Tokom 2015. godine ostvaren je ograničen napredak ka zatvaranju jaza između obaveza Srbije po pitanju ljudskih prava i njene prakse u tom pogledu. Srbija se borila s povećanim brojem migranata i tražilaca azila, uz loše uslove prijema, zlostavljanje od strane policije i neadekvatan sistem azila. Novinari su radili u neprijateljski raspoloženoj sredini, gdje je bilo napada, prijetnji i sudskih tužbi za izvještavanje o osjetljivim temama. Tempo u procesuiranju ratnih zločina i dalje je spor. Romska manjina i dalje se suočavala s diskriminacijom po pitanju stambenog smještaja.
Migranti, tražioci azila i raseljena lica
Srbija je tokom 2015. godine doživjela dramatičan porast broja migranata i tražilaca azila, od kojih su mnogi došli iz Sirije, Afganistana i Iraka, gledajući da prođu kroz tu zemlju na putu ka Zapadnoj Evropi. U periodu između 1. januara i 31. jula, u Srbiji je zabilježeno 66.428 tražilaca azila, skoro 10 puta više od broja registrovanih tokom istog perioda 2014. godine (6.974). Sirijci su činili najveću nacionalnu grupaciju (37.970 ljudi). Nema pouzdanih procjena što se tiče broja neregistrovanih tražilaca azila i migranata koji su prisutni u Srbiji.
Zbog značajnog povećanja broja tražilaca azila, vlasti Srbije su u julu otvorile novi prijemni centar za 300 lica u gradu Preševo na granici s Makedonijom, čime je broj prijemnih centara u zemlji povećan na šest. Međutim, kapacitet je i dalje ograničen, i mnogi tražioci azila i migranti ostali su napolju, na otvorenom prostoru i bez skloništa. Tokom cijele godine bilo je pouzdanih izvještaja o zloupotrebama i iznuđivanjima nad migrantima i tražiocima azila od strane policije. Srbija je u novembru uvela ograničenja na granicama po pitanju migranata i tražilaca azila, puštajući samo ljude iz Sirije, Afganistana i Iraka da uđu u zemlju iz Makedonije.
Sa 2. novembrom, Srbija je tokom 2015. dala izbjeglički status za ukupno 16 tražilaca azila, te pomoćnu zaštitu za njih još 14. Osim opako niskog nivoa priznavanja statusa, procedure za ostvarivanje azila u kancelariji su neadekvatne, uz više hiljada neriješenih zahtjeva i kašnjenje u podnošenju namjere za traženje azila.
Tokom prvih sedam mjeseci 2015, Kancelarija visokog komesara za izbjeglice Ujedinjenih nacija (UNHCR) registrovala je u Srbiji 4.112 djece bez pratnje, od kojih je većina iz Afganistana i Sirije, u poređenju sa samo 98 migrantske djece bez pratnje u periodu januar-septembar 2014. Kako navode iz UNHCR-a, u Srbiji nema formalnih procedura za procjenu starosne dobi djece bez pratnje, zbog starija djeca rizikuju da ih se tretira kao odrasle i da ne dobiju specijalnu zaštitu. Dvije institucije za djecu bez pratnje u Srbiji imaju ukupno samo 32 mjesta.
Vlasti Srbije ostvarile su spor napredak u finansiranju trajnog rješenja za izbjeglice i interno raseljena lica (IRL) iz balkanskih ratova koje žive u Srbiji. Prema podacima UNHCR-a, sa 1. julom je u Srbiji bilo 35.732 takvih izbjeglica, većinom iz Hrvatske, te 203.140 IRL, od kojih je većina sa Kosova.
Sloboda medija
Novinari u Srbiji suočeni su s napadima, prijetnjama, maltretiranjem, zastrašivanjem, sudskim procesima i političkim i drugim miješanjem. U periodu januar-avgust 2014, Udruženje nezavisnih novinara Srbije prijavilo je sedam napada na novinare, trinaest prijetnji, te dva slučaja napada na imovinu. Vlasti su tokom godine procesuirale dva predmeta vezana za fizičke napade na novinare, očito vezane za njihov rad.
Nezavisni onlajn novinski sajt Balkanska mreža istraživačkog novinarstva (BIRN) potpao je u januaru i februaru pod kritike od strane zvaničnika vlade Srbije, između ostalog i od strane premijera Aleksandra Vučića, koji je optužio osoblje BIRN-a da su lažovi, te da BIRN prima novac od Evropske unije da bi vršio diskreditaciju vlade Srbije.
Te kritike uslijedile su nakon istraživačkog članka u BIRN-u sa navodima o korupciji u vlasti. Zatim se nekoliko provladinih novinskih kuća angažovalo na višemjesečnoj kampanji blaćenja BIRN-a i njegovog osoblja, što je dovelo do osude od strane Evropske komisije i međunarodnih grupa za slobodu medija.
Vladina komisija uspostavljena radi istrage o ubistvima trojice istaknutih novinara u Srbiji konačno je ostvarila napredak u jednom predmetu, te je u junu započelo sušenje četvorici osumnjičenih za ubistvo Slavka Ćuruvije. Komisija nije ostvarila nikakav napredak u druga dva predmeta u okviru svog mandata.
Odgovornost za ratne zločine
Postupci za procesuiranje ratnih zločina u Srbiji nailaze na prepreke u vidu nedostatka podrške od strane vlasti i slabih mehanizama za zaštitu svjedoka.
Mali broj visokih bivših pripadnika vojnog i civilnog personala umiješanih u teška ratna zlostavljanja izvedeno je pred lice pravde na sudovima u Srbiji. U vrijeme sačinjavanja izvještaja, u sudovima u Srbiji u toku je bilo 14 suđenja za ratne zločine u prvostepenom postupku, a 7 na apelacionom postupku. Optužnice su podignute u 16 predmeta koji čekaju na suđenje, uključujući i osam lica optuženih u septembru u vezi sa genocidom u Srebrenici 1995. godine u Bosni i Hercegovini, što je prva optužnica za zločine u Srebrenici na sudovima u Srbiji. Trinaest predmeta je u fazi istrage.
Sudovi u Srbiji su 2015. donijeli presude u četiri predmeta – jedan predmet ratnih zločina u prvostepenom postupku, te tri u apelacionom – a u petom predmetu je naloženo obnavljanje sudskog procesa.
Odjel za ratne zločine u Beogradu je u junu mjesecu izrekao osuđujuće presude dvojici optuženika za ubistva civila iz 1991. u gradu Vukovaru, u Hrvatskoj. U maju, Apelacioni sud u Beogradu potvrdio je osuđujuće presude trojici optuženika za ubistvo, neljudsko i ponižavajuće postupanje, te za mučenje nesrba tokom rata u Hrvatskoj.
Viši sud u Beogradu je u junu potvrdio žalbu šestorice optuženika u smislu preinačenja njihovih kazni za ubistvo 28 romskih civila u vrijeme rata u Bosni i Hercegovini. U martu, Apelacioni sud u Beogradu poništio je prvostepene osuđujuće presude devetorici optuženika za ubistvo 118 Albanaca iz vremena rata 1999. godine na Kosovu, uz izdavanje naloga za obnavljanje sudskog postupka.
Apelacioni sud u Beogradu je u novembru oslobodio krivice bivšeg srpskog borca-dobrovoljca za silovanje dvije Bošnjakinje u bosanskom gradu Bijeljini tokom rata 1992. godine, donijevši odluku da ne postoji dovoljno dokaza. Trojica drugih pripadnika iste te dobrovoljačke jedinice osuđeni su 2012. godine za silovanje i pljačku i kažnjeni sa ukupno 43 godine zatvora.
U novembru 2014, Vojislav Šešelj, osumnjičeni ratni zločinac i lider nacionalističke Srpske radikalne stranke, koji je bio optužen za progon, ubistva, prisilnu deportaciju, nezakonito zatvaranje, mučenje i uništavanje imovine tokom ratova u Jugoslaviji nad Hrvatima, Bošnjacima i drugim nesrbima, privremeno je pušten na slobodu radi liječenja od strane Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju (ICTY). U martu, ICTY je poništio svoju odluku o privremenom puštanju na slobodu i naložio da se on vrati u Hag. Šešelj se opire tom nalogu i u vrijeme sačinjavanja izvještaja još uvijek je u Srbiji.
ICTY je u julu obavio saslušanje usmenih argumenata po žalbi tužilaca na oslobađajuću presudu iz maja 2013 bivšim zvaničnicima državne sigurnosti Jovici Stanišiću i Franku Simatoviću za ratne zločine u Bosni i Hrvatskoj tokom 1990-tih godina. U vrijeme pisanja izvještaja, konačna odluka očekuje se u decembru 2015.
Tretman manjina
Romska manjina i dalje je suočena s diskriminacijom i maltretiranjem, posebno kad je u pitanju stambeni smještaj.
U julu su vlasti srušile neformalnu stambenu jedinicu u jednom romskom naselju u općini Novi Beograd bez prethodne najave i alternativnog smještaja za porodicu koja je tamo živjela, kako kažu iz Evropskog centra za romska prava. U vrijeme pisanja izvještaja, preostalih 20 porodica u tom naselju suočeno je s aktuelnom prijetnjom od deložacije.
Planirane deložacije 53 romske porodice iz njihovih kuća u Beogradu bez alternativnog smještaja zaustavljene su u julu nakon intervencije Evropskog suda za ljudska prava, objavivši privremeni nalog za zaustavljanje deložacija nakon peticije od strane jedne organizacije za ljudska prava, koja navodi da postoje proceduralne neispravnosti i da nije obezbijeđen adekvatan alternativni smještaj.
Romi u neformalnim naseljima često žive u užasnim uslovima. U izvještaju o Srbiji iz maja 2015. specijalnog izvjestitelja Ujedinjenih nacija po pitanju adekvatnog stambenog smještaja osvijetljeni su neproporcionalan broj deložacija Roma, nepružanje osnovnih usluga Romima i nepostojanje pravne sigurnosti u smislu zadržavanja stambenog prostora.
Branioci ljudskih prava
Branioci ljudskih prava i dalje rade u neprijateljski raspoloženoj sredini. U periodu januar-avgust, beogradski Organizacioni komitet za Paradu ponosa prijavio je policiji 30 do 50 slučajeva onlajn prijetnji protiv LGBT aktivista. Vladini zvaničnici učestvovali su na uspješnoj paradi ponosa održanoj u septembru u Beogradu, uz jako osiguranje i snažne izjave najviših zvaničnika o tome da se nasilje neće tolerisati.
Kampanja blaćenja ombudsmena Srbije Saše Jankovića, koja je započela krajem 2014, nastavila se i u 2015, kad je u januaru Ministarstvo odbrane opisalo da je Janković dio organizovane kampanje za uništavanje vojske Srbije. Kampanja protiv Jankovića uslijedila je nakon optužbi koje je taj ombudsmen podigao protiv dva vojna policajca zbog napada na žandarmeriju na Paradi ponosa u Beogradu u septembru 2014. Dvojica vojnih policajaca bili su u vrijeme kad se taj incident desio u pratnji rodbine premijera Vučića i gradonačelnika Beograda.
Ključni međunarodni akteri
U martu je Federica Mogherini, visoka predstavnica Evropske unije za spoljnje poslove i sigurnost, izjavila da Srbija treba sprovesti ekonomske, socijalne i političke reforme, ali nije konkretno spomenula i obaveze zemlje po pitanju ljudskih prava.
Evropski komesar za proširenje Johannes Hahn je u februaru izjavio da EU neće reagovati na navode o medijskoj cenzuri u Srbiji bez konkretnih dokaza, uprkos velikom broju dokaza o tome da je klima za medijsku slobodu loša. Tokom posjete u maju, Hahn je naglasio važnost nastavljanja dijaloga između Beograda i Prištine za početak pregovora o pristupanju sa Srbijom. On je takođe vlasti pozvao da poštuju instituciju ombudsmena.
U godišnjem izvještaju Evropske komisije o napretku Srbije izražena je zabrinutost po pitanju nezavisnosti pravosuđa. U njemu su podvučena ograničenja vezana za slobodu izražavanja i medijske slobode. U njemu je Srbija takođe pozvana na djelotvornije provođenje svog antidiskriminacijskog okvira u cilju promovisanja ravnopravnosti i obezbjeđivanja integracije ugroženih grupa i manjina.
U izvještaju o ljudskim pravima u Srbiji američkog Stejt Departmenta za 2014. podvlače se da diskriminacija i napadi na manjine, posebno na Rome, prijetnje usmjerene protiv medijskih sloboda, neefikasan pravosudni sistem i dugi rokovi za pritvor prije samog suđenja predstavljaju ključna pitanja ljudskih prava s kojima se zemlja suočava.
Kosovo
Mjere zaštite ljudskih prava su na Kosovu sporo napredovale tokom 2015. godine. Nova vlada formirana je u maju, 13. mjeseci nakon izbora u zemlji. Parlament je konačno usvojio potrebne pravne izmjene u cilju uspostave specijalnog suda za istragu o navodno počinjenim teškim raznim zločinima. Početkom godine, veliki broj Kosovara, uglavnom etničkih Albanaca, prijavio se za azil u Njemačkoj, i većina njih je odbijena, što je dovelo do poziva kosovske predsjednice Atifete Jahjaga da Kosovari ostanu u zemlji.
Kosovo je ostvarilo mali napredak u provedbi programa u cilju integracije sve većeg broja Roma, Aškalija i Egipćana deportiranih iz Njemačke i drugih evropskih država. Novinari se suočavaju s prijetnjama i zastrašivanjima, a postupci za procesuiranje krivičnih djela nad novinarima teku sporo. Tenzije između Srba i kosovskih Albanaca su se nastavile, posebno na sjeveru zemlje. Proces normalizacije odnosa s Beogradom doživio je napredak.
Nekažnjivost, odgovornost i pristup pravdi
Parlament je u august usvojio ustavne amandmane potrebne za uspostavu specijalnog suda za suđenja za teške ratne zločine počinjene tokom i nakon rata na Kosovu u periodu 1998-1999. od strane bivših pripadnika Oslobodilačke vojske Kosova (OVK). Sud će djelovati po zakonima Kosova, ali sa odjelom u inostranstvu i sa međunarodno imenovanim sucima i tužiocima. U vrijeme sačinjavanja ovog izvještaja, Kosovo tek treba potpisati i ratificirati sporazum o državi-domaćinu s Holandijom u cilju operacionalizacije rada suda.
Specijalni sud će donositi presude u predmetima u kojima istrage vrši Specijalna istražna operativna grupa, do čije uspostave je doveo izvještaj Vijeća Evrope iz 2011. godine, u kom se neki pripadnici OVK optužuju za otmice, prebijanja, strijeljanja i prisilno uzimanje ljudskih organa na Kosovu i u Albaniji tokom i nakon rata na Kosovu.
U maju, prvostepeni sud u Prištini osudio je šest bivših pripadnika OVK – članova Dreničke grupe, koju su sačinjavali uglavnom bivši članovi OVK, uključujući i bivšeg gradonačelnika Skenderaja Samija Luštakua—na ukupno 65 godina zatvora zbog mučenja, maltretiranja i ubijanja zarobljenika u pritvorskom centru OVK u Likovcu. Na tu odluku sredinom novembra uložena je žalba.
U junu, bivši premijer Ramuš Haradinaj uhapšen je u Sloveniji po potjernici iz Srbije zbog navodno počinjenih raznih zločina tokom sukoba na Kosovu iz perioda 1998-1999. Slovenija nije izručila Haradinaja Srbiji, nego ga je kasnije u toku mjeseca pustila na slobodu.
U aprilu, osoblje Misije Evropske unije za vladavinu prava (EULEX) izvršilo je ekshumaciju tri tijela iz, kako se sumnja, masovne grobnice u selu Lausa. Istog tog mjeseca, kosovske vlasti otpočele su potragu za, kako se sumnja, masovnim grobnicama na 20 lokacija. Preko 1.500 lica još uvijek se vodi nestalima nakon rata iz perioda 1998-1999.
Do kraja septembra, miješana vijeća koja se sastoje od sudaca EULEX-a i domaćih sudaca donijela su jednu odluku na prvostepenom nivou, te jedan predmet na Apelacionom sudu. EULEX je od svog osnivanja 2008. učestvovao u ukupno 35 presuda.
Vijeće za razmatranje ljudskih prava, nezavisno tijelo uspostavljeno 2008. godine u cilju razmatranja navoda o kršenjima ljudskih prava od strane osoblja EULEX-a, donijelo je u toku godine presude u dva predmeta. U aprilu, vijeće je utvrdilo da je EULEX prekršio Evropsku konvenciju o ljudskim pravima time što nije izvršio istragu o šteti nanesenoj grupi od 116 Roma koji su proveli vrijeme u nizu kampova za interno raseljena lica, od kojih su neki bili kontaminirani olovom, tokom sukoba iz 1999. i kao rezultat njega.
U jednom drugom predmetu u aprilu, vijeće je utvrdilo da nije bilo kršenja prava od strane podnosilaca pritužbi koja bi se mogla pripisati EULEX-u. U predmetu se radilo o navodnoj brutalnosti od strane kosovske policije nad 10 građana Srbije koji su prisustvovali proslavama Božića u gradu Gračanica 2013. godine. U vrijeme sastavljanja izvještaja, pred vijećem je bilo trideset neriješenih predmeta.
Savjetodavno vijeće za ljudska prava, nezavisno tijelo uspostavljeno 2006. u cilju razmatranja pritužbi koje je počinila ili bi se mogle pripisati Misiji za privremenu administraciju Ujedinjenih nacija na Kosovu, utvrdilo je kršenja u 31 od ukupno 36 predmeta na kojima je rađeno u periodu od januara i augusta.
Tretman manjina
Romi, Aškali i Egipćani i dalje se suočavaju s problemima sa pribavljanjem ličnih dokumenata, što negativno utječe na mogućnost njihovog pristupa zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj pomoći i obrazovanju. Manjak političke volje, sredstava i saradnje između centralnih i općinskih vlasti doprinijeli su neuspjehu u punoj provedbi Strategije iz 2010. za integraciju romskih, aškalijskih i egipatskih zajednica.
Strategija iz 2013. za reintegraciju lica pod repatrijacijom, uključujući tu i Rome, Aškalije i Egipćane, rezultirala je uspostavom Općinskog ureda za komitete i povratak u cilju pružanja pomoći u obezbjeđivanju hrane i smještaja. Ipak, lica podvrgnuta repatrijaciji još uvijek se suočavaju s poteškoćama u pristupu zapošljavanju, obrazovanju i zdravstvenoj zaštiti.
Na etnički podijeljenom sjevernom Kosovu stalno traju međuetničke tenzije: u aprilu, jedan 17-godišnji dječak Srbin uboden je nožem u gradu Mitrovici od strane nepoznatih lica. Svjedoci sa lica mjesta navode da su počinioci pobjegli u pretežno albanski južni dio grada. U vrijeme sačinjavanja izvještaja, policija je vršila istragu.
U januaru 2015. izbili su nasilni okršaji između redarstvene policije i nekoliko hiljada protestnika koji su zahtijevali smjenu Aleksandra Jablanovića, srpskog ministra u kabinetu, koji je ranije u toku mjeseca nazvao Albance koji su blokirali posjetu srpskih hodočasnika jednoj crkvi u Đakovici „divljacima“. Jablanović je u februaru smijenjen sa funkcije.