҳҳо, ё аз сабаби он, ки сохтмон дастрасии онҳоро ноамн кардааст ё дастаи кормандони лоиҳаи сохтмони сарбанди Роғун заминҳои онҳоро ҳамчун як ҷузъи макони сохтмони сарбанди оянда гирифтаанд, имконнопазир намудааст.[228] Ба гуфтаи Маздак: “Мо [барои чорвои худ] хасу хошок мерӯёнидем ва чарогоҳ доштем, вале ин чарогоҳро нерӯгоҳи обӣ-барқии Роғун гирифтааст, аз ин рӯ, ҳоло мо маҷбурем хӯроки чорворо харем.”[229]

V. Набудани шаффофият ва механизмҳои муассири шикояткунӣ

Ҳукумат ба оилаҳо  огоҳиномаҳои пешакии кӯчбандӣ додааст ва дар аксари ҳолатҳо, ба онҳо имконияти интихоби маконҳоеро фароҳам овардааст, ки онҳо метавонанд ба чунин маконҳо кӯч банданд. Вале ҳам оилаҳои кӯчбаста ва ҳам онҳое, ки ҳанӯз накӯчидаанд ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки дар аксари мавридҳо ҳукумат ба таври кофӣ шарҳ надодааст, ки оё дар маконҳои нави маскунӣ заминҳои иловагии кишоварзӣ дастрас хоҳанд буд ва барои ба даст овардани чунин замин чӣ гуна метавон дархост пешниҳод кард, инчунин сокинони дар арафаи кӯчбандӣ қарордоштаро огоҳ накардааст, ки дар мавриди ҷанбаҳои махсуси ҷараёни кӯчбандӣ, ба монанди тақсимоти қитъаҳои замин ё ҷубронпулӣ барои хонаводаҳо ба мақомоти дахлдор шикоятҳои худро чӣ гуна дуруст пешниҳод намоянд.

Ҳукумат барои ба назорати раванди кӯчонидан ҷалб намудани шахсони кӯчонидашаванда таваҷҷӯҳ зоҳир накардааст ё дар хусуси дастрасӣ пайдо намудан ба механизмҳои шикояткунӣ ва воситаҳои ҳифзи ҳуқуқ, ҳамон тавре Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳонӣ ва қонуни милливу байналмилалӣ талаб менамоянд, маълумоти саривақтӣ ва дақиқро таъмин накардааст.[230]

Дар натиҷа, одамони кӯчонидашуда гузориш додаанд, ки ё аз ҳуқуқи расмии барои онҳо дастрас (мисли замини кишоварзӣ) огоҳ нестанд ё қодир набуданд аз ҷараёни ба даст овардани чунин ҳуқуқ бомуваффақият истифода баранд. Ба ин монанд, танҳо шахсоне ба идора кардани ҷараёни бюрократие қодир буданд, ки бо системаи шикояткунӣ ва аз воситаҳои ҳифзи ҳуқуқ барои арзёбиҳои камбудиҳо ё иштибоҳҳои тақсимоти қитъаҳои замин ошно буданд ва маҳорат доштанд.[231] Набудани мониторинг ба гурӯҳҳои дарканормонда таъсири зиёд мерасонад.

Набудани иттилоот дар бораи гирифтани замин барои кишоварзӣ ва қитъаҳои замини наздиҳавлигӣ

Замин барои истифодаи кишоварзӣ

Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар хабар дод, ки дар маконҳои нави маскунии ноҳияи Рӯдакӣ - набудани масоҳат маънои онро дошт, ки барои сокинони кӯчонидашуда замини кишоварзӣ мавҷуд нест.[232] Вале дар мактубе ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мақомоти ноҳияи Рӯдакӣ чунин изҳор намудаанд: “Дар ҳоли ҳозир имконияти ба иҷора гирифтан ва истифода бурдани то 100 гектар замин дар гирду атрофи манотиқи Теппаи Самарқандӣ ва Моинкаҷ вуҷуд дорад.”[233]

Дар маконҳои нави дигар мақомоти маҳаллӣ на ҳамеша одамони кӯчонидашударо аз он хабардор месозанд, ки оё замини кишоварзӣ дастрас ҳаст, кай онҳо барои истифода дастрас мешаванд ва чӣ гуна онҳо метавонанд барои истифодаи замин дархост пешниҳод намоянд. Масалан, Суруш Б., сокини 77-солаи деҳаи ҳамсоя, ки ба Сайдони Боло кӯчонида мешавад, набудани маълумот дар бораи замини дастраси кишоварзиро чунин шарҳ додааст:

Ба фикрам дар ин ҷо замини чарогоҳӣ фаровон аст. Касе ба мо дар бораи пешниҳоди дархост барои истифодаи замин чизе нагуфтааст, вале мо медонем, ки замин ҳаст. Агар мо медонистем, ки метавонем барои истифодаи замин дар ин ҷо дархост пешниҳод кунем, ин корро фавран иҷро мекардем.[234]

Дар мусоҳибае бо Созмони Дидбони ҳуқуқи башар намояндаи мақомоти маҳаллии ноҳияи Роғун изҳор намудааст, ки ҳукумат барои заминҳои кишоварзии Сайдони Боло дархост қабул карда истодааст ва чаҳор нафар аллакай қитъаҳои замини якгектарӣ гирифтаанд.[235] Ӯ инчунин изҳор намуд, ки онҳо барои пешниҳоди дархости истифодаи заминҳои кишоварзӣ барои одамони таъсирпазируфта танҳо як маротиба, соли 2009 маълумоти умумиро мубодила кардаанд.[236]

Ба ин монанд, кормандони ҳукуматӣ ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки дар ноҳияи Турсунзода “дар хусуси заминҳои дастраси кишоварзӣ маҳдудияте нест”.[237] Вале сокинони мусоҳибашуда дар Турсунзода изҳор доштанд, ки онҳо намедонистанд, ки ҳукумат барои онҳо заминҳои иловагии кишоварзиро дастрас мекунад. Шоҳпур М., сокини 77-солаи Талхакчашма ба муҳаққиқони Созмони Дидбони ҳуқуқи башар чунин гуфт: “Мо [дар Турсунзода] ягон замини зиёдатии кишоварзӣ надорем. Мо намедонем, ки оё метавонем барои гирифтани замини кишоварзӣ дархост пешниҳод кунем. Агар метавонистем, дархост пешниҳод мекардем.”[238]

Раванди пешниҳоди дархост барои истифодаи замини кишоварзӣ дар Тоҷикистон шояд мураккаб бошад.[239] Дар вокуниш ба мактуби Созмони Дидбони ҳуқуқи башар Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" бар он ишора кардааст, ки танҳо чаҳор сокини ба ноҳияи Рӯдакӣ, як сокини ба Турсунзода ва чаҳор сокини ба Данғара кӯчонидашуда барои истифодаи заминҳои кишоварзӣ дар ин минтақаҳо бомуваффақият дархост пешниҳод кардаанд.[240] Вале мақомоти маҳаллии ноҳияи Данғара ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар иттилоъ додаанд, ки ҳамаи заминҳои дастраси кишоварзиро як хоҷагии коллективӣ гирифтааст ва сокинони инфиродӣ ҳоло қодир нестанд барои истифодаи хоҷагиҳои деҳқонӣ ариза пешниҳод кунанд.[241]

Ба даст овардани қитъаи заминҳои наздиҳавлигӣ

Баъзе сокиноне, ки мехоҳанд барои гирифтани қитъаи иловагии заминҳои наздиҳавлигӣ ариза пешниҳод кунанд, низ гузориш додаанд, ки ҳукумат дар хусуси чӣ гуна анҷом додани ин кор онҳоро ба таври кофӣ огоҳ накардааст. Гев M., сокини Комсомолободи кӯҳнаи ноҳияи Нуробод шарҳ дод, ки баъзе ҳамсояҳои ӯ аллакай кӯчонида шудаанд, “Ман ҳанӯз ин ҷоям, хавотир шудам. Онҳое, ки фарзандони оиладор ва шахсони дастгирикунанда доранд, аллакай рафта, заминҳои худро интихоб кардаанд …. Ҳеҷ кас ба мо нагуфтааст, ки барои ҳалли масъалаҳо ба назди кӣ равем.”[242]

Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" барои ҳар як оила (ҷуфти издивоҷкарда, зани ҷудошуда ё бевамард/бевазан) қитъаи замин ҷудо мекунад. Аксари мардону занони ҷудошуда ё бевамонда гузориш доданд, ки ҳукумат заминҳои наздиҳавлигии онҳоро саривақт ҷудо кардааст, вале Созмони Дидбони ҳуқуқи башар чанд мавридеро ҳуҷҷатгузорӣ намудааст, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" қитъаҳои заминро бо мақсадҳои техникӣ ҷудо накардааст, масалан вақте ки ақди никоҳ ё қатъи ақди никоҳи сокинон аз ҷониби мақомоти маҳаллӣ ба таври дуруст ба қайд гирифта нашудааст.[243]

Агар сокинони мунтазири кӯчдиҳӣ бар ин бовар бошанд, ки ҳукумат иштибоҳан ба онҳо додани қитъаи заминҳои наздиҳавлигиро рад кардааст, онҳо метавонанд дубора ариза пешниҳод намоянд. Вале сокинон ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфтанд, ки ҳукумат ба онҳо дар хусуси чӣ гуна ё ба кӣ пешниҳод намудани чунин аризаҳо хабар надодааст. 

Баъзе сокиноне, ки барои дарёфти қитъаи заминҳои наздиҳавлигӣ ба ҳукумат бомуваффақият ариза пешниҳод кардаанд, гузориш доданд, ки барои гирифтани онҳо беш аз як сол мунтазир буданд. Масалан, Тӯра Ф. шарҳ додааст, ки ҳарчанд мақомоти маҳаллӣ аризаи ӯро барои қитъаҳои иловагии замин дар ноҳияи Турсунзода барои ду нафар аз чаҳор фарзанди ӯ қабул кардаанд, вале ҳанӯз ӯ он қитъаҳои заминро нагирифтааст:

Ман ба маъмурияти маҳаллӣ [ҳукумат] барои гирифтани қитъаҳои замин шикоят навиштам. Онҳо ба ман ҷавоб [-и мусбат] доданд, вале ин соли дуввум аст, ки онҳо додани заминро ваъда медиҳанд. Онҳо дархости моро рад намекунанд, вале қитъаи заминро низ намедиҳанд.[244]

Ба гуфтаи чанд оилаи кӯчонидашуда, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба кардааст, ҷуфтҳои ба тозагӣ хонадоршуда бештари вақтҳо бо масъалаҳое, ба монанди таъхири додан ё набудани замини дастрас дар ҷамоати додашуда рӯ ба рӯ мешаванд, вақте онҳо кӯшиш мекунанд дар ҷамоатҳои маскуншуда даъво карда, қитъаи заминҳои наздиҳавлигии худро ба даст оранд.[245] Мақомоти ноҳияи Роғун ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар иттилоъ доданд, ки онҳо рӯйхати 20 ҷуфти навхонадорро дар тӯли чанд моҳи охир тартиб додаанд ва нақша доранд ин рӯйхатро ба мақомоти маҳаллии масъули бақайдгирии одамони дар навбати замин қарордошта дар яке аз маконҳои нави кӯчдиҳӣ пешниҳод намоянд.[246]

Набудани механизмҳои дастрас ва муассир барои пешниҳоди шикоят

Бисёре аз сокинони дар ҳамаи марҳилаҳои ҷараёни кӯчдиҳӣ қарордошта, ки Созмони Дидбони ҳуқуқи башар бо онҳо мусоҳиба кардааст, дар бораи чӣ гуна ва аз ҷониби кӣ баррасӣ шудани шикоятҳои онҳо изҳори бехабарӣ карданд. Ба таври расмӣ, сокиноне, ки дар раванди кӯчдиҳӣ қарор доранд, метавонанд бо як қатор сабабҳо, аз ҷумла маблағи ҷубронпулӣ, ҳаҷми хизматрасониҳое, ба монанди таъмини об ё қувваи барқ ё ташвишҳои дигар шикоят пешниҳод кунанд.[247]

Вақте ки шахсе ҳангоми пешниҳоди шикоят ба иштибоҳ роҳ медиҳад ё вақте ки дигар масъалаҳои техникӣ вуҷуд доранд, ки ба қарори манфӣ натиҷа медиҳанд, чунин ба назар мерасад, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" ҷиҳати расонидани кӯмак барои ҳалли масъала ба ҳеҷ фаъолияти пайгирӣ ҷалб намешавад. Дар як маврид, зане , ки ҷудо шуда буд, вале ақди никоҳ ва ҷои зисти ӯ ба таври расмӣ ба қайд гирифта нашуда буд, тӯли чанд сол кӯшидааст, ки қитъаи замине ба даст орад, вале бо сабаби мушкилоти маъмурӣ ноком мондааст. Бародари ӯ, ки тавассути пешниҳоди ариза кӯшиш кардааст ба ӯ кӯмак расонад, дар бораи ҳолати хоҳари худ ва гирифтани ҷавобҳои пуртаззод аз мақомоти гуногуни ҳукуматӣ ва набудани хоҳиши мақомот барои ҳалли ин масъала гузориш дод. Ӯ чунин шарҳ дод: “Вақте ки мо [барои гирифтани замин] ариза пешниҳод кардем, онҳо гаштаву баргашта мегуфтанд, ки рӯзи дигар ба назди онҳо равем.”[248]

Мутобиқи гуфтаҳои директори Мудирияти минтақаи зериобшаванда ҳар сокини фарогирифташуда ба ҷараёни кӯчдиҳӣ метавонад ба Мудирият шикоят пешниҳод намояд.[249] Аз оғози ҷараёни кӯчдиҳӣ маъмурият гуфт, ки сокинони кӯчонидашаванда ба Мудирияти минтақаи зериобшаванда беш аз 900 мактуб оид ба масъалаҳои гуногун фиристодаанд. Директори мудирият ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар гуфт, ки ӯ ба ҳар як мактуб ҷавоб додааст, вале дар бораи ҷавобҳо маълумоти муфассал надод.[250] Мудирият низ изҳор намудааст, ки шахсони масъул ба сокинон китобча (нигаред ба Замима) тақсим кардаанд, ки дар онҳо вазоратҳои махсус рӯйхат шудаанд ва сокинон бояд барои навъҳои гуногуни шикоятҳо бо онҳо тамос гиранд. Маъмурият мушаххас накард, ки кай ва муддати ҳар чанд вақт китобча тақсим карда шудааст ё оё онҳо ҳамроҳи сокинони кӯчонидашаванда ба ягон фаъолияти пайгирӣ ҷалб шудаанд.[251]

Дар ҳоле ки шахсони масъули Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" зуд-зуд аз макони кӯчдиҳӣ боздид мекунанд, мудирият ба раванди назорат ё барномаи кӯмаки мунтазам фаъолона ҷалб намешавад, то эҳтиёҷоти эҳтимолии одамонро муайян намояд. Сокини ба ноҳияи Турсунзода кӯчонидашуда, Маҷид П., гуфтааст, ки “Онҳо [мақомот] омада, моро тафтиш намекунанд. Ман аз моҳи март [тақрибан нӯҳ моҳ] дар ин ҷо ҳастам ва ягон намояндаи ҷамоатро надидаам.”[252] Коршиносони Бонки ҷаҳонӣ, ки кӯчдиҳиҳои бо лоиҳаи сарбанди Роғун алоқамандро таҳқиқ мекунанд, ба он ишора кардаанд, ки Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" бояд аз низоми танҳо ба шикоятҳо асосёфта берун равад, то “табодули маълумот ва машварати устувортар ва бештар мунтазамро таъмин намояд.”[253]

Мутобиқи низоми кунунии худ Мудирияти минтақаи зериобшавандаи нерӯгоҳи НБО "Роғун" бо бетаваҷҷуҳии худ эҳтиёҷоти онҳоеро зери хатар мегузорад, ки тавоноӣ ё имконияти ҳимоя кардани ҳуқуқи худро надоранд. Ин ба одамони ҳамаи деҳаҳои кӯчонидашаванда таъсир мерасонад, вале Созмони Дидбони ҳуқуқи башар баъзе ҳолатҳоеро ҳуҷҷатгузорӣ кардааст, ки дар он занони сарпарасти хонаводаҳо гуфтаанд барои маълумот дар бораи кӯчдиҳӣ ба хешовандони марди худ умед бастаанд. Масалан, Дилсӯз М., модари ҷудошудаи соҳиби чаҳор фарзанд, ки интизори кӯчидан аз деҳаи худ – Сайдон аст, батафсил чуин шарҳ дод: “Ҳеҷ кас барои сӯҳбат ба хонаам наомадааст, вале онҳо дар Сайдон вохӯриҳо мегузаронанд. Ман ба вохӯриҳо намеравам. Бародарам меравад.”[254]

Баъзе занон дар бораи ширкат накардан ба қабули қарорҳои марбут ба кӯчдиҳӣ гузориш доданд ва аксари онҳо бар он ишора кардаанд, ки ҳамсарони онҳо дар ҳамаи вохӯриҳои ҷамоат (одатан дар масҷидҳои маҳаллӣ баргузор мешаванд) иштирок мекунанд ва қарори ниҳоии ба куҷо кӯчиданро қабул менамоянд.[255] Нигоҳ С., зане, ки аз деҳаи Комсомолободи кӯҳна ба Нурободи нав кӯчидааст, гузориш дод, ки вақте занон дар вохӯриҳо иштирок мекунанд, онҳо ширкати фаъол надоранд: “Вохӯриҳо баргузор мешаванд, вале занон дар ҷараёни чунин вохӯриҳо хомӯшанд.”[256] Рухшона Ҷ., зане, ки дар Сайдон зиндагӣ мекунад, ҷавоби мақомоти маҳаллиро ба ёд овард, вақте кӯшиш мекард қаноатманд набудани худро дар бораи аз ҷониби ҳукумат арзёбӣ шудани хонааш изҳор намояд:

Ман худам ... ҳангоми вохӯрӣ ба ҷамоат (мақомоти маҳаллӣ) шикоят кардам, вале баробари ба гап сар карданам намояндаи ҷамоат бо ангушташ ба ман ишора карда гуфт: “Гап назан.” Шавҳарам ҳеҷ кор карда наметавонад. Ҷамоат ваъда дод, ки баъдан масъалаи маро дида мебарояд, вале аз лаҳзаи бо ангушт ба ман ишора кардан ва гуфтан, ки ором бошам, ду моҳ гузаштааст.[257]

Вохӯриҳо дар бораи ҷанбаҳои махсуси кӯчдиҳӣ, ба монанди дастрасӣ ба заминҳои кишоварзӣ, барқарорсозии воситаҳои маишат ва шуғл баъзе вақтҳо аъзои муқаррарии ҷамоатҳои кӯчонидашударо комилан истисно мекунанд. Дар мактубе ба Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мақомоти ноҳияи Рӯдакӣ изҳор намудаанд, ки онҳо аз оғози соли 2013 то инҷониб дар атрофи ин мавзӯъҳо чор вохӯрӣ баргузор карданд. Шахсони иштирокдошта “мансабдорони масъул, мутахассисон ва намояндагони сохторҳои дахлдори давлатӣ бо ширкати намояндагони масъули Вазорати меҳнат, кормандони ҷамоатҳо ва раисони ҷамоатҳо” буданд. [258]

VI. Масъулиятҳои Тоҷикистон мутобиқи қонунҳо ва стандартҳои миллӣ ва байналмилалӣ

Сарқонуни (Конститутсияи) Тоҷикистон ва ӯҳдадориҳои ҳуқуқии байналмилалии он ҳам ҳифзи ҳуқуқи шаҳрвандиву сиёсӣ ва ҳам ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, аз ҷумла ҳуқуқ ба манзил, ғизо, об, меҳнат ва таҳсилро кафолат медиҳанд. [259] Сарқонун ва муоҳидаҳои байналмилалие, ки Тоҷикистон узви он аст, низ ҳифзи махсуси ҳуқуқи занон, кӯдакон ва одамони маъюбро таъмин менамоянд. [260] Ҳангоми амалӣ намудани сохтмони сарбанди Роғун ё ҳар гуна лоиҳаи дигари рушд ҳукумат ӯҳдадор аст ба ҳамон ҳуқуқе эҳтиром гузорад, ки махсус ба мавзӯи кӯчдиҳии иҷборӣ робита доранд.

Тоҷикистон низ ба риоя намудани Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳонӣ ӯҳдадор аст, то таъмин намояд, ки бонк афродеро таҳти ҳимоя қарор медиҳад, ки ба таъсири бевоситаи лоиҳаи аз ҷониби бонк маблағгузоришаванда дахл доранд, ҳарчанд бонк ба маблағгузорӣ кардани сарбанди Роғун ӯҳдадор нест. [261]

Масъулиятҳои Тоҷикистон мутобиқи қонунҳо ва стандартҳои миллӣ ва байналмилалӣ

Сарқонуни Тоҷикистон ҳуқуқ ба манзил, меҳнат ва таҳсилро кафолат медиҳад, ҳуқуқ дар чаҳорчӯбаи муоҳидаҳое низ кафолат дода мешаванд, ки Тоҷикистон узви онҳост, аз ҷумла Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи шаҳрвандиву сиёсӣ (ICCPR), Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ (ICESCR), Конвенсия оид ба барҳам додани ҳамаи шаклҳои табъиз нисбат ба занон (CEDAW) ва Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (CRC).[262]  Принсипи асосии ӯҳдадориҳои ҳукумат дар чаҳорчӯбаи Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ таъмин намудани амалисозии прогрессивӣ ва пешрафти ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангист.[263]

Қонунҳои байналмилалӣ ҳуқуқи афродро ба ғизои кофӣ, дастрас ва қобили қабул ҳам ҳамчун унсури ҳуқуқ ба стандарти кофии зиндагӣ ва ҳам ҳамчун ҳуқуқи мустақил ҳимоя мекунанд.[264] Ҳукумати Тоҷикистон бояд барои татбиқ намудани ҳуқуқи афрод ба ғизо ба таври прогрессивӣ амал намояд ва аз аъмоле дурӣ ҷӯяд, ки ба ақибравии татбиқи ҳуқуқи онҳо натиҷа медиҳанд.[265]

Ҳуқуқ ба об ва беҳдоштро низ қонуни байналмилалӣ махсусан ҳимоя кардааст.[266] Қонуни байналмилалии ҳуқуқи башар ҳуқуқ ба обро барои истифодаи шахсӣ ва маишӣ ҳамчун як ҷузъи ҳуқуқ ба стандарти кофии зиндагӣ ва ҳуқуқ ба тандурустӣ муҳофизат менамояд.[267] Ҳуқуқ ба об дар чаҳорчӯбаи ҳуқуқе қарор мегирад, ки Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ҳифз кардааст ва Ҳукумати Тоҷикистон ӯҳдадор аст таъмин намояд, ки дар робита бо татбиқи ҳуқуқи одамони кӯчонидашуда ба об чораҳои вопасгароёнаро (бозпасгардандаро) амалӣ намекунад.

Ҳуқуқ ба манзили муносиб дар чаҳорчӯби Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ҷузъи дигари ҳуқуқ ба стандарти кофии зиндагиро ташкил медиҳад ва Ҳукумати Тоҷикистон ӯҳдадор аст аз амалҳое дурӣ ҷӯяд, ки ба таназзули ин ҳуқуқ натиҷа медиҳанд.[268] Сарқонуни Тоҷикистон низ ҳуқуқ ба манзилро махсус ҳимоя менамояд.[269] Манзили муносиб низ мисли ҳуқуқ ба ғизои кофӣ ва об унсури муҳими ҳуқуқ ба тандурустӣ аст.[270]

Сарқонун ва воситаҳои сершумори байналмилалӣ ҳуқуқ ба таҳсилро дар Тоҷикистон муҳофизат мекунанд .[271] Қонуни байналмилалӣ таҳсилро ҳамчун ҳуқуқи мустақил ва ҳам чун воситаи амалисозии ҳуқуқи дигар эътироф менамояд. Кумита оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ таҳсилро ҳамчун “ноқили асосие” баррасӣ менамояд, ки “тавассути он калонсолон ва кӯдакони аз нигоҳи иқтисодиву иҷтимоӣ барканормонда метавонанд худро аз камбизоатӣ берун кашанд ва барои пурра ширкат варзидан дар ҳаёти ҷомеаи худ воситаҳоро ба даст оранд.”[272]

Ӯҳдадориҳо оид ба ҳуқуқи башар вобаста ба кӯчонидан

Дастуруламалҳои Созмони Милал оид ба кӯчонидан ва ҷойивазкунӣ ба сабаби рушд, ки коршиноси СММ оид ба ҳуқуқи манзилӣ таҳия кардааст, чаҳорчӯбаи ҳуқуқи башарро муқаррар намудааст, ки мутобиқи он кишварҳо метавонанд, дар ҳолатҳои истисноӣ, ба кӯчдиҳиҳои ғайриихтиёрӣ (иҷборӣ) рӯ оранд.[273] Ҳар гуна чунин кӯчдиҳии иҷборӣ бояд дар қонунҳои дохилӣ муқаррар ва риоя карда шавад ва бо қонунҳои байналмилалии ҳуқуқи башар мутобиқ бошад. Шахсоне, ки маҷбуран кӯчонида мешаванд, набояд аз пастравии ҳуқуқи худ ба сабаби кӯчдиҳӣ зиён бинанд ва на ҳар гуна бори гарони нораворо бар дӯш гиранд, ки ҳуқуқи онҳоро барои нигоҳ доштан ва такмил додани стандарти зиндагиеро зери хатар мегузорад, ки бо зиндагии пешинаи онҳо баробар ё беҳтар аст.[274]

Шахсоне, ки маҷбуран кӯчонида мешаванд, “ба иттилооти муносиб, машварати комил ва иштирок дар тамоми ҷараёни кӯчдиҳӣ” ва ҷубронпулии одилона ҳуқуқ доранд, ки бо меъёрҳои ҳуқуқи башар мутобиқ бошад.[275] Ҷубронпулӣ бояд ҳадди ақал талафи биноҳои физикӣ ва заминро пӯшонад. Ба ҳар ҳол, шахсони кӯчонидашуда бояд дар макони нав ба ҳамон сарчашмаҳо ё сарчашмаҳои баробар бо воситаҳои маишату даромад, расмӣ ё ғайрирасмӣ, дастрасӣ дошта бошанд ва ҷубронпулӣ бояд талафи ҳар гуна воситаи маишат ва даромадро то андозае фаро гирад, ки дар ҷои нав имкони кӯчонидани онҳо вуҷуд надорад. Шахсони маҷбуран кӯчонидашуда пеш аз кӯчонидан, дар вақти кӯчонидан ва пас аз кӯчдиҳӣ бояд ба машварати ҳуқуқӣ дастрасӣ дошта бошанд. Дастуруламали мазкур ба занон, кӯдакон ва аъзои барканормондаи ҷомеа низ муҳофизати махсусро таъмин менамояд ва кишварҳоро даъват мекунад то ҳангоми амалисозии нақшаҳои рушд ба ин гурӯҳҳо кӯмаки махсус расонанд.[276]

Дар хусуси ҳуқуқ ба манзил дар чаҳорчӯбаи Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи шаҳрвандиву сиёсӣ ва Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ҳукумати Тоҷикистон ӯҳдадориҳои зиёд дорад.[277] Афроди маҷбуран кӯчонидашуда бояд дар вақти кӯчдиҳӣ ба манзили муносиб ва сазовор дастрасии эмину бехатар дошта бошанд. Барои риояи ӯҳдадориҳои худ дар таъмин намудани он, ки ҳуқуқ тавассути кӯчдиҳии маҷбурӣ поймол карда намешаванд, бояд ҳаҷм ва сифати манзили дастрас монанд ба ҳамон манзиле бошад, ки шахсони кӯчонидашуда пеш аз кӯчдиҳии худ доштанд ва ҳукумат бояд тамоми хароҷоти кӯчдиҳӣ ва таъмини манзилҳои навро бар дӯш гирад.[278]

Ҳукумат ӯҳдадор аст барои талафоте, ки дар вақти кӯчдиҳӣ ба миён омадаанд, ҷубронпулӣ таъмин намояд. Ҷубронпулӣ бояд ҳам талафоти моддӣ ва ҳам имкониятҳои аз даст рафта, аз ҷумла шуғл, талафоти соҳибкорӣ, талафи зироатҳо, чорво ва даромади талафёфтаро рӯйпӯш намояд.

Дар мавриди заминҳои худро аз даст додани одамон, дар Дастуруламал возеҳу равшан изҳор шудааст: “Ҷубронпулӣ бо пули нақд дар ҳеҷ сурат набояд ҳамчун ҷуброн барои замин ва захираҳои моликияти умумӣ ҳисоб карда шавад. Дар ҳар ҳолати маҷбуран гирифта шудани замин, ба шахсони кӯчонидашуда бояд замине дода шавад, ки аз нигоҳи сифат, ҳаҷм ва арзиш баробар ё беҳтар аз замини қаблӣ бошад.”[279]

Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳонӣ

Илова бар ӯҳдадории худ барои ҳимоят кардан аз қонунҳои байналмилалӣ Ҳукумати Тоҷикистон ӯҳдадор аст Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрии Бонки ҷаҳониро риоя намояд. [280] Дар ҳоле ки ин сиёсат аз чанд нигоҳ дар робита бо меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи башар, аз ҷумла муносибати он бо гурӯҳҳои дарканормондае, ба монанди шахсони маъюб ноқис аст,  барои одамоне, ки зери таъсири бевоситаи лоиҳаи аз ҷониби бонк маблағгузоришаванда қарор доранд, як қатор ҳимоятҳоро таъмин менамояд, ки ба гирифтани замин вобаста аст.

Якум, дар сиёсати мазкур изҳор шудааст, ки дар ҳолатҳое, ки агар имконияти худдорӣ аз кӯчонидан вуҷуд надорад, ба одамони кӯчонидашаванда бояд “ба таври асосдор машварат дода шавад” ва “онҳо барои ширкат варзидан дар банақшагирӣ ва амалисозии барномаҳои кӯчдиҳӣ имконият дошта бошанд.” [281] Он ҳамчунин талаб менамояд, ки ба “шахсони беҷошуда … ва ҳар гуна ҷамоатҳои мизбоне, ки онҳоро қабул мекунанд, имконият дода шавад, ки дар раванди банақшагирӣ, амалисозӣ ва мониторинги кӯчдиҳӣ иштирок кунанд.” [282] Дуюм, сиёсат таъкид менамояд, ки ҳадафи асосии ҳар гуна нақшаи кӯчдиҳӣ бояд барқарорсозии воситаҳои маишати одамони кӯчонидашуда бошад. [283] Сеюм, ӯҳдадориии зикршуда дар сиёсат оид ба таъмини ҷубронпулӣ “таъсироти бевоситаи иқтисодиву иҷтимоӣ”-ро фаро мегирад, ки ба бозпас гирифтани заминҳо ё гузоштани маҳдудиятҳои дастрасӣ ба соҳаҳое робита доранд, ки сарчашмаи воситаҳои маишати одамони таъсирпазируфтаро таъмин менамоянд. [284] Нуктаи муҳим он аст, ки дар сиёсати мазкур ҷубронпулӣ ҳамчун “арзиши пурраи ҷуброни” дороиҳои аздастрафта муайян шудааст. [285] Дар ниҳоят, сиёсат талаб менамояд, ки кӯчонидан набояд пеш аз хотима ёфтани бунёди зерсохтор дар маконҳои нав сурат гирад. [286]

Ҳуқуқ ба воситаи муассири ҳимояи ҳуқуқӣ

Қонунҳои миллӣ ва байналмилалӣ аз Ҳукумати Тоҷикистон талаб менамоянд, то барои одамон ва гурӯҳҳое, ки дар ҷустуҷӯи пайдо кардани роҳи ҳали ҳолатҳои поймолшавии эҳтимолии ҳуқуқи инсон ҳастанд, ки дар ҷараёни кӯчдиҳӣ ба вуҷуд меоянд, воситаҳои муассирро таъмин намояд.[287] Ҳукумат бояд шахсони таъсирпазируфтаро бо имкониятҳои муассири пешниҳоди шикоятҳо ва гирифтани ҷавобҳои саривақтӣ таъмин намояд. Инчунин ҳукумат бояд ҳуқуқи онҳоро ба кӯмак пеш аз кӯчонидан, дар вақти кӯчонидан ва баъд аз кӯчдиҳӣ то он даме ҳимоя намояд, ки онҳо стандарти зиндагии дар нақшаи кӯчдиҳӣ муқарраршударо ба даст оранд.[288]

Тавсияҳо

Ба Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, МД «Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО-и Роғун»: ва мақомоти маҳаллиӣ ҳокимияти давлатӣ дар ноҳияҳо:

• Аз нав баҳодиҳӣ кардани баҳодиҳии қаблии моликият ба хотири кафолат додани он ки миқдори ҷубронпулӣ пурра хароҷоти кӯчонидани манзил ва моликиятро дар қитъаи замини хонавода инъикос менамояд. Таъмин кардани ҷуброни иловагӣ ба оилаҳо дар вақти муносиб. Кафолат додани он, ки ҳамаи баҳодиҳиҳои нав ва пардохтҳои ҷубронпулӣ хароҷоти умуми кӯчониданро бо дарназардошти нархҳои ҷорӣ инъикос мекунанд.
  • Таъмин кардани андозаи муносиби замин ва миқдори ҷубронпулӣ барои ҳар хонавода ҷиҳати сохтани хона мутобиқ ба андоза ва сифати хонаи қаблӣ.
  • Ба таври зуд ва фаврӣ расонидани маълумот дар бораи миқдори бознигаришудаи ҷубронпулӣ ва баҳодиҳиҳои нав ба  МД «Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО-и Роғун» барои пардохт кардан дар вақти муносиб.
  • Кафолат додани он ки маблағи ҷубронпулӣ тамоми хароҷоти иловагӣ ва ҷонибии вобаста ба кӯчонидани ғайриихтиёриро фаро мегирад.
• Анҷом додани тамоми тадбирҳои зарурӣ барои барқарор кардани воситаҳои зиндагӣ баробар бо сатҳи қабл аз кӯчонидан. Аз нав баҳодиҳӣ кардани баҳогузориҳои қаблӣ барои кафолат додани он ки онҳо воситаҳои аз даст рафтаи зиндагӣ, аз ҷумла дарахтону зироат, ҳайвоноти парваришӣ, заминҳои кишоварзӣ ва воситаҳои ғайрирасмии даромадро инъикос мекунанд.
• Ҳангоми кӯчонидани одамон дар оянда барои нигоҳ доштани воситаҳои зиндагӣ дар давоми раванди кӯчонидан ҳамаи тадбирҳои лозимро анҷом диҳед. Кафолат диҳед, ки ҳамаи баҳодиҳиҳои нав ҳамаи намуди талафоти воситаҳои зиндагӣ вобаста ба кӯчдиҳиро инъикос мекунанд ва ба принсипи замин ба замин ва ҷуброн дар шакли мол бар ивази воситаҳои аз даст додашуда дар ҳамкорӣ бо Вазорати кишоварзӣ афзалият дода мешавад. Таъмин кардани ҳимояти иловагии молиявӣ ва техникӣ то замоне, ки воситаҳои зиндагӣ то сатҳи қабл аз кӯчонидан барқарор карда шаванд.
• Агари миқдори қобили муқоисаи замин дар макони муайяни кӯчонидашуда мавҷуд набошад, таҳия ва амалӣ кардани нақша барои таъмини воситаҳои алтернативии зиндагӣ барои шахсони кӯчонидашуда ҳамроҳ бо вазоратҳои дахлдор.
• Ба таври зуд ва фаврӣ расонидани маълумот дар бораи миқдори бознигаришудаи ҷубронпулӣ ва баҳодиҳиҳои нав ба «Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО-и Роғун» барои пардохт кардан дар вақти муносиб.

Ба «Мудирияти минтақаи зериобшавандаи НБО-и Роғун»:

• Фавран инфрасохтор ва хидматрасониҳои асосӣ ба монанди роҳҳо, об, нерӯи барқ, мактабҳои маҳаллӣ, марказҳои хидматрасонии тиббиро дар ҳамаи ҷомеаҳои кӯчонидашуда таъмин намоед. Боварӣ ҳосил кунед, ки компонентҳои инфрасохтор қабл аз сар кардани марҳилаҳои ояндаи кӯчонидан дар ҳолати корӣ қарор доранд ва имкон медиҳанд, ки сокинони кӯчонидашуда дар раванди сохтани хона ба чунин хадамот дастрасӣ дошта бошанд.
• Тафтиш кардани нигарониҳо ва ташвишҳои махсус дар деҳаҳои муайян ба мақсади ёфтани роҳи ҳалли масъалаҳои ҷиддӣ, ки сокинони кӯчонидашуда рӯбарӯ мешаванд, аз ҷумла:
  • Аз нав баҳо додан ва андоза кардани сатҳи болои обҳои зеризаминӣ ва вазъияти бади системаи заҳкашӣ дар ноҳияи Данғара ва бардоштани қадамҳои оянда барои коҳиш додани сатҳи об дар минтақаҳои зарардида.
  • Дар минтақаҳои дахлдори кӯчдиҳӣ ба монанди Рӯдакӣ ва Турсунзода таъмин намудани дастрасии амну бехатар ба миқдори кофии об ҳам барои нӯшидан ва ҳам обёрӣ.
  • Таҳқиқ кардани имкониятҳо барои кафолат додани таъминоти доимии барқ дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда, махсусан талабот барои барқ ба мақсади анҷом додани сохтмони манзил.
  • Дар Кишроғ ва Мироғ ҳамроҳ бо мақомоти масъули сохтмони Роғун ба таври фаврӣ ба одамон барои хароб кардани хонаҳояшон ҳамчун натиҷаи корҳои таркишӣ барои сохтмони сарбанд  хисорати воридшударо ҷуброн кунед.
  • Дар ҳамкорӣ бо Вазорати маориф, Вазорати меҳнат ва ҳифзи иҷтимоӣ ва мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатии ноҳияи Данғара кафолат додани мамнӯъияти комили меҳнати маҷбурии кӯдакон ва меҳнати хатарноки кӯдакон, аз ҷумла ҷамъоварии пахта аз ҷониби кӯдакон. Кафолат додани он, ки мақомоти мактаб ва шахсони дахлдор ба маҷбурсозии кӯдакон ҷиҳати анҷом додани меҳнати маҷбурӣ ва хатарнок ҳисобдиҳанда мебошанд.
• Дар ҳамкорӣ бо дастгоҳи сарвазири Тоҷикистон, афзоиш додани назорат (мониторинг) дар ҷомеаҳои кӯчонидашуда ба мақсади муайян ва ҳал кардани масъалаи таъсироти мухолифи ҳуқуқи башар ва кафолат додани мутобиқат бо сиёсати амалиётии Бонки ҷаҳонӣ вобаста ба кӯчонидани ғайриихтиёрӣ ва қонунҳои миллӣ ва байналмилалӣ.
  • Ба таври фаъол назорат кардани шароит барои шахсон ва оилаҳои кӯчонидашуда аз тариқии боздидҳои давравӣ - ҳам мутобиқи нақша ва ҳам берун аз нақша, назорат кардани шароит дар соҳаҳои кӯчонидашуда ва мусоҳиба кардани шахсони кӯчонидашуда дар бораи шароити зиндагии онҳо, дастрасии онҳо ба хадамот ва муҳлатҳои замонбандишуда ва сифати кӯмакҳо аз мақомоти маҳаллӣ дар ҳалли ташвишҳо дар чорчӯби салоҳиятҳои худ.
  • Назорат кардан аз болои мақомоти маҳаллӣ ва ноҳиявӣ ба манзури кафолат додани он ки сиёсатҳои кӯчдиҳӣ ба таври муассир аз тариқи боздидҳои давравӣ - ҳам мутобиқи нақша ва ҳам берун аз нақша амалӣ мешаванд, ҳамчунин бознигарии гузоришҳо дар бораи раванди кӯчонидан, ки аз мақомот талаб мешавад бо таваҷҷуҳ ба муайян кардани холигоҳҳо дар ҳисобдиҳанда будан ё шаффофият масъалаҳоро санадсозӣ ва баррасӣ намоянд. Назорат ё мониторинг бояд ҳамчунин ба он баҳо диҳад, ки оё мақомот ба таври мунтазам маълумотро дар бораи чӣ гуна дархост кардан барои заминҳои мавҷудаи кишоварзӣ, чӣ гуна дастрасӣ пайдо кардан ба хизматрасониҳои асосӣ ва чӣ гуна идора кардани  шикоятҳо паҳн мекунанд.
  • Таҳия кардани механизми возеҳ ва шаффофи шикоятҳо, ки аз тариқи он сокинони кӯчонидашуда ва онҳое, ки мунтазири кӯчонидан ҳастанд метавонанд шикоятҳои худро пешниҳод намоянд ва онҳо бояд бознигарӣ шаванд ва дар вақти муносиб ва беғаразона ҳал карда шаванд. Ба таври мунтазам хабардор кардани  аҳолии зарардида дар бораи мавҷудияти механизми шикоятҳо ва тарзу равиши пешниҳоди шикоятҳо.
  • Иҷоза додан ба ҷомеаи шаҳрвандӣ барои дастрасии озод ба маконҳое, ки сокинон аз он ҷо кӯчонида шудаанд ва низ маконҳои кӯчонидашуда, то онҳо тавонанд мустақилона раванди кӯчониданро назорат кунанд ва гузориш диҳанд ва ба одамон кӯмак кунанд, шикоятҳои худро ба таври лозимӣ пешниҳод намоянд.
• Дар ҳамкорӣ бо Вазорати тандурустӣ таъмин кардани кумаки махсус дар кафолат додани хидматрасониҳои асосӣ ба гурӯҳҳои барканормонда монанди одамони маъюб, беваҳо ва занони ҷудошуда.   Махсусан, кафолат додани он ки аъзои ин гурӯҳ:
  • кӯмак пешниҳод намоянд ва кӯмак расонанд, хоҳ ҷисмонӣ ва хоҳ молиявӣ бошад, дар сохтани хонаҳои нав, агар онҳо инро бихоҳанд.
  • Ба ҳеҷ гуна қатъшавии дастрасӣ ба воситаҳои ҳуқуқии онҳо мутобиқи қонун ба монанди нафақа, пардохт барои маъюбӣ, ҷубронпулӣ ё тахфиф барои доруворӣ дар тамоми давоми раванди кӯчонидан роҳ надиҳед.
  • Ба таври фаврӣ хидматрасониҳои асосӣ ба монанди об, нерӯи барқ дар хонаҳои нав таъмин карда шавад.
  • Ба таври возеҳ фаҳмидани раванди пешниҳод ва санадсозии шикоятҳо ва пешниҳоди ариза барои замини кишоварзӣ. Дар мавриди ҳар ариза ё шикояти пешниҳодшуда бояд кӯмаки амалӣ ва ҳуқуқӣ расонида шавад.
• Дар ҳамкорӣ бо Вазорати маориф кафолат додани он, ки ҳамаи кӯдакон ба таври доимӣ ба мактаб дастрасӣ доранд, аз ҷумла кафолат додани он, ки мактабҳо қабл аз анҷом додани кӯчонидани оилаҳо ба деҳоти нав сохта ва омода барои истифода мебошанд. Пеш гирифтани тадбирҳо барои кафолат додани он, ки оилаҳо ба ҳуқуқи духтарон ва кӯдакони маъюб барои рафтан ба мактаб дахолат намекунанд, ҳамон гуна ки мутобиқи қонуни Тоҷикистон ва қонунҳои байналмилалӣ кафолат дода шудааст ва пеш бурдани иқдомҳои огоҳирасонӣ ва коммуникатсия барои таъкид кардан бар оилаҳо оид ба ҳуқуқ ба таҳсили кӯдакон бидуни табъиз (дискриминатсия). Назорат (монитор) кардан аз болои таъсироти раванди кӯчдиҳӣ бар рафтани кӯдакон ба мактаб ва кафолат додани он, ки натиҷаҳо мутобиқи гендер ва маъюбӣ гурӯҳбандӣ шаванд.
• Дар ҳамкорӣ бо Вазорати меҳнат ва ҳифзи иҷтимоӣ дар ҳолатҳое, ки одамон ҳанӯз интихоб накардаанд, ки ба кадом ноҳия мекӯчанд, ба онҳо дар бораи имконияҳои (дурнамоҳои) ҷойҳои корӣ (шуғл) маълумот диҳед, агар онҳо дар ҷойҳои муайян мавҷуд бошанд ва барои онҳо кӯмакҳои корёбӣ ё омӯзишҳои касбиву маҳоратиро барои ҳамаи шахсони кӯчонидашуда, аз ҷумла занон таъмин намоед.
• Пас аз кӯчонидан давом додани кор барои дастрас сохтани иттилоот дар бораи имкониятҳои ёфтани ҷои кор ва кӯмакҳои корёбӣ ё омӯзишҳои касбӣ.

Назорат кардани таъсироти кӯчонидан ба корёбӣ ва кафолат додани он ки натиҷаҳо мутобиқи гендер ва маъюбӣ гурӯҳбандӣ шаванд.

Ба мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ дар ҳамаи ноҳияҳои дахлдор

• Ба таври зуд ва давравӣ ба сокинон хабар диҳед, ки чӣ қадар заминҳои кишоварзӣ дар ҳар ҷомеаи кӯчонидашуда дастрасанд ва чӣ гуна метавон барои ин замин ариза дод.
• Мусоидат кардан барои бақайдгирии муносиб ва зуди издивоҷҳо, талоқҳо, ҷои истиқомат, мақоми маъюбӣ ва вазъияти оилавӣ.

Ба Бонки ҷаҳонӣ

• Назорат кардани тарзи иҷрои кор дар мавриди ҳар элементи Сиёсати кӯчонидани ғайриихтиёрӣ (OP4.12) ва дигар Роҳнамоҳои дахлдори Бонки ҷаҳонӣ ва талаб кардан аз Ҳукумати Тоҷикистон то ба дараҷаи мутобиқат ба меъёрҳо рафта расад.
• Дар ҳолатҳое, ки роҳнамоҳои Бонки ҷаҳонӣ риоят мешаванд, вале одамон ба ҳар ҳолат поймолшавии ҳуқуқи худро таҷриба мекунанд, талаб кунед, ки Нақшаи кӯчонидан (кӯчдиҳӣ) бояд барои мутобиқат ба стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи башар тақвият дода шавад.

Ба Бонки ҷаҳонӣ ва дигар донорҳои эҳтимолӣ

• Маблағгузорӣ кардани ҷанбаи кӯчонидании Лоиҳаи сохтмони НБО-и Роғун, агар он кафолат диҳад, ки стандартҳои ҳуқуқи башар риоят мешаванд.
  • Ҷудо кардани маблағҳо махсус барои раванди кӯчонидан, ки ҷиҳати тақвият додани Нақшаи кӯчдиҳӣ истифода мешаванд ва ба таври возеҳ аз стандартҳои ҳуқуқи башар ҳимоят мекунанд.
• Машғул шудан ба назорати мунтазам аз болои раванди кӯчонидан.
  • Ба таври давравӣ баҳо додан ба ҷомеаҳои кӯчонидашуда аз тариқи боздидҳо ва мусоҳибаҳо бо аъзои зарардидаи ҷомеа.
  • Ба таври давравӣ баҳо додан ба амалҳои мақомоти ҳукуматӣ аз тариқи бознигарии гузориши дахлдор ва санадҳо ва низ боздидҳои нақшавӣ ва ғайринақшавӣ ва мусоҳибаҳо бо ҳукумат ва мақомоти маҳаллӣ.
• Исрор кардан ва талаб кардан аз  ҳукумат барои мусоидат намудан ба намояндагони ҷомеаи шаҳрвандӣ ба мақсади дастрасӣ доштани онҳо ба минтақаҳое, ки сокинон аз он ҷо кӯчонида шудаанд ва ҳам маконҳои кӯчонидашаванда ва имкон додан ба онҳо барои ба таври мустақилона назорат намудан ва гузориш додан дар бораи раванди кӯчонидан ва кӯмак намудан ба одамон барои пешниҳоди шикоятҳои худ.

Сипосгузориҳо

Ин гузоришро Франческа Корбачо, муҳаққиқи Созмони Дидбони ҳуқуқи башар барои Аврупо ва Осиёи Марказӣ ва шуъбаҳои бизнес ва ва ҳуқуқи башар бар асоси таҳқиқоте навиштааст, ки ҳамроҳи Ҷейн Букенен, ёвари мудири Шӯъбаи Аврупо ва Осиёи Марказӣ ва Ҷессика Эванс, сармуҳаққиқ/мушовири муассисаҳои байналмилалии молиявии Шӯъбаи фаъолияти иқтисодӣ ва ҳуқуқи башар баргузор кардааст.

Ин таҳқиқот бе тарҷума ва кӯмаки таҳқиқотии Зӯҳро Муборова ва кӯмакҳои тарҷумонии Ҷаҳонгир Мунзим, Илҳомиддин Ҷалилов ва Баҳрӣ Алиев имконнопазир мебуд.

Гузориши мазкурро Ҷейн Букенен ва Ҷессика Эванс таҳрир карданд. Онро Ҳю Виллиямсон, мудири Шӯъбаи Аврупо ва Осиёи Марказӣ, Санта Рау Баррига, мудири Шӯъбаи ҳуқуқи маъюбон, Стив Свердлов, муҳаққиқи бахши Тоҷикистон дар Шӯъбаи Аврупо ва Осиёи Марказӣ, Аманда Клейзинг, муҳаққиқи Шӯъбаи ҳуқуқи занон, Алис Фармер, муҳаққиқи Шӯъбаи ҳуқуқи кӯдакон, Эйслинг Рейдӣ, сармушовири ҳуқуқӣ ва Том Портеус ҷонишини мудири барнома дар Созмони Дидбони ҳуқуқи башар мавриди таҷдиди назар қарор додаанд.

Созмони Дидбони ҳуқуқи башар сипоси худро ба сокиноне изҳор медорад, ки таҷрибаҳои худро бо мо мубодила карданд. Мо низ аз ҳуқуқшиносон, коршиносон ва созмонҳои ғайридавлатӣ, махсусан Дафтари ҳуқуқи башар ва волоияти қонун дар шаҳри Душанбе - пойтахти Тоҷикистон миннатдорем, ки ба ин гузориш бо вақт, коршиносӣ ва иттилооти худ саҳм гузоштанд.

Таҳқиқ ва кӯмаке, ки Ҷорҷ Кобахидзе ва Ксения Кутирёва, таҷрибаомӯзони Шӯъбаи Аврупо ва Осиёи Марказӣ ва Кейтлин Мартин, ходими илмии Шӯъбаи Аврупо ва Осиёи Марказӣ таъмин намудаанд, арзишманд буданд.

Сипоси махсус ба Ҷош Лайенз барои кори ӯ дар таҳияи харитаҳову тарҳҳои ин гузориш изҳор мешавад. Дар таҳияи гузориш Айви Шен, муҳаррири суратҳо, Грейс Чой, мудири табъу нашр, Кейти Миллз, мутахассиси соҳаи табъу нашр, Фитзрой Ҳопкинз, менеҷери маъмурӣ ва Хосе Мартинез ҳамоҳангсози калон саҳм гирифтанд.

Замима

1. Мукотиботи Дидбони Ҳуқуқи Башар бо Мудирияти минтақаи зериобшавандаи Нерӯгоҳи Барқии Обии Роғун
2. Мукотиботи Дидбони Ҳуқуқи Башар бо Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон
3. Мукотиботи Дидбони Ҳуқуқи Башар бо Ҳукумати ноҳияи Данғара
4. Мукотиботи Дидбони Ҳуқуқи Башар бо Ҳукумати ноҳияи Нуробод
5. Мукотиботи Дидбони Ҳуқуқи Башар бо Ҳукумати ноҳияи Рӯдакӣ
6. Мукотиботи Дидбони Ҳуқуқи Башар бо Ҳукумати шаҳри Турсунзода
7. Мукотиботи Ҳуқуқи Башар бо Бонки Ҷаҳонӣ

21 марта 2014 г.

Директору государственного учреждения «Дирекция по зонам затопления Рогунской ГЭС»

Самӣ Шарифу

ул. Бохтар, 10

г. Душанбе, 734025 Таджикистан

Уважаемый господин Шариф!

Приветствую Вас от имени Хьюман Райтс Вотч. Как Вам, должно быть, известно, Хьюман Райтс Вотч изучает процесс переселения людей в связи со строительством Рогунской ГЭС в Таджикистане.

Хьюман Райтс Вотч — независимая организация, которая следит за соблюдением прав человека в более чем 90 странах мира и рассказывает об этом. На основе собранных данных мы готовим доклады, призванные информировать о проблемах в области прав человека, с практическими рекомендациями по осуществлению изменений.

С ноября 2013 года Хьюман Райтс Вотч изучает различные вопросы, вызывающие озабоченность в связи с судьбой переселенных лиц и тех, кому переселение еще предстоит из-за строительства Рогунской ГЭС. Нам удалось несколько раз побеседовать с бывшим руководителем Дирекции по зоне затопления Рогунской ГЭС г-ном Мирзоевым, и мы надеемся на встречу с Вами в ходе нашей следующей поездки в Таджикистан. Мы благодарны за конструктивный диалог, который мы ведем с властями Таджикистана. 

При подготовке своих материалов Хьюман Райтс Вотч стремится к объективности и максимальной информированности. Мы хотели бы познакомить Вас с результатами своего исследования и надеемся, что Вы и Ваши сотрудники смогут ответить на приведенные ниже вопросы, чтобы мы точно отразили Вашу точку зрения в своем докладе.

• 1. Организация Хьюман Райтс Вотч выяснила, что одной компенсации, выделяемой государством, людям не хватает, чтобы построить новые дома того же размера и качества, что их старые. Во многих случаях им приходилось вкладывать большие суммы собственных сбережений, чтобы закончить строительство. Все опрошенные отмечали, что стоимость материалов выросла в последние годы, поэтому им приходится или добавлять на строительство много денег из своего кармана, или жить в худших домах, чем те, что были у них раньше.
  • Какие меры приняли власти, чтобы гарантировать, что выделяемая компенсация позволит людям построить дома сопоставимого размера и качества? Что власти планируют предпринять, чтобы исправить несоответствие суммы компенсации, из-за которого переселенные люди не могут построить дома сопоставимого размера и качества? Что делали и планируют делать власти, чтобы справиться с влиянием инфляции на изменение стоимости строительных материалов, которое произошло с момента расчета размеров компенсации до ее выплаты?
• 2. Большинство переселенцев лишились обрабатываемых сельскохозяйственных земель либо им пришлось продать домашний скот ввиду отсутствия достаточных и подходящих угодий для выпаса скота там, куда их переселили. Многие из них сообщают, что у них резко выросли расходы на продовольствие. Кроме того, люди часто говорят, что лишившись обрабатываемых земель либо вынужденно продав домашний скот, они потеряли значительный источник доходов и продовольствия.
  • Учитывали ли власти при выборе мест для переселения такой фактор, как наличие обрабатываемых земель и земель для содержания и выпаса скота? Какие шаги они предпринимают в каждом из районов переселения, чтобы решить проблемы жителей с обрабатываемыми землями и землями для содержания и выпаса скота?
• 3. Организация Хьюман Райтс Вотч выяснила, что у переселенцев — особенно в Турсунзадевском и Дангаринском районах — мало возможностей для долговременного трудоустройства. Притом что безработица присутствует во многих районах Таджикистана, особенно сильно она затрагивает переселенных людей, которые только что лишились таких источников средств к существованию, как земледелие и животноводство. Многие жители этих районов считают отсутствие работы одной из самых больших проблем, вызванных переселением.
  • Какие шаги предпринимало правительство, чтобы помочь переселенцам найти работу на новом месте жительства? Если за это отвечают местные власти, какие существуют меры по контролю за их действиями?
• 4. До переселения в одном домовладении проживало по нескольку семей, и эти дополнительные семьи обычно получали отдельные земельные участки в районах, куда их переселяли. Однако они не получили средств на строительство домов на выделенных участках сверх номинальных личных компенсаций.
  • Изучало ли правительство возможность предоставления финансирования таким семьям в виде грантов или беспроцентных кредитов либо кредитов с низкой ставкой? Почему или почему нет? Если да, пожалуйста, расскажите, какие действия предприняли власти.
• 5. В местах проживания переселенцев, где подача воды обеспечивается при помощи электронасосов, у людей хуже с водой, чем было раньше. В некоторых случаях нехватка воды создает большие препятствия для тех, кто пытается выращивать овощи либо фруктовые деревья на приусадебных участках.
  • Какие шаги предпринимают власти для решения проблемы нехватки воды в районе Рудаки и Турсунзадевском районе с учетом того, что переселенные люди имеют право на сохранение или улучшение качества жизни на новом месте жительства? Что власти делают, чтобы обеспечить достаточное водоснабжение в Сайдоны-Боло, Йоли-Гарм-Оба и прочих местах, куда будут переселять людей в будущем?
• 6. Подача электричества переселенцам, за исключением летних месяцев, осуществляется по расписанию. Хьюман Райтс Вотч понимает, что подача электроэнергии по графику является общепринятой практикой в Таджикистане, однако это создает дополнительные трудности для людей, которые строят новые дома. В частности, такой режим ограничивает время, в течение которого люди могут заниматься строительством домов и пользоваться электроинструментами, из-за чего стройка растягивается на более длительный срок. 
  • Изучало ли правительство вопрос о том, чтобы выделить дополнительную электроэнергию переселенцам в целях сокращения времени строительства? Почему или почему нет? Что власти делают, чтобы обеспечить достаточное электроснабжение в Сайдоны-Боло, Йоли-Гарм-Оба и прочих местах, куда будут переселять людей в будущем?
• 7. Нам известно, что переселенцы могут обращаться за предоставлением наделов обрабатываемой сельскохозяйственной земли. Однако наши исследователи обнаружили, что люди, которых это касается, часто не знают о наличии обрабатываемых земель в районах переселения и о том, как подать соответствующее заявление. Люди также говорили о нехватке информации и помощи в том, что касается подачи заявлений на землю.
  • Каким образом власти информируют людей о существовании таких механизмов и порядке их использования? В какие сроки власти должны рассматривать заявления на предоставление обрабатываемой земли и пастбищ?
  • Сколько заявлений на сельскохозяйственные земли было подано из каждого из поселков переселенцев? Сколько людей получили сельскохозяйственные земли в каждом из поселков переселенцев?  Какого размера участки получил каждый из заявителей?
  • Насколько активно правительство привлекает местные власти, жителей и организации гражданского общества к работе с переселенцами и оказанию им помощи в оформлении и подаче заявлений на землю? Почему или почему нет?
• 8. Нам известно, что переселенцы могут подавать жалобы на разного рода проблемы, возникающие при переселении. Однако наши исследователи обнаружили, что люди, которых это касается, часто не знают, как правильно обратиться с жалобой. Люди также говорили о нехватке информации и помощи в том, что касается подачи жалоб.
  • Сколько жалоб власти получили от переселенцев? По каким из этих жалоб приняты меры?
  • Насколько активно правительство привлекает местные власти, жителей и организации гражданского общества к работе с переселенцами и оказанию им помощи в оформлении, а также в подаче заявлений на землю и жалоб? Почему или почему нет?
• 9. Мы понимаем, что выселяемым людям предлагается на выбор несколько районов для переезда.
  • Какими факторами руководствовалось правительство, выбирая каждое из мест для переселения в Дангаринском, Турсунзадевском, Нурабадском и Рогунском районах, а также в районе Рудаки?
• 10. Хьюман Райтс Вотч осмотрела примерно 13 двухэтажных домов, построенных властями для переселенцев в Новом Нурабаде. Насколько известно, они были построены для людей, которым предстоит переселение, в частности для людей с инвалидностью.
  • Пожалуйста, расскажите о целях строительства этих домов и о том, как они используются сейчас.  В частности, перечислите, пожалуйста, сколько домов занимают государственные служащие, сколько  — семьи, во главе которых стоят женщины, в скольких проживают люди с инвалидностью и в скольких  — ветераны войны.
• 11. Как стало известно Хьюман Райтс Вотч, в Кишроге и Мироге после четвертого класса дети могут продолжать учебу, лишь ходя в школу по строительным туннелям Рогунской ГЭС. По словам жителей Кишрога и Мирога, их дети не могут ходить по этим туннелям ежедневно и поэтому бросают учиться после четвертого класса.
  • Известно ли властям об этой ситуации? Какие шаги они предпринимают, чтобы обеспечить доступное образование детям из Кишрога и Мирога после четвертого класса?
• 12. Представители Хьюман Райтс Вотч побеседовали со многими людьми, у которых есть родственники с инвалидностью. Многие из них говорили о необходимости особой помощи при переезде, в частности помощи со строительством домов, оформлением пенсии по инвалидности и льготных лекарств, а также общего содействия во время переселения.
  • Оказывают ли власти дополнительную помощь семьям с людьми с инвалидностью? Пожалуйста, опишите, в чем она заключается. Как власти информируют людей с инвалидностью о наличии такой помощи? Пожалуйста, опишите также процедуру обращения человека с инвалидностью за помощью.
• 13. Представители Хьюман Райтс Вотч обратили внимание, что обитатели Кишрога и Мирога живут вблизи проведения взрывных работ, из-за которых часто и сильно страдают их дома. По словам тех, с кем говорили исследователи, никто из них не получил компенсацию за причиненный ущерб, несмотря на заверения, что такие компенсации будут выплачены. Кроме того, исследователи обнаружили, что у людей не всегда есть транспорт, чтобы на время взрывов вывезти из домов стариков и людей с инвалидностью.
  • Известно ли властям, что жители Кишрога и Мирога пока не получили компенсации за ущерб, причиненный их домам взрывными работами? Какие шаги предпринимает правительство, чтобы обеспечить выплату компенсаций за ущерб? Известно ли властям, что старики и люди с инвалидностью порой не могут добраться во время взрывов до безопасного места из-за отсутствия транспорта?

Мы будем признательны, если Вы пришлете ответ к пятнице, 11 апреля, чтобы мы могли включить предоставленную Вами информацию в публикуемый нами доклад.

Спасибо Вам за уделенное внимание. Мы надеемся, что Вы ответите на наши вопросы. Кроме того, мы будем благодарны, если нам удастся продолжить обсуждение с Вами перечисленных проблем. По всем вопросам обращайтесь к Франческе Корбако (Francesca Corbacho) по адресу corbacf@hrw.org.

С уважением,

Джейн Бьюкенен,

Заместитель директора

Отделение по Европе и Центральной Азии

Хьюман Райтс Вотч

21 марта 2014 г.

Правительство Республики Таджикистан

пр. Рудаки, 80

Душанбе, 734023 Таджикистан

Тел.: +992 37 221-18-7/221-66-81/221-40-12/221-47-71

Уважаемый господин Расулзода!

Я обращаюсь к Вам, чтобы узнать Ваше мнение и получить информацию в связи с исследованием Хьюман Райтс Вотч, которое посвящено Рогунской ГЭС в Таджикистане. Поскольку все органы государственной власти, отвечающие за процесс переселения, согласно постановлению правительства № 47 обязаны регулярно отчитываться о проделанной работе перед правительством Таджикистана, я надеюсь, что именно у Вашего аппарата есть уникальная возможность помочь нам с целым рядом вопросов.

Хьюман Райтс Вотч — независимая организация, которая следит за соблюдением прав человека в более чем 90 странах мира и рассказывает об этом. На основе собранных данных мы готовим доклады, призванные информировать о проблемах в области прав человека, с практическими рекомендациями по осуществлению изменений.

С ноября 2013 года Хьюман Райтс Вотч изучает различные вопросы, вызывающие озабоченность в связи с судьбой переселенных лиц и тех, кому переселение еще предстоит из-за строительства Рогунской ГЭС. Нам удалось несколько раз побеседовать с бывшим руководителем Дирекции по зонам затопления Рогунской ГЭС г-ном Мирзоевым, и мы надеемся на встречу с Вами в ходе нашей следующей поездки в Таджикистан. Мы благодарны за конструктивный диалог, который мы ведем с правительством Таджикистана. 

При подготовке своих материалов Хьюман Райтс Вотч стремится к объективности и максимальной информированности. Мы хотели бы познакомить Вас с результатами своего исследования и надеемся, что Вы и Ваши сотрудники смогут ответить на приведенные ниже вопросы, чтобы мы точно отразили Вашу точку зрения в своем докладе.

• 14. Организация Хьюман Райтс Вотч выяснила, что одной компенсации, выделяемой государством, людям не хватает, чтобы построить новые дома того же размера и качества, что их старые. Во многих случаях им приходилось вкладывать большие суммы собственных сбережений, чтобы закончить строительство. Все опрошенные отмечали, что стоимость материалов выросла в последние годы, поэтому им приходится или добавлять на строительство много денег из своего кармана, или жить в худших домах, чем те, что были у них раньше.
  • Какие меры приняло правительство, чтобы гарантировать, что выделяемая компенсация позволит людям построить дома сопоставимого размера и качества? Что правительство планирует предпринять, чтобы исправить несоответствие суммы компенсации, из-за которого переселенные люди не могут построить дома сопоставимого размера и качества? Что делало и планирует делать правительство, чтобы справиться с влиянием инфляции на изменение стоимости строительных материалов, которое произошло с момента расчета размеров компенсации до ее выплаты?
• 15. Большинство переселенцев лишились обрабатываемых сельскохозяйственных земель либо им пришлось продать домашний скот ввиду отсутствия достаточных и подходящих угодий для выпаса скота там, куда их переселили. Многие из них сообщают, что у них резко выросли расходы на продовольствие. Кроме того, люди часто говорят, что лишившись обрабатываемых земель либо вынужденно продав домашний скот, они потеряли значительный источник доходов и продовольствия.
  • Учитывало ли правительство при выборе мест для переселения такой фактор, как наличие обрабатываемых земель и земель для содержания и выпаса скота? Какие шаги оно предпринимает в каждом из районов переселения, чтобы решить проблемы жителей с обрабатываемыми землями и землями для содержания и выпаса скота?
• 16. Организация Хьюман Райтс Вотч выяснила, что у переселенцев — особенно в Турсунзадевском и Дангаринском районах — мало возможностей для долговременного трудоустройства. Притом что безработица присутствует во многих районах Таджикистана, особенно сильно она затрагивает переселенных людей, которые только что лишились таких источников средств к существованию, как земледелие и животноводство. Многие жители этих районов считают отсутствие работы одной из самых больших проблем, вызванных переселением.
  • Какие шаги предпринимало правительство, чтобы помочь переселенцам найти работу на новом месте жительства? Если за это отвечают местные власти, какие существуют меры по контролю за их действиями?
• 17. До переселения в одном домовладении проживало по нескольку семей, и эти дополнительные семьи обычно получали отдельные земельные участки в районах, куда их переселяли. Однако они не получили средств на строительство домов на выделенных участках сверх номинальных личных компенсаций.
  • Изучало ли правительство возможность предоставления финансирования таким семьям в виде грантов или беспроцентных кредитов либо кредитов с низкой ставкой? Почему или почему нет? Если да, пожалуйста, расскажите, какие действия предприняло правительство.
• 18. В местах проживания переселенцев, где подача воды обеспечивается при помощи электронасосов, у людей хуже с водой, чем было раньше. В некоторых случаях нехватка воды создает большие препятствия для тех, кто пытается выращивать овощи либо фруктовые деревья на приусадебных участках.
  • Какие шаги предпринимают власти для решения проблемы нехватки воды в районе Рудаки и Турсунзадевском районе с учетом того, что переселенные люди имеют право на сохранение или улучшение качества жизни на новом месте жительства? Что власти делают, чтобы обеспечить достаточное водоснабжение в Сайдоны-Боло, Йоли-Гарм-Оба и прочих местах, куда будут переселять людей в будущем?
• 19. Подача электричества переселенцам, за исключением летних месяцев, осуществляется по расписанию. Хьюман Райтс Вотч понимает, что подача электроэнергии по графику является общепринятой практикой в Таджикистане, однако это создает дополнительные трудности для людей, которые строят новые дома. В частности, такой режим ограничивает время, в течение которого люди могут заниматься строительством домов и пользоваться электроинструментами, из-за чего стройка растягивается на более длительный срок. 
  • Изучало ли правительство вопрос о том, чтобы выделить дополнительную электроэнергию переселенцам в целях сокращения времени строительства? Почему или почему нет? Что власти делают, чтобы обеспечить достаточное электроснабжение в Сайдоны-Боло, Йоли-Гарм-Оба и прочих местах, куда будут переселять людей в будущем?
• 20. Нам известно, что переселенцы могут обращаться за предоставлением наделов обрабатываемой сельскохозяйственной земли. Однако наши исследователи обнаружили, что люди, которых это касается, часто не знают о наличии обрабатываемых земель в районах переселения и о том, как подать соответствующее заявление. Люди также говорили о нехватке информации и помощи в том, что касается подачи заявлений на землю.
  • Каким образом власти информируют людей о существовании таких механизмов и порядке их использования? В какие сроки власти должны рассматривать заявления на предоставление обрабатываемой земли и пастбищ?
  • Сколько заявлений на сельскохозяйственные земли было подано из каждого из поселков переселенцев? Сколько людей получили сельскохозяйственные земли в каждом из поселков переселенцев?  Какого размера участки получил каждый из заявителей?
  • Насколько активно правительство привлекает местные власти, жителей и организации гражданского общества к работе с переселенцами и оказанию им помощи в оформлении и подаче заявлений на землю? Почему или почему нет?
• 21. Нам известно, что переселенцы могут подавать жалобы на разного рода проблемы, возникающие при переселении. Однако наши исследователи обнаружили, что люди, которых это касается, часто не знают, как правильно обратиться с жалобой. Люди также говорили о нехватке информации и помощи в том, что касается подачи жалоб.
  • Сколько жалоб власти получили от переселенцев? По каким из этих жалоб приняты меры?
  • Насколько активно правительство привлекает местные власти, жителей и организации гражданского общества к работе с переселенцами и оказанию им помощи в оформлении, а также в подаче заявлений на землю и жалоб? Почему или почему нет?
• 22. Мы понимаем, что выселяемым людям предлагается на выбор несколько районов для переезда.
  • Какими факторами руководствовалось правительство, выбирая каждое из мест для переселения в Дангаринском, Турсунзадевском, Нурабадском и Рогунском районах, а также в районе Рудаки?
• 23. Хьюман Райтс Вотч осмотрела примерно 13 двухэтажных домов, построенных властями для переселенцев в Новом Нурабаде. Насколько известно, они были построены для людей, которым предстоит переселение, в частности для людей с инвалидностью.
  • Пожалуйста, расскажите о целях строительства этих домов и о том, как они используются сейчас.  В частности, перечислите, пожалуйста, сколько домов занимают государственные служащие, сколько — семьи, во главе которых стоят женщины, в скольких проживают люди с инвалидностью и в скольких — ветераны войны.
• 24. Как стало известно Хьюман Райтс Вотч, в Кишроге и Мироге после четвертого класса дети могут продолжать учебу, лишь ходя в школу по строительным туннелям Рогунской ГЭС. По словам жителей Кишрога и Мирога, их дети не могут ходить по этим туннелям ежедневно и поэтому бросают учиться после четвертого класса.
  • Известно ли правительству об этой ситуации? Какие шаги оно предпринимает, чтобы обеспечить доступное образование детям из Кишрога и Мирога после четвертого класса?
• 25. Представители Хьюман Райтс Вотч побеседовали со многими людьми, у которых есть родственники с инвалидностью. Многие из них говорили о необходимости особой помощи при переезде, в частности помощи со строительством домов, оформлением пенсии по инвалидности и льготных лекарств, а также общего содействия во время переселения.
  • Оказывает ли правительство дополнительную помощь семьям с людьми с инвалидностью? Пожалуйста, опишите, в чем она заключается. Как власти информируют людей с инвалидностью о наличии такой помощи? Пожалуйста, опишите также процедуру обращения человека с инвалидностью за помощью.
• 26. Представители Хьюман Райтс Вотч обратили внимание, что обитатели Кишрога и Мирога живут вблизи проведения взрывных работ, из-за которых часто и сильно страдают их дома. По словам тех, с кем говорили исследователи, никто из них не получил компенсацию за причиненный ущерб, несмотря на заверения, что такие компенсации будут выплачены. Кроме того, исследователи обнаружили, что у людей не всегда есть транспорт, чтобы на время взрывов вывезти из домов стариков и людей с инвалидностью.
  • Известно ли правительству, что жители Кишрога и Мирога пока не получили компенсации за ущерб, причиненный их домам взрывными работами? Какие шаги предпринимает правительство, чтобы обеспечить выплату компенсаций за ущерб? Известно ли властям, что старики и люди с инвалидностью порой не могут добраться во время взрывов до безопасного места из-за отсутствия транспорта?

Мы будем признательны, если Вы пришлете ответ к пятнице, 11 апреля, чтобы мы могли включить предоставленную Вами информацию в публикуемый нами доклад.

Спасибо Вам за уделенное внимание. Мы надеемся, что Вы ответите на наши вопросы. Кроме того, мы будем благодарны, если нам удастся продолжить обсуждение с Вами перечисленных проблем. По всем вопросам обращайтесь к Франческе Корбако (Francesca Corbacho) по адресу corbacf@hrw.org.

С уважением,

Джейн Бьюкенен,

Заместитель директора

Отделение по Европе и Центральной Азии

Хьюман Райтс Вотч

21 марта 2014 г.

Председателю хукумата Дангаринского района

Махмадулло Сайдалиеву  

ул. Центральная, 54, шахраки Дангара, 735320 Таджикистан

Тема: влияние Рогунской ГЭС на переселенных людей

Уважаемый господин Сайдалиев!

Приветствую Вас от имени Хьюман Райтс Вотч. Как Вам, должно быть, известно, Хьюман Райтс Вотч изучает процесс переселения людей в связи со строительством Рогунской ГЭС в Таджикистане.

Хьюман Райтс Вотч — независимая организация, которая следит за соблюдением прав человека в более чем 90 странах мира и рассказывает об этом. Мы готовим доклады, призванные информировать о проблемах в области прав человека, с практическими рекомендациями по улучшению положения с правами человека.

Нам удалось несколько раз побеседовать о процессе переселения с бывшим руководителем Дирекции по зоне затопления Рогунской ГЭС г-ном Мирзоевым. Мы будем очень признательны, если в ходе нашей следующей поездки в Таджикистан нам удастся встретиться и с Вами. Мы благодарны за конструктивный диалог, который мы ведем с властями Таджикистана. 

Я обращаюсь к Вам за информацией и прошу изложить экспертное мнение хукумата Дангаринского района касательно некоторых аспектов процесса переселения людей, перемещенных в населенный пункт Чорсада-2. При подготовке своих материалов Хьюман Райтс Вотч стремится к объективности и максимальной информированности. Мы надеемся, что Вы и Ваши сотрудники сможете ответить на приведенные ниже вопросы, чтобы мы точно отразили Вашу точку зрения в своем докладе.

Могут ли переселенцы в Чорсада-2 получить дополнительные сельскохозяйственные земли для возделывания и выпаса скота? Если да, то какова их общая площадь и какой величины участок можно получить? Когда и как хукумат Дангаринского района и прочие должностные лица проинформировали жителей о процессе обращения за дополнительной землей для возделывания и выпаса скота? Сколько заявлений на выделение дополнительных участков земли было подано и сколько было одобрено?

Какие шаги предпринимал хукумат Дангаринского района, чтобы помочь переселенцам найти работу на новом месте жительства? Пожалуйста, опишите все программы по трудоустройству и профессиональной подготовке, которые вы проводите.

Организацию Хьюман Райтс Вотч беспокоит недостаточное осушение в ряде районов поселения Чорсада-2 и то, что из-за высокого стояния грунтовых вод и засоленности почв страдают фундаменты и трудно выращивать сельскохозяйственные культуры. Известно ли хукумату Дангаринского района об этой проблеме? Какие шаги хукумат Дангаринского района предпринимает для исправления ситуации?

Нам известно, что переселенцы могут подавать жалобы на разного рода проблемы, возникающие у них при переселении. Есть ли в хукумате Дангаринского района процедура официальной подачи жалоб? Пожалуйста, опишите ее.  Каким образом хукумат Дангаринского района информирует людей о существовании таких механизмов и порядке их использования? В какие сроки хукумат Дангаринского района должен ответить на официальную жалобу или просьбу о помощи?

Представителям Хьюман Райтс Вотч удалось поговорить с переселенцами, проживающими в Дангаринском районе. По их словам, директор школы и учителя заставляли учащихся собирать хлопок. От школьников требовали работать на хлопковых полях во время занятий, а также после школы и на выходных. Дети рассказывали, что тех, кто отказывался от сбора хлопка, учителя и директор били и оскорбляли на школьных собраниях. Кроме того, исследователям стало известно, что до 2013 года школьники не получали денег за свою работу и что детям все равно платят меньше, чем взрослым за ту же работу.

Что именно известно хукумату Дангаринского района об этой ситуации? Какие шаги он предпринимает для того, чтобы школьная администрация не заставляла детей работать на хлопковых полях?  

Мы будем признательны, если Вы пришлете ответ к пятнице, 11 апреля 2014 года, чтобы мы могли включить предоставленную Вами информацию в публикуемый нами доклад.

Спасибо Вам за уделенное внимание. Мы надеемся, что Вы ответите на наши вопросы. Кроме того, мы будем благодарны, если нам удастся продолжить обсуждение с Вами перечисленных проблем. По всем вопросам обращайтесь к Франческе Корбако (Francesca Corbacho) по адресу corbacf@hrw.org.

С уважением,

Джейн Бьюкенен,

Заместитель директора

Отделение по Европе и Центральной Азии

Хьюман Райтс Вотч

• 1. Насколько дома, построенные с использованием глины, устойчивы по сравнению с кирпичными и шлакобетонными?
  • Ответ:Население Республики Таджикистан,  в основном при строительстве своих домов используют глину в качестве основного строительного материала.  В Таджикистане нет шлакобетона, так как для этого материала требуются шлаг и бетон, а также очень много дополнительных конструкции, но вместо шлакобетона используется  железобетон. Однако,  железобетон по своей структуре  является  очень холодным материалом, требующий дополнительных затрат, который в последующем сказывается на стоимость материала.  В связи с этим, население республики в основном в кишлаках используют глину как основной  строительный материал, так как она является доступным, дешевым и теплым материалом.  Кирпич также  является теплым строительным материалом, однако для подготовки кирпича  нужны дополнительные  затраты (например для  обжига), что так же влияет на стоимость кирпича. По прочности кирпич лучше, так как более устойчив, чем глина.  Глина  является не сейсмостойким материалом.  Исходя из этого, в районах возводят одноэтажные здания.  Устойчивость глинобитных домов в 2,5 –4 раза уступают по сравнению с домами построенными из кирпича и железобетона. В  строительной науке глина как основной строительный материал не используется.
• 2. Насколько больше вероятность того, что дома из глины начнут трескаться раньше, чем кирпичные и шлакобетонные?
  • Ответ:   В строительной науке глина как основной строительный материал не используется, поэтому вероятность образования трещин выше, чем из кирпича и железобетона.
• 3. Трещины в домах в процессе строительства являются частью обычного процесса его возведения или они указывают на не устойчивость, низкое качество строительства или другие проблемы?
  • Ответ: Основные причины трещин в зданиях из глины являются   нарушения технологий приготовления глинянного раствора и его  укладки. Вторая причина  трещин - это плохая  связка  между глинами. Поэтому при изготовлении кирпичей из глины для увеличения связки добавляют солому. Третья причина образования трещин - это неравномерность осадков оснований под несущие стены, поэтому глина тяжелее, чем кирпич. В целом все  трещины образуются в основном  из-за просадки основания, так как глина на растяжение плохо работает. Механическая прочность у глины низкая, чем у кирпича.  Трещины в домах в процессе строительства — это обычный процесс высыхания глины, в независимости от качества глины, но при определённой технологии обработки можно предотвратить появление трещин. Низкий экономический уровень жизни населения является основной причиной возведения строений в сельской местности из глины. Например на Памире вообще строят из камней, так как  у них нет  глины в достаточном количестве.
• 4. Почему люди в сельской местности строят дома из глины вместо кирпича или шлакобетона?
  • Ответ: Глина для сельской местности является подручным бесплатным строительным материалом, и дома из глины являются очень экономично выгодными постройками.  Строительство  дома из глины требует больших временных затрат, но сам процесс строительства доставит больше радости для души и сохранит здоровье его жильцов. Надо отметить, что в  глиняных домах зимой тепло, а летом прохладно, и такие дома обладают естественной шума изоляцией.
  • Исходя из этого, можно отметить, что глиняные дома являются очень экологически чистыми постройками. Глина является доступным, дешевым строительным материалом, она  требует мало затрат и в  3- 5 раз дешевле чем кирпич.
• 5. Какова разница в цене строительства дома из глиняных кирпичей и обычных кирпичей или шлакобетона? Сколько бы примерно стоило строительство дома с 3 спальнями из каждого из этих материалов?
  • Ответ : Приблизительно строительство  3-комнатной квартиры  из  глины обойдется в 5000  (пять тысяч) долларов США, аз из кирпича  15000  (пятнадцать тысяч) долларов США.

21 марта 2014 г.

Председателю хукумата Нурабадского района

С. С. Сиямардову

ул. И. Сомони, 7, шахраки Дарбанд, 735420 Таджикистан

Тема: влияние Рогунской ГЭС на переселенных людей

Уважаемый господин Сиямардов!

Приветствую Вас от имени Хьюман Райтс Вотч. Как Вам, должно быть, известно, Хьюман Райтс Вотч изучает процесс переселения людей в связи со строительством Рогунской ГЭС в Таджикистане.

Хьюман Райтс Вотч — независимая организация, которая следит за соблюдением прав человека в более чем 90 странах мира и рассказывает об этом. Мы готовим доклады, призванные информировать о проблемах в области прав человека, с практическими рекомендациями по улучшению положения с правами человека.

Нам удалось несколько раз побеседовать о процессе переселения с бывшим руководителем Дирекции по зоне затопления Рогунской ГЭС г-ном Мирзоевым. Мы будем очень признательны, если в ходе нашей следующей поездки в Таджикистан нам удастся встретиться и с Вами. Мы благодарны за конструктивный диалог, который мы ведем с властями Таджикистана. 

Я обращаюсь к Вам за информацией и прошу изложить экспертное мнение хукумата Нурабадского района касательно некоторых аспектов процесса переселения людей, перемещенных в населенный пункт Новый Нурабад. При подготовке своих материалов Хьюман Райтс Вотч стремится к объективности и максимальной информированности. Мы надеемся, что Вы и Ваши сотрудники сможете ответить на приведенные ниже вопросы, чтобы мы точно отразили Вашу точку зрения в своем докладе.

Могут ли переселенцы в Новом Нурабаде получить дополнительные сельскохозяйственные земли для возделывания и выпаса скота? Если да, то какова их общая площадь и какой величины участок можно получить? Когда и как хукумат Нурабадского района и прочие должностные лица проинформировали жителей о процессе обращения за дополнительной землей для возделывания и выпаса скота? Сколько заявлений на выделение дополнительных участков земли было подано и сколько было одобрено?

Какие шаги предпринимал хукумат Нурабадского района, чтобы помочь переселенцам найти работу на новом месте жительства? Пожалуйста, опишите все программы по трудоустройству и профессиональной подготовке, которые вы проводите.

Хьюман Райтс Вотч беспокоит, что, возможно, имеет место нехватка питьевой воды и воды для домашних нужд и полива. Известно ли хукумату Нурабадского района о проблеме с подачей воды в Новом Нурабаде? Если да, то когда о ней стало известно? Пожалуйста, опишите шаги, которые хукумат Нурабадского района предпринимал, если предпринимал, чтобы увеличить подачу воды переселенцам.

Хьюман Райтс Вотч осмотрела примерно 13 двухэтажных домов, недавно построенных властями в Новом Нурабаде. Насколько известно, они были построены для людей, которым предстоит переселение, в частности для людей с инвалидностью. Пожалуйста, расскажите о целях строительства этих домов и о том, как они используются сейчас. В частности, перечислите, пожалуйста, сколько домов занимают государственные служащие, сколько — семьи, во главе которых стоят женщины, в скольких проживают люди с инвалидностью и в скольких — ветераны войны.

Нам известно, что переселенцы могут подавать жалобы на разного рода проблемы, возникающие у них при переселении. Есть ли в хукумате Нурабадского района процедура официальной подачи жалоб? Пожалуйста, опишите ее. Каким образом хукумат Нурабадского района информирует людей о существовании таких механизмов и порядке их использования? В какие сроки хукумат Нурабадского района должен ответить на официальную жалобу или просьбу о помощи?

Мы будем признательны, если Вы пришлете ответ к пятнице, 11 апреля 2014 года, чтобы мы могли включить предоставленную Вами информацию в публикуемый нами доклад.

Спасибо Вам за уделенное внимание. Мы надеемся, что Вы ответите на наши вопросы. Кроме того, мы будем благодарны, если нам удастся продолжить обсуждение с Вами перечисленных проблем. По всем вопросам обращайтесь к Франческе Корбако (Francesca Corbacho) по адресу corbacf@hrw.org.

С уважением,

Джейн Бьюкенен,

Заместитель директора

Отделение по Европе и Центральной Азии

Хьюман Райтс Вотч

21 марта 2014 г.

Председателю хукумата района Рудаки

С. Т. Тагоеву

ул. И. Сомони, 16, шахраки Сомониён, 735100 Таджикистан

Тема: влияние Рогунской ГЭС на переселенных людей

Уважаемый господин Тагоев!

Приветствую Вас от имени Хьюман Райтс Вотч. Как Вам, должно быть, известно, Хьюман Райтс Вотч изучает процесс переселения людей в связи со строительством Рогунской ГЭС в Таджикистане.

Хьюман Райтс Вотч — независимая организация, которая следит за соблюдением прав человека в более чем 90 странах мира и рассказывает об этом. Мы готовим доклады, призванные информировать о проблемах в области прав человека, с практическими рекомендациями по улучшению положения с правами человека.

Нам удалось несколько раз побеседовать о процессе переселения с бывшим руководителем Дирекции по зоне затопления Рогунской ГЭС г-ном Мирзоевым. Мы будем очень признательны, если в ходе нашей следующей поездки в Таджикистан нам удастся встретиться и с Вами. Мы благодарны за конструктивный диалог, который мы ведем с властями Таджикистана. 

Я обращаюсь к Вам за информацией и прошу изложить экспертное мнение хукумата района Рудаки касательно некоторых аспектов процесса переселения людей, перемещенных в населенные пункты Теппаи Самарканд-1, Теппаи Самарканд-2, Теппаи Самарканд-3 и Моинкай. При подготовке своих материалов Хьюман Райтс Вотч стремится к объективности и максимальной информированности. Мы надеемся, что Вы и Ваши сотрудники сможете ответить на приведенные ниже вопросы, чтобы мы точно отразили Вашу точку зрения в своем докладе.

Мы будем очень признательны за ответы на следующие вопросы.

Могут ли переселенцы в Теппаи Самарканд-1, Теппаи Самарканд-2, Теппаи Самарканд-3 и Моинкай получить дополнительные сельскохозяйственные земли для возделывания и выпаса скота? Если да, то какова их общая площадь и какой величины участок можно получить? Когда и как хукумат района Рудаки и прочие должностные лица проинформировали жителей о процессе обращения за дополнительной землей для возделывания и выпаса скота? Сколько заявлений на выделение дополнительных участков земли было подано и сколько было одобрено?

Какие шаги предпринимал хукумат района Рудаки, чтобы помочь переселенцам найти работу на новом месте жительства? Пожалуйста, опишите все программы по трудоустройству и профессиональной подготовке, которые вы проводите.

Хьюман Райтс Вотч беспокоит, что, возможно, имеет место нехватка питьевой воды и воды для домашних нужд и полива. Известно ли хукумату района Рудаки о проблеме с подачей воды в Теппаи Самарканд-1, Теппаи Самарканд-2, Теппаи Самарканд-3 и Моинкай? Если да, то когда о ней стало известно? Пожалуйста, опишите шаги, которые хукумат района Рудаки предпринимал, если предпринимал, чтобы увеличить подачу воды переселенцам.

Нам известно, что переселенцы могут подавать жалобы на разного рода проблемы, возникающие у них при переселении. Есть ли в хукумате района Рудаки процедура официальной подачи жалоб? Пожалуйста, опишите ее. Каким образом хукумат района Рудаки информирует людей о существовании таких механизмов и порядке их использования? В какие сроки хукумат района Рудаки должен ответить на официальную жалобу или просьбу о помощи?

Мы будем признательны, если Вы пришлете ответ к пятнице, 11 апреля 2014 года, чтобы мы могли включить предоставленную Вами информацию в публикуемый нами доклад.

Спасибо Вам за уделенное внимание. Мы надеемся, что Вы ответите на наши вопросы. Кроме того, мы будем благодарны, если нам удастся продолжить обсуждение с Вами перечисленных проблем. По всем вопросам обращайтесь к Франческе Корбако (Francesca Corbacho) по адресу corbacf@hrw.org.

С уважением,

Джейн Бьюкенен,

Заместитель директора

Отделение по Европе и Центральной Азии

Хьюман Райтс Вотч

21 марта 2014 г.

Председателю хукумата Турсунзадевского района

Б. М. Табарзода

ул. М. Турсунзада, 130/45 г. Турсунзада, 735000 Таджикистан

Тема: влияние Рогунской ГЭС на переселенных людей

Уважаемый господин Табарзода!

Приветствую Вас от имени Хьюман Райтс Вотч. Как Вам, должно быть, известно, Хьюман Райтс Вотч изучает процесс переселения людей в связи со строительством Рогунской ГЭС в Таджикистане.

Хьюман Райтс Вотч — независимая организация, которая следит за соблюдением прав человека в более чем 90 странах мира и рассказывает об этом. Мы готовим доклады, призванные информировать о проблемах в области прав человека, с практическими рекомендациями по улучшению положения с правами человека.

Нам удалось несколько раз побеседовать о процессе переселения с бывшим руководителем Дирекции по зоне затопления Рогунской ГЭС г-ном Мирзоевым. Мы будем очень признательны, если в ходе нашей следующей поездки в Таджикистан нам удастся встретиться и с Вами. Мы благодарны за конструктивный диалог, который мы ведем с властями Таджикистана.

Я обращаюсь к Вам за информацией и прошу изложить экспертное мнение хукумата Турсунзадевского района касательно некоторых аспектов процесса переселения людей, перемещенных в населенные пункты Тойчи-1, Тойчи-2 и Тойчи-3. При подготовке своих материалов Хьюман Райтс Вотч стремится к объективности и максимальной информированности. Мы надеемся, что Вы и Ваши сотрудники сможете ответить на приведенные ниже вопросы, чтобы мы точно отразили Вашу точку зрения в своем докладе.

 

Могут ли переселенцы в Тойчи-1, Тойчи-2 и Тойчи-3 получить дополнительные сельскохозяйственные земли для возделывания и выпаса скота? Если да, то какова их общая площадь и какой величины участок можно получить? Когда и как хукумат Турсунзадевского района и прочие должностные лица проинформировали жителей о процессе обращения за дополнительной землей для возделывания и выпаса скота? Сколько заявлений на выделение дополнительных участков земли было подано и сколько было одобрено?

Какие шаги предпринимал хукумат Турсунзадевского района, чтобы помочь переселенцам найти работу на новом месте жительства? Пожалуйста, опишите все программы по трудоустройству и профессиональной подготовке, которые вы проводите.

Хьюман Райтс Вотч беспокоит, что, возможно, имеет место нехватка питьевой воды и воды для домашних нужд и полива. Известно ли хукумату Турсунзадевского района о проблеме с подачей воды в Тойчи-1, Тойчи-2 и Тойчи-3? Если да, то когда о ней стало известно? Пожалуйста, опишите шаги, которые хукумат Турсунзадевского района предпринимал, если предпринимал, чтобы увеличить подачу воды переселенцам.

Нам известно, что переселенцы могут подавать жалобы на разного рода проблемы, возникающие у них при переселении. Есть ли в хукумате Турсунзадевского района процедура официальной подачи жалоб? Пожалуйста, опишите ее. Каким образом хукумат Турсунзадевского района информирует людей о существовании таких механизмов и порядке их использования? В какие сроки хукумат Турсунзадевского района должен ответить на официальную жалобу или просьбу о помощи?

Мы будем признательны, если Вы пришлете ответ к пятнице, 11 апреля 2014 года, чтобы мы могли включить предоставленную Вами информацию в публикуемый нами доклад.

Спасибо Вам за уделенное внимание. Мы надеемся, что Вы ответите на наши вопросы. Кроме того, мы будем благодарны, если нам удастся продолжить обсуждение с Вами перечисленных проблем. По всем вопросам обращайтесь к Франческе Корбако (Francesca Corbacho) по адресу corbacf@hrw.org.

С уважением,

Джейн Бьюкенен,

Заместитель директора

Отделение по Европе и Центральной Азии

Хьюман Райтс Вотч

Question 1:

Please see our cover letter with respect to the Bank’s role in resettlement activities.

The Bank and the GoT agreed that no new construction would commence at the site until after the Rogun Assessment Studies have been prepared, reviewed by the Panels of Experts, then shared and discussed with riparian nations. It was also agreed that there would be no resettlement of residents from the proposed reservoir area during this period. The World Bank’s role is to monitor the completion of resettlement of seven villages from the dam site that commenced before the Bank was engaged in the Assessment Studies and to ensure that the process is compliant with Tajik law and international good practices.

In this context, the World Bank has worked closely with the GoT, specifically the Directorate of the Flooding Area of Rogun HPP (Directorate) over the past three years. During this time we have witnessed significant improvements in their approach to resettlement. The World Bank continues to provide advice in areas where there are shortfalls in an effort to improve further the Directorate’s approach to resettlement.

The Bank’s monitoring of resettlement activities indicates that the most significant challenges have been: improving the capacity of the Directorate to carry out resettlement activities; ensuring a consideration of the full range of impacts of resettlement; and addressing impacts on livelihoods through a meaningful approach to livelihood restoration.

Question 2:

Minimizing resettlement is an objective of the Bank’s policy on involuntary resettlement. The assessment of alternatives in the draft ESIA shows that the scale of resettlement increases significantly as the dam height increases. Thus, it is the Bank’s position that resettlement impacts and costs must be carefully weighed when considering the economic and other social benefits that would accrue to Tajikistan under the various dam height and operational alternatives. Each option presents a different set of impacts, risks, costs, and benefits which are being evaluated and which will be discussed during the public consultations of the draft ESIA.

Question 3:

An advanced draft of the ESIA is currently under review by the Bank, the Panels of Experts, and the Government of Tajikistan.  After review, the document will be publicly disclosed and used as the basis for consultations in the coming months.

Question 4:

The Bank has been informed that, the compensation rates paid for houses and structures has been based on replacement cost.  That is, it includes the current costs to re-build similar houses (with an area and quality similar or better than those of the affected structure) with the same materials in the new site plus the cost of labor, the cost of transporting building materials to the construction site, and the cost of any registration and transfer taxes.

In regards to substandard housing, the Bank’s policy on involuntary resettlement does not require compensation (for structures) in excess of replacement cost; however, it is encouraged that in the case of substandard housing, compensation should be more than replacement cost so as to improve living standards for the poor.

Question 5:

Regarding access to farmland, the Directorate shared information with the communities about the nature of the resettlement sites (rural, urban, peri-urban, etc.) and the availability of agricultural land at the resettlement sites prior to resettlement so that they could choose between different sites.  For those that moved to sites where agricultural land was available, the existing process of accessing land has been utilized, i.e. through the local authorities at the jamoat level.  The Bank has advised the Directorate that it should improve its communication with the communities by being more proactive and organizing regular meetings in both the resettlement sites and the original villages to allow resettled people to clarify issues and raise issues. The Bank has also requested the Directorate to facilitate the faster allocation of agricultural land.

Question 6:

The Government’s approach to resettling communities has included offering options to affected households and villages on potential resettlement sites.  There are cases where households which previously had land-based livelihoods have moved to a peri-urban area where they are not able to continue their land-based livelihoods. In such cases, livelihood restoration activities should support the transition away from land-based livelihoods.  Available livelihood restoration activities are mostly existing programs provided by the Ministry of Labor and Migration.  The Bank has indicated to the Directorate that its efforts on livelihood restoration require more effort to, for example, take a more proactive approach to sharing information on available opportunities, including the availability of concessional credit for income-generating opportunities and to support the design of relevant livelihood programs for vulnerable households.

Question 7:

Regarding multi-family households, the affected households were offered the choice of maintaining their multi-family households or moving into single-family households. The allocation of land for these new households is a measure that goes beyond the Bank’s involuntary resettlement policy requirement.  The Bank involuntary resettlement policy does not require the provision of entitlements, in this case funds for a new house, for adult offspring.   

Question 8:

The adequate supply of water in resettlement sites and its impact on food security and incomes is indeed part of ensuring that standards of living are maintained.  In the case of Rudaki, the Directorate has reported that interruptions in the availability of water are due to electricity rationing during winter months (absence of electricity renders the water pumps inoperable), a common feature throughout Tajikistan.  The Bank is working with the Directorate to explore options for improved access to water.

Question 9:

As noted, the winter energy shortage, and in some cases the resulting water shortages, is a nation-wide problem.  The Bank has conducted in-depth analysis of this problem and is engaged in discussions with the Government to consider a range of options for addressing the critical energy shortage in the winter season.

Question 10:

The Bank notes that the Grievance Redress Mechanism (GRM) is well articulated and understood by the Directorate and the local authorities.  In addition, the Directorate has established a documentation system to record complaints at the local and national levels. At the same time, the Bank has indicated to the Directorate that there is scope for more robust and systematic information sharing and consultation with the communities and has recommended that the Directorate have regular, organized meetings with the communities in the resettled sites and original villages to allow people to clarify any issues and raise pending problems. This proactive engagement would add to the communication material that is disseminated to community members.  The Bank has also advised the Directorate to enhance its documentation in order to make it easier to track and monitor grievances.

Question 11:

In Sech, Tagi Agba and Mirog, no schools exist.  In Talkhakchashma and Kishrog, there is only one primary school (up to Grade 4).  Tagi Kamar has one secondary school. Older children in almost all of these villages, including Kishrog and Mirog, have to travel to a secondary school at some distance, which means that they either board at the school(s) or live with relatives if they attend secondary school.

In regards to the resettlement sites, such as Tursunzoda and Rudaki, schools are at various levels of construction. In cases where construction is not complete, children are being accommodated in existing schools (which are not at a distance from the resettlement sites) to ensure continued access to education.

Under the Bank’s involuntary resettlement policy, resettlement sites and relevant infrastructure need to be in place before relocation. 

Question 12:

The Directorate has indicated that support to vulnerable households is based upon requests that the households make. The Directorate has also informed the Bank that support to some vulnerable households has been provided.  The Bank has advised the Directorate to adopt a proactive approach to supporting vulnerable households, for example, by supporting the design of relevant livelihood restoration programs for these groups.

Question 13:

The GoT and the Bank agreed that the resettlement of the villages in the risk zone would continue, in part because of concerns for public safety.  The Bank has been informed that there is no active blasting and that ongoing activities at the dam site are maintenance related.  Our regular visits to the site have confirmed these reports.  Our legal agreements with the GoT do not require compensation for the impact of construction activity that occurred prior to our involvement in the Rogun Assessment Studies. Given that the World Bank is not financing any construction or maintenance works, our legal agreements do not impose requirements on the GoT with regard to such activities.

Question 14:

The Directorate has put in place a structure that facilitates monitoring at the national and local level, such as the GRM and the Directorate representatives at the resettlement sites and the original villages.  The Bank has encouraged the Directorate to be more proactive vis-à-vis engagement with communities and to put in place a more robust tracking and monitoring mechanism.

The World Bank does monitor the resettlement process in connection with the ELRP.  A social development specialist is assigned to the Project team, and the team’s missions to the relevant sites have included engagement with community members, community leaders, local authorities, and Directorate staff.  The Project team also has met with representatives of the GoT to convey its recommendations.