İnsan Hakları İzleme Komitesi, Adalet Bakanlığı’nın F tipi kapalı cezaevlerinde bir tecrit rejimi uygulama planlarından vazgeçmiş görünmesini memnuniyetle karşılamaktadır. Ancak Komite, ay basinda açiklanan yasa tasarisinin üzerinde, tutuklular ve ailelerinin korkularını yatıştırabilmek için, daha çalışılması gerektiğine inanmaktadır. Geçtiğimiz aylarda, Türk yetkililer hapishane sisteminin geleceğiyle ilgili daha kapsamlı bir tartışmayı önlemek hem hukuk hem de siddete şiddete başvurmuşlardır. İnsan hakları kuruluşları üyeleri ve tutuklu yakınları tecrit uygulamasına karşı fikirlerini her dile getirmeye çalıştıklarında dövülmüşler, göz yaşartıcı gazla dagitilmislar, veya gözaltına alınmışlardır. Türk Hükümeti artık yeni tip cezaevlerine karşı görüşlerini kamuoyuna bildirenleri susturmak yerine bu kisilerin görüşleri dikkate almanın yollarını aramalıdır. İnsan Hakları İzleme Komitesi, 23 Ekim 2000 tarihinde Adalet Bakanı Hikmet Sami Türk’e yeni yasa tasarısıyla ilgili hem olumlu hem de eleştirel görüşlerini bildirmiştir.

Yeni F-tipi cezaevleri, Terörle Mücadele Yasası’nın 16. maddesinin şart koştuğu tek başına veya küçük grup tecridini uygulamak üzere düzenlenmiştir. Bir pilot proje gibi görünen Kartal Özel Tip Cezaevi’nde (İstanbul) tutuklular şu anda tecrit cezasına tabi tutulmaktadırlar. 1 Ekim’de Adalet Bakanlığı Türkiye’deki cezaevi sisteminin sorunları açısından büyük önem taşıyan iki yasa tasarısı sunmuştur.

Bu yasa tasarılarından ilki, Terörle Mücadele Yasası kapsamında ceza almış hükümlülerin tek başına veya küçük grup tecridinde tutulmaları zorunluluğunu ortadan kaldırmakta ve spor, egitim ve sosyal etkinliklere katılmaları için hücrelerinden çıkma hakkı vermektedir. İkinci yasa tasarısı, Türkiye çapında bağımsız denetleme mekanizmaları kurulmasını öngörmektedir. Bu sistemin amacı "cezaevlerinin ve nezarethanelerin bağımsız denetlenmesini , sorunların çözümlenmesinde halkın katılımını ve bu tür kuruluşların şeffaf yonetimini sağlamaktır."

2000 senesinin başında, ilk F-tipi cezaevleri tamamlanırken, tutuklular, tutuklu aileleri, ve Türkiye’deki insan hakları kuruluşları nakillerin başlamak üzere olduğuna ve bu nakiller sırasında aşırı şiddet kullanılacağına dair artan endişelerini dile getirmişlerdi. Mayıs ayında bir İnsan Hakları İzleme Komitesi delegasyonu Ceza ve Tutukevleri Genel Müdürü ile Adalet Bakanlığı’nda görüşmüştü. Bu görüşmenin sonuçları ay sonunda Türk Cezaevlerinde Küçük Grup Tecridi: Önlenebilir Bir Felaket adlı raporda yayınlanmıştır (bu rapor İnsan Hakları İzleme Komitesi web sitesinde bulunabilir: www.hrw.org/campaigns/turkey/?????). Temmuz ayında Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi (İÖK), bu cezaevlerinin ilki olan Ankara yakınlarındaki Sincan F Tipi Cezaevi’ni denetlemek ve koğuş esaslı sistemden hücre esaslı sisteme geçiş sürecini tartışmak için Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Bu ziyaretle ilgili rapor henüz yayınlanmamıştır.

Yeni yasa tasarıları, Adalet Bakanlığı’nın iki önemli prensibi kabul ettiğini göstermektedir: Bunlardan birincisi, tecritin insanlık dışı bir uygulama olduğu ve tutukluların sağlığını tehlikeye attığıdır. İkincisi ise, cezaevlerinin yönetim ve denetlenme biçiminin genel olarak Türk toplumunu ilgilendirdiğidir.

Bu yeni yaklaşım memnuniyet verici bir gelişmedir. Ancak, yasa tasarısı yeterince detaylı olmadığından yüzde yüz güven verici değildir. Örneğin, tasarı, tutukluların kaç saat hücrelerinden çıkabileceklerine dair herhangi bir bilgi içermemektedir. Hücre dışında geçecek zamanlar kapsamında henuz içeriği belirlenmemiş "islah programları"ndan bahsedilmektedir. 1980 darbesini takip eden dönemde şiddet uygulanarak askeri marşların dövülerek söyletildiği ve tutukluların saatler boyu egzersiz yapmaya zorlandıgı "islah programları" henüz ortak hafızadan silinmemiştir.

Yeni yasa tasarısı (istisnai durumlar haricinde) bütün tutukluların, günde en az sekiz saat geniş sosyal gruplarla üretici etkinliklere katılımina ta hakkı olduğunu açıkça belirtmelidir. Bu hakkin taninmasi, tamamen tutuklunun herhangi bir "islah programı"na katılımına bagli olmamalıdır. Tasarıda hücre dışında geçirilen faaliyetlerle ilgili kisimda, belki metinde bir yanlislik yüzünden, tutuklu olarak yargılananlardan söz etmemektedir.

F-tipi cezaevleri projesi, tutukluları tecrit etmek amaciyla tasarlanip baslanmistir. Bu yüzdenö cezaevlerinin mimari yapısı, Adalet Bakanlığı’nın yeni yaklasimina tamamen uygun degildir. Cezaevinin idari katında bulunan dinlenme alanlarının, kütüphane ve atelyelerin kapasiteleri çok sinirlidir. Tek veya üç kişilik hücrelerin hemen yanındaki havalandirma dışında bir havalandirma bulunmamaktadır. İnsan Hakları İzleme Komitesi, cezaevlerinin tutukluların hücrelerinden eğitim, egzersiz ve dinlenmek için kolaylıkla çıkabilmelerini sağlayacak şekilde değiştirileceğini ummaktadır.

İnsan Hakları İzleme Komitesi, cezaevi denetleme kurulları ile ilgili yasanın da yeniden sekillendirilmesi gerektiğine inanmaktadır. Daha etkin bir cezaevi denetim mekanizması, tutuklulara kanun çerçevesi dışında bir sekilde tecride tabi tutulmayacaklarına, hücrelerinde kötü muamele görmeyeceklerine ve gerekli tıbbi yardımı alabileceklerine dair güvence saglayabilir. Dünya çapinda görüldüğü üzere, cezaevleri denetim kurullarının devletten tamamen bağımsız çalışmasını sağlamak kolay bir iş değildir. Ancak, yeni yasa tasarısı denetim kurulları üyelerinin Adalet Bakanlığı görevlilerinden oluşan yerel adli yargi adalet komisyonları tarafindan seçilmelerini önermektedir. Cezaevleri denetim kurulları çalışanlarının yerel devlet kuruluşlarından tamamen bağımsız olmamaları, onların yeterince detaylı incelemeler yapmaya veya ödün vermeyen raporlar hazırlamaya yanaşmamalarına yol açabilir. Barolar Birliği veya Tabib Odaları gibi sivil toplum kurumlarin katılımı, denetim kurullarıni daha güçlü ve etkin hale getirebilir. Kurulların, insan haklarından sorumlu devlet bakanı veya TBMM İnsan Hakları Komisyonu gibi merkezi bir otoriteye bağlı olmaları, onların yerel baskılardan bağımsız kalmalarını kolaylaştırabilir. Buna ek olarak, denetim kurullarının raporları sadece idare içi kalmayıp kamuoyuna sunulduğu takdirde, yasa tasarısında bahsi geçen toplumsal hizmet daha etkili bir sekilde icra olunacaktır. Ayrıca, yasa tasarısı, denetim kurulu üye adaylarının "Devlet Memurları Yasası’ndaki koşullara" uymalarını şart koşmaktadır. Bu "koşulların" pratikte nasıl uygulanacağı yasa tasarısında açıkça belirtilmemiştir. Devlet Memurları Yasası, "devlet çıkarlarını kayıtsız şartsız korumak" dahil olmak üzere, birçok koşul ileri sürmektedir. Bunun gibi koşullar, kurullarin etkin denetim amaçlariyla çatışma potansiyeli taşımaktadır.

Bu yasa tasarılarınyn gerekçe kisimlarinda kullanılan insan haklarına saygılı ifadeler, son zamanlarda cezaevlerinde meydana gelen, zaman zaman ölümle sonuçlanan, şiddet olaylarına ve devletin F-tipi cezaevlerine karşı getirilen eleştirileri bastırmaya devam etmesine ters düşmektedir. Eylül 1995’te İzmir’deki Buca Cezaevi’nde üç tutuklu, Ocak 1996’da İstanbul’da Ümraniye Cezaevi’nde dört tutuklu güvenlik güçleri tarafindan dövülerek öldürülmüştür. Eylül 1996’da da Diyarbakır Cezaevi’ne düzenlenen bir baskında on tutuklu, Eylül 1999’da Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi’nde yine on tutuklu aynı şekilde öldürülmüştür. Bu olayların çoğunda, güvenlik güçleri tutuklulara saldırma sebebi, tutukluların tecrid sistemi uygulandığından korktukları bir cezaevine sevkedilecekleri haberini alınca yoklamaya katılmayı reddetmeleri ve cezaevinin bazi binalarını işgal etmeleri olmuştur.

Ayrıca, Türkiye’de cezaevi sisteminin geleceği ile ilgili geniş ve açık bir tartışma henüz yaşanmamıştır. Geçtiğimiz sene boyunca, Türkiye’deki insan hakları kuruluşları ve tutuklu yakınları ne zaman endişelerini kamuoyuna basın bildirileri ve şiddete dayalı olmayan gösterilerle duyurmaya calıştılarsa, her seferinde zorla, bazen göz yaşartıcı gazla dağıtılmış, dövülmüş, göz altına alınmışlardır. 27 Temmuz’ da İnsan Hakları Derneği İstanbul Şubesi Başkanı avukat Eren Keskin, dernek binası önünde F-tipi Cezaevleri ile ilgili bir basın bildirisi okuma girişiminde bulunduğunda polis tarafından yaralanmıştır. 30 Temmuz’da, TAYAD (Tutuklu Aileleri ile Dayanışma Derneği) üyeleri, otobüsle Ankara’ya F-Tipi Cezaevlerini protesto etmeye giderken Sakarya’da polis tarafından araçtan indirilip dövülmüşler ve Sakarya Jandarma Komutanlığı’nda göz altına alınmışlardır. Üyelerden biri, Egemen Kuşçu, İnsan Hakları İzleme Komitesi’ne olay sırasında sağ gözünden yaralandığını, yüzünden, kollarından, bacaklarından ve göğsünden darbe aldığını bildirmiştir. Kuşçu ile yirmi sekiz kişi daha aldıkları yaraları fotoğraflar ve tıbbi raporlarla belgelemiş ve Sultanahmet Adliyesine gördükleri kötü muameleyle ilgili resmi bir şikayet dilekçesi vermişlerdir. Aynı kişiler, Adliye binasından çıkar çıkmaz yine polis tarafından dövülmüş, üzerlerine tazyikli su püskürtülmüş, göz altına alınmış ve yasa dışı gösteri düzenlemekle suçlanmışlardır.

Aynı şekilde, F-tipi cezaevlerinde tecrid uygulamasına karşı imza toplayan şahıslar göz altına alınmışlardır. İnsan Hakları Derneği tarafından düzenlenen imza kampanyası olağanüstü hal valisi tarafından yasaklanmakla kalmamış, derneğin Diyarbakır ve Van şubelerinin aylarca kapatılmasına sebep olmuştur.

Bu grup ve kişiler, Adalet Bakanlığı’nın, bir anda fikir değiştirerek açıkça kabul ettiği sorunlara kamuoyunun dikkatini çekmeye çalışıyorlardı. Türk Hükümeti artık cezaevi sistemi ile ilgili fikirlerini beyan edenleri susturmaya çalışmak yerine, bu grupları söz konusu yasa tasarılarını geliştirme sürecine dahil etmeye çalışmalıdır. Tasarılar kapsamlı bir şekilde gözden geçirilirken, ülkedeki uzmanlara, insan hakları kuruluşlarına, akademisyenlere, cezaevleri üzerine çalışan uluslarası hükümetsel kuruluşlara ve tutuklu yakınlarına danışılmalıdır. Yasa tasarısında, Terörle Mücadele Yasası kapsamında hüküm giymiş tutuklulara açık görüş hakkını tanıyan madde bir güven ve iyi niyet ortamı yaratmak açısından çok önemli bir adımdır. Bir sonraki adım, Kartal Özel Tip Cezaevi’nde şu anda uygulanmakta olan tecrit uygulamasinin kaldırılması olmalıdır. Böylelikle bu kurum bir tecrit deneme tahtası olmaktan çıkıp, daha insani bir yönetim biçiminin prototipi haline gelecektir.

Türk Hükümeti’nin konuyla ilgili planları uluslararası standartlara uygun olmalıdır. Tutukluların kötü muamele görmeyeceklerine, uzun sureli tecritte tutulmayacaklarına, zalimce, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele veya cezalarla karşılaşmayacaklarına dair güvence veren bağımsız denetim mekanizmaları kurulmalıdır. Türk Hükümeti cezaevlerinin geleceği ile ilgili planlarını detaylı bir şekilde açıklamadan hiçbir tutuklu yeni tip cezaevlerine yerleştirilmemelidir.